Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Álipby 3094 5 pikir 21 Nauryz, 2020 saghat 12:07

Últ bolashaghy – jana әlipbiyde

Til – halyqtyng múrasy, asyl qazynasy. Sondyqtan halyq danalyghy «Til  – halyqtyng jany» deydi. Halyq pen tildi birinen-birin ajyrata almaymyz, óitkeni búl úghymdardyng tamyry terende. Til – adamzat qoghamyn qúru ýshin halyqqa berilgen manyzdy qúral. Sondyqtan tilding ýnemi damuy ýshin ony jetildirip, janghyrtyp otyru qajet.

Býgingi jahandanu dәuirinde aqparat almasudyng jәne jana tehnologiya tilining basymdylyghy aghylshyn tilinde bolyp otyr.  Al aghylshyn tilining bastauy latyn alfaviytinen bastau alghan.  Yaghni, týp tórkini latynnan bastalghan aghylshyn tilining býkil әlem boyynsha aqparat pen tehnologiyany almasuda, qoldanuda, damytuda   ýlesi mol.

Latyn qarpine kóshude qazaq tilining taza dybys jýiesin saqtaytyn, tabighatyna say jýieli, jetilgen әlipbiydi jasau tilshi ghalymdarymyzgha jýktelgen asa manyzdy mәsele.

Osyghan oray, elimizding sayasi-ekonomikalyq, әleumettik - mәdeni, ghylymy - aghartushylyq damuyn, halyqaralyq kenistiktegi ornyn, ishki jәne syrtqy jaghdayyna baylanysty Memleket basshysy filolog ghalymdardyng aldyna ýlken mindet qoydy. Qazirgidey quatty memlekette ómir sýrip jatqan kezende últ bolyp latyn grafiksyn qoldamasaq, órkeniyetti elderding qataryna qosyla almaymyz. Sebebi, latyn әlipbii әlemdegi eng ozyq jazulardyng biri jәne biregeyi bolyp  sanalady.

Tildegi dybystar - óte kýrdeli qúbylys. Jazylym oidyng dúrys jetkiziluine, tilding san ghasyrlar boyy búzylmay kele jatqan tabighatyn saqtaugha, orfografiyanyng damuyna ong әser etetin, sauatty jazudy qamtamasyz etedi. Tilding basqa da asa qajetti qyzmetterin moyynday otyryp, jazudyng   oy mazmúnyn tanbalap jetkizuding joly ekenin әrdayym este ústauymyz qajet. Halyq ýshin   jazu últtyq mәdeniyet pen biregeylikting negizgi elementi bolyp tabylady.

Jazu mәdeniyeti adamzattyn, el men elding aqparattyq baylanysynyn, jalpy qarym-qatynas negizinde qoldanylatyn әlipbiyding әleumettik manyzynan, orfografiyalyq jәne orfoepiyalyq erejelerding dúrystyghynan túrady.

Sondyqtan býgingi tanda qazaq әlipbiyin latyn qarpine kóshiruding zaman talabynan tuyndap otyrghany aqiqat. Latyn әlipbii últtyq ruhany qúndylyqtarymyzdy әlemge tanytugha jol ashady. Órkeniyetti elderding mәdeniyeti men bilimin jan-jaqty iygeruge yqpal etedi. Býginde latyn grafikasyn engizu týrki tildes halyqtardyng salt-dәstýri, mәdeniyeti, әdebiyetin  jaqyndastyrugha, ortaq mәdeniyet pen ústanymdardy qayta jandandyrugha septigin tiygizedi. Búl bolashaqta gumanitarlyq salalardyng ghylymy metodologiyalyq negizin aiqyndap, biregey mәdeny kenistikti damytugha jol ashady.

Latyn grafikasyn  engizu – elimizding bilimdi, daryndy jastarynyng qatarynyng kóbengine, әlem elderining jastarymen iyq tirestire otyryp kemeldenuine sebepshi bolady.

Sonymen qatar latyn әlipbiyine kóshu qazaq tilining zamananauy tehnologiyalar arqyly halyqaralyq aqparat kenistigine tez enuine jol ashyp, týbi bir týrki dýniyesimen ruhani, mәdeni, әdebi, ghylymi, ekonomikalyq qarym-qatynasty kýsheytip jana qyrynan tanugha, qoghamnyng ghalamdyq kommunikasiyagha erkin enuine kómektesedi.

Últtyq tilimizdi janghyrtu arqyly san myndaghan jyldar boyy ózge elderding múraghattarynda jatqan tarihy jazba núsqasyndaghy jauhar jәdigerlerimizdi zertteuge mýmkindik tuyp, ony sandyq jýiege ótuin qamtamasyz ete alamyz. Jana әlipbiyge kezen-kezenmen kóshe otyryp,  elimizding әlemdegi kez kelgen memleketpen bәsekelestikke qabilettiligi de artady.

Últ taghdyryna, til bolashaghyna qatysty mәselede qatelesuge bolmaydy. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev elimizde jýrgizilip jatqan әlipby reformasyna qatysty: «Búl mәselede asyghystyqqa jol berilmeydi. Jana әlipbiydi engizuding barlyq aspektilerin múqiyat tekseru,  jan-jaqty taldau jәne pysyqtau qajet» dep atap ótken bolatyn.

Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligining basshylyghymen respublika kóleminde Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng qazaq tili әlipbiyin jetildiru jónindegi tapsyrmasy boyynsha ashyq talqylau sharasy ótkeni barshagha ayan.  Shyghys Qazaqstan oblysynyng tilderdi damytu jónindegi basqarmasy men Shyghys Qazaqstan lingvistikalyq ortalyghynyng  úiymdastyruymen jana әlipby núsqalaryn ashyq talqylau sharasy ótkizildi. Sharagha ónirdegi JOO ghalymdary men til mamandary (joghary, orta mektep ústazdary), tilshiler, audarmashylar, oqytushylar qatysty. Úsynylyp otyrghan  ýsh әlipbiyding jobasy tanystyrylyp,  qazaq tiline tәn artyqshylyghy men kemshilikterine toqtalyp, ghalymdar  ghylymy túrghydan pikirlerin  bildirdi.

Talqylau barysynda qatysushylar әlipby qúramy men jekelegen әripterge qatysty óz úsynys-pikirlerin ortagha saldy. Qanday jazu týrin alsaq ta, tildi ómirsheng etetin, tildi saqtaytyn  tilding tól dybystaryn tanbalaytyn әripterden qúralghan últtyq әlipby bolghany dúrys.

Paydalanylghan әdebiyetter :

  1. N. Nazarbaev. Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru. Egemen Qazaqstan, 2017j. 12 sәuir, 1-2-3b.
  2. Latyn әlipbiyine kóshu: ghylymi- tәjiriybelik negizder : damu prosesi jәne basty mәseleler.- Astana, 2018j

Layla Abilmajinova,

filologiya magistri,

Lәzzat Qaydarova,

Shyghys Qazaqstan lingvistikalyq

ortalyghynyng oqytushylary.

Abai.kz

5 pikir

Ýzdik materialdar