Júma, 26 Sәuir 2024
Qauip etkennen aitamyn 40972 77 pikir 28 Mausym, 2018 saghat 14:18

Qazaqstanda júmys babymen jýrgen qytaylar ýshin alandaymyn

QR Premier-Ministri

B.Saghyntaevtyng nazaryna!

Qytaydan kelgenimdi aitsam boldy, jergilikti aghayynnyng maghan qoyatyn bir-aq súraghy bar. Elge oralghanyma jiyrma jylgha tayau uaqyt boldy, sol súraq meni әbden mezi etip jiberdi. Ol súraq, men ghana emes, býkil Qytaydan kelgen qazaqtyng bәrining aldynan shyghatynyn da ainalamnan estip, ashuym keletin. Songhy jyldary jolda kezdesip, saparlas bolghan jandarmen jón súrasqyng kelmeytin kýige jettik. Sebebi, ana súraqty taghy qoya ma dep, qorghanasyn...

Sonda, ol súraq ne deysiz ghoy?!

«Qytayda jaghday jaqsy dedi ghoy, sol jaqta nege jýre bermediniz?!».

Qúdaygha tәube, qazir búl súraq maghan qoyylmaydy. Erinbey, arghy betten kelgen tanys-bilisterimning әlde nesheuinen súrap shyqtym. Joq, olar da búl súraqty estimeytin bolghandaryn aityp, quandy.

Songhy birer jyldyng kóleminde «Qytaydan kelgem» deseng boldy, esesine, jergilikti tuysqandar «Oybay, Qytaydaghy qazaqtardyng jaghdayy qiyndap ketipti ghoy. Jer degen jetedi ghoy, nege týgel kóship kelip almadynyzdar múnda! Múnda kelip alsa, әiteu tynyshtyq qoy, óz Eline jetetin ne bar?!» dep, onsyz da ezilip túrghan qolqa-jýrgegindi solq-solq etkizetin boldy! Ary qaray, «Bizding biylik te...» dep, birazgha ketedi әlgi aghayyn...

Qysqasy, «Qytay» desen, qazir qazaq ornynan atyp túratyn boldy. Qorqyp emes, kektenip, júdyryghyn týiip, tisin qayrap! Sebebi, qazir qazaq qoghamy qytaydy әbden tanydy, bildi, kim ekenine kózderi naq jetti.

Sonda, tanytqan kim?!

Áriyne, «qytaytanushylar» emes, Qytay ýkimetining ózi!

Qazir qazaqtyng Qytaygha degen ashuy men kegining Temirtaudaghy bolat qorytatyn domna peshterdey qaynap, qyp-qyzyl jalyn shashyp túrghan shaghy. Qazaq namysynyng oyanyp, qyzyl syzyqqa jetken kezi.

Qazaqty osy kýige jetkizgen kim?!

Áriyne, biz emes, Qytay ýkimetining ózi!

Songhy eki jyldyng kóleminde Shynjang ólkesindegi týrki tektes músylman últtargha jýrgizip jatqan Qytay ýkimetining adam tózgisiz qysymy men qinauy býkil dýniyening nazaryn audaryp, әlemdik BAQ-tyng basty hәm manyzdy taqyrybyna ainaldy. Alysty qoyyp, әleumettik jelilerdegi (WhatsApp, Facebook, Instagram...) ózimizdin júrttyng pikirin, janayqayyn estip, janyndy qoyargha jer tappaytyn jaghdaygha keldik.

Shynjandaghy oqigha az bolghanday, Qazaqtanda jýrgen qytaylardyng óktem pighyly júrttyng ashu-yzasyn odan ary qozdyra týsti. Ózi әreng túrghan halyqtyng qanyn basyna bir-aq shyghardy.

Naqtylap aitsaq, Lin Veyszy jәne Chu Shyaopy atty erli-zayypty qytaydyng Gohay atty úlyna Úljan esimdi qazaq qyzgha syrgha taghyp kelip, qyz úzatu toyyn jasamaq boluy – ózi lapyldap túrghan órtke may qúya týsti. Áleumettik jelilerde jeldey esken búl kelensizdikti estigen qazaqtyng narkesken jigitteri toy ótetin kýni toy bolatyn restorangha jinaldy. Qazaqtyng qaharynan qoryqqany sonshalyq,  Almaty men Almaty manyndaghy bir de bir restoran men kafeler búl toydy ótkizuden bas tartypty.

Almatydaghy resotrandardyng birinde júmys isteytin qazaqtyng júdyryqtay jigitti Ámina atty qazaq qyzyna qyryndaghan taghy bir qytaydy jýnshe sabap ornyna qoyghany jayly vidio tarady.

«Bir emes, on qytaydy alyp ketsem de rizamyn, týrmede shirip óleyin! ...Men qazaqtyng balasymyn! Qazaqtyng úlymyn men! Qytaydyng qazaqtardy alyp, qazaqty sayqymazaq qylghanyn men qalamaymyn! Áne, Ámina degen qyzdaryng boldy, men qansha ret aittym, ei, qaryndasym, sen bir auyz sóz aitshy osy qytaygha! Janyma jolama, manayyma kelme desen, men ol qytaydy tiyispeymin dedim. Keshe, onday oida bolghan joqpyn,  qaryndasym retinde betinen shymshyp, syipalap oinaghangha qytay maghan tike úmtyldy. Sodan keyin sol jerde qytaydyng k..in aiyryp tastadym. Kerek bolsa, óltirip tastaytyn edim, tәteler biledi, ústap aldy, men pyshaqty alyp, bauyzdap tastayyn degem! Qanym sonday basyma shapty! Óitkeni, az ghana qazaqty mynau sekildi qay-qaydaghy bir pәtuasy joq adamdargha mazalatyp, iritki saluyn men qalamaymyn! Men búl jerge qarap qalghan joqpyn! Maghan bes jýz myn, alty jýz myng tenge berse de men istemeymin! ...qazaqtyng tuy dedim be, qazaqtyng namysy dedim be, luboy qytayy kelsin,  orysy kelsin, men qazaq ýshin túryp berem! Qazaq ýshi men keudeme oq tiyetin bolsa, men riza bolyp ólem! Dinim ýshin, últym ýshin ólsem, men rizamyn!!!» dedi jas jigit buyrqanyp!

(Áriyne, qaryndasyn jat júrtqan qyzghanghan jigitting ashu-yzasyn týsinuge bolady. Patirottyghyn da qúptaugha dayynbyz. Biraq, sabyrly boluyn qalaymyz. Qytaydaghy qazaq mәselesi az aitylyp jatqan joq. Mine, kezekti ret taghy jazyp otyrmyz. Qyzuqandylyqqa boy aldyrmauyn ótinemiz jas jigittin!)

Estisek, jogharydaghy jigitting vidiosy tarala salghan kýnning ertesi ashugha bulyqqan qazaqtyng jigitteri jinalyp, oqigha bolghan jerge lap qoyghan. Qúqyq qorghau organdarynyng aralasuymen tayaq jegen qytay azamatynyng pasportyna qara tanba basylyp, eline deportasiyalanypty.

«..,menimen eregesip, tóbelesken qytay azamaty eline qaytaryldy. Zang jýzinde bәri ontayly sheshimin tauyp, osynday tamasha sәt bolyp túr. Sol ýshin barsha Qazaqtstan azamattaryna, er azamattaryna ruhymyz óshpesin, qazaghymyzdyng mәrtebesi biyik bolsyn degim keledi. Múndayda bizding artymyzda bizdi súraytyn, bizdi izdeytin azamattardyng barlyghyna bizding kózimiz jetti jәne sol kisiler túrghanda biz eshnәrseden qoryqpauymyz kerek!» deydi, bizding managhy qytaydy sabap, elden quyp shyghugha yqpal etken arystan jýrekti bauyrymyz keshegi uaqighagha týsinikteme bergen ekinshi beynejazbada. Ózi ol restorandaghy júmysynan ketipti. Qasynda birge isteytin namysty qyz-jigitterde ol júmysqa qoldaryn bir-bir siltep, birge ketken kórinedi.

Sóitip, qytaydyng bir toyy dittegen jerinde ótpey qaldy. Qazaq qyzgha qyryndaghysh qytaydyng sany birge bolsa da azaydy, it bolyp elden quyldy!

Búl – qytay-qazaq arasynda tuyndaghan kelensizdikke baylanysty alghashqy jenister!

Kórip otyrsyzdar, qazir әrbir qazaq balasy jogharydaghy batyr bauyrymyzdyng kýiinde jýr. Qazaq ýshin jer men jesirding dauynan ótken oqigha joq. Osy ekeui ýshin qazaq eshteneden tayynbaydy. Kerek bolsa, janyn da qiigha dayyn! Býgin bizding qazaq, qaytalap aitayyn, qylt etken qytaydy ayayyn dep túrghan qazaq joq! Býkil júrt Qazaqstandaghy timiskilep jýrgen qytaylardyng sary izine týsken. Qay jerde qytay bar, smartfonyna týsirip alyp, olardy jalpaq júrtqa jariya etip jatyr. Qytaygha tiygen qyzdardyng fotosyn tauyp, ata-anasynyng aty jónin, tughan jerin, ruyn týgel anyqtap, әleumettik jelilerde tartuda...

Óz elin ózge elding kelimsekterinen qorghap, rettep otyratyn azamattyq qogham barlyq memlekette qay kezde de bolghan. Onday «úiymdasqan kýsh»,  arghy zamandardy qoyyp, Tәuelsizdikting alghashqy jyldary bizding elimizde de qalyptasyp, óz ýstemdigin jýrgizgenin býgingi júrt anyzgha bergisiz әngime etip aityp jýr. Sabr (Sabyr Mýsilimúly), Baha festivali (Baqytkeldi Rayymbektegi), Ryjiy Almaz (Nesipbay Nәsenov), Qara Almaz (Zamanbek Núrqadilovtyng nemere inisi), Ataba (Talghat Atabaev), Qaneke (Nesipbaytegi Qanybek Núrghazyúly), býgingi kózi tiri Sabyrjan (Sabyrjan Mahmetov) atymen tanylghan jigitter sonyng mysaly!

Búl azamattardyng últynyng namysy ýshin kýreske bel bughanymen, kóbi óz erligin tabys tabudyng qúralyna ainaldyryp, qylmysqa tartylghany da jasyryn emes. Bir jaghynan, toqyrau jyldarynda olardy ekonomikalyq jaqtan demep, jebep otyratyn  túlghalar da bolghan joq qoy. Soghan qaramastan, olardyng aty anyzgha ainalyp, tarihta qaldy.

Al, kóktudy jamylyp tughan býgingi zamannyng jigitteri mýlde basqa. Búlar dýnie ýshin, aqsha ýshin kýiip jýrgen joq, últynyng namysy ýshin basyn bәigege tigip, janyn shýberekke týiip otyr. «Maghan bes jýz myn, alty jýz myng tenge berse de men istemeymin!» dep, qoldy bir siltep kete bergenin kórip otyrsyzdar. «Qazaq ýshi men keudeme oq tiyetin bolsa, men riza bolyp ólem! Dinim ýshin, últym ýshin ólsem, men rizamyn!» degen sózge jay qaraugha bolmaydy, memleket oilanuy kerek! Búl – basy ghana. Qúqyq qorghau organdarynyng anduymen, auzyn basuymen mәsele sheshilmeydi. Biz qazir zor qorqynysh pen qauipting aldynda túrmyz! Bar mәsele dәl osy eki oqigha sekildi azamattyq qoghamnyng belsendiligining týrtki boluymen zang ayasynda óz sheshimin tauyp jatsa, әriyne, qúba-qúp bolar edi. Biraq, mening oghan kýdigim bar. Jasyratyny joq, Qazaqstan kóshelerinde júmys babymen jýrgen qytaylardyng qany susha tógile me dep qorqam! Arysyn aitpaghanda, keshe ghana Elbasymyz ózi baryp, Qytay basshysymen jasasyp kelgen toghyz kelisimning toz-tozy shygha ma dep qauiptenem! Qytaydyng Qazaqstanda qúrylghaly jatqan 51 kompaniyasynyng kýli kókke úsha ma dep zәrem úshady!

Taghy qaytalap aitayyn, qazaq-qyitay arasynyng ushyghyp, teke tireske keluine sebep bolghan Qytay ýkimetining ózi!

Biz qazaqtar úighyr men tiybet emespiz, ýlken memleketting iyesimiz! Eshkimning bizding ata-babadan jalghasqan namysymyzdy taptauyna, Qúdaydyng ózi bergen bostandyghymyzgha qol súghuyna jәne halqaralyq zannamalarmen bekitilgen erkindigimizdi shekteuine jol joq!!

Eger, Shynjandaghy qazaq mәselesi dúrys sheshilmese, eki elde bólinip-jarylyp qalghan otbasylar osy beti bir-birine qosylmasa, Qazaqstanda jýrgen qytaylar qazaq últyn qorlauyn qoymasa, búl ottyng tútanghany – tútanghan, laulaghany – laulaghan!

Mәselening dúrys sheshilui, elimizge kelgen qytaylardyng qauipsiz júmys jasauy ýshin, birinshi sәtti qadamdy Qytay ýkimeti jasauy – Shynjandaghy qamaudaghy etnikalyq qazaqtargha bostandyq berui, qandastarymyzdyng eki el arasyndaghy qarym-qatynasyn búrynghy qalpyna keltirui  kerek!

Al, oghan týrtki bolatyn – Qazaq Ýkimeti!

Auyt Múqiybek

28.06.2018

Astana

Abai.kz

77 pikir