Memlekettimizding tili qazaq tilining mәselesi kýn tәrtibinde túr. Alayda osy mәseleni qayta-qayta qozghay beru nemenege kerek deytinder aramyzda jeterlik. Sebebi,  arnayy kurstar ashylyp, telearnalar men radiodalarda tildi oqytyp ýiretetin baghdarlamalar ashyluda. Biraq qansha uaqyt ótse de «bayaghy jartas bir jartas»: Ata Zanmen berkitilgen memleketting eng basty tili әli tәi-tәy basqan sәbiydey onsha alysqa úzay alar emes. Nege? Búl súraqtyng naqty jauabyn men bilmeymin, biraq ózimshe shamalaymyn, bizde, ýkimette, biylikte memlekettik til shyn mәninde memlekettik bolsyn degen niyet shamaly. Eger niyet kýshti bolsa,  premier ministrden bastap, shala tildi ministrler men deputattar endigi qazaqtay bolyp keter edi. Zor ókinishke oray olay bolmay otyr.  Al bylayghy halyqtyng qazaq tiline degen yqylasy kýshti. IYә,  ýsh túghyrly til sayasatyna, orys tiline kóbirek basymdyq beruge baylanysty sәl әlsiredi, biraq әli de óz kýshinde.  Qazaq qashanda óz ana tilinen bas tartpaydy.

Memlekettik tildi bilmeytin sheneuinikterdi halyq taghdyryn sheshetin lauazymdy oryndargha otyrghyzu - jiyrma jyldan beri óz qolymyzben ósirip jatqan bәiteregimizding búta-tamyrlaryn keskenmen birdey qúbylys. Jayqalghan japyraqsyz, bútasyz qalghan qu aghashty kózinizge elestetinizshi. Memlekttik tilge degen pighyl osy kýiinde qala berse, onda tamyryn terenge tartqan bәiterek-tilimiz qu aghashqa ainalady, tamyry shiry bastaydy...

Memlekettimizding tili qazaq tilining mәselesi kýn tәrtibinde túr. Alayda osy mәseleni qayta-qayta qozghay beru nemenege kerek deytinder aramyzda jeterlik. Sebebi,  arnayy kurstar ashylyp, telearnalar men radiodalarda tildi oqytyp ýiretetin baghdarlamalar ashyluda. Biraq qansha uaqyt ótse de «bayaghy jartas bir jartas»: Ata Zanmen berkitilgen memleketting eng basty tili әli tәi-tәy basqan sәbiydey onsha alysqa úzay alar emes. Nege? Búl súraqtyng naqty jauabyn men bilmeymin, biraq ózimshe shamalaymyn, bizde, ýkimette, biylikte memlekettik til shyn mәninde memlekettik bolsyn degen niyet shamaly. Eger niyet kýshti bolsa,  premier ministrden bastap, shala tildi ministrler men deputattar endigi qazaqtay bolyp keter edi. Zor ókinishke oray olay bolmay otyr.  Al bylayghy halyqtyng qazaq tiline degen yqylasy kýshti. IYә,  ýsh túghyrly til sayasatyna, orys tiline kóbirek basymdyq beruge baylanysty sәl әlsiredi, biraq әli de óz kýshinde.  Qazaq qashanda óz ana tilinen bas tartpaydy.

Memlekettik tildi bilmeytin sheneuinikterdi halyq taghdyryn sheshetin lauazymdy oryndargha otyrghyzu - jiyrma jyldan beri óz qolymyzben ósirip jatqan bәiteregimizding búta-tamyrlaryn keskenmen birdey qúbylys. Jayqalghan japyraqsyz, bútasyz qalghan qu aghashty kózinizge elestetinizshi. Memlekttik tilge degen pighyl osy kýiinde qala berse, onda tamyryn terenge tartqan bәiterek-tilimiz qu aghashqa ainalady, tamyry shiry bastaydy...

Al sonda tek oryssha sóileytin, aghylshynshany da "syndyryp" jýrgen bilimdilerdi lauazymdy qyzmetterden qualau kerek pe dersiz. Joq. Jetpis jyl qyzyl partiyanyng qúqayyn kórsek te onyng minezin boygha júqtyrmaghan elmiz. Meylinshe azatpyz, zayyrly elmiz. Elding tilin bilmeytinderge oryndy talap qoyyp, biludi mindetteu kerek. Ol ýshin el qaltasynan qarjy shygharyp, shyghyndaludyng da pәlendey reti joq, sebebi әr azamat óz memleketining tilin bir kisidey biluge qúqyly, tiyisti! Úzyn arqan, keng túsaugha salyp búlay jýre beretin bolsaq, aldaghy on-jiyrma, elu jylda da eshtene ózgermeydi. Kópting kózin aldap, ýlken minbelerde aitylghan ýlken uәdeler de úmyt bolady.  Qazaqtyng minezi ken, keshirimshil, sonymyz әlgindey uәde berushilerdi qútqaryp keledi. Onday uәdening ýstinde mindet pen talap túrsa, is basqasha bolar edi. Talap pen mindet iyesi halyq atynan qúrylghan arnayy til komissiyasy bolady ma, mysalgha preziydenttikke ýmitkerlerden syn alghanda sonday arnayy top qúryldy emes pe, sol siyaqty.

Ata Zangha ong qolyn qoyyp, el aldynda ant bergen memleket qyzmetkeri memleketshil ekendigin sol memleketting tili arqyly dәleldesin. Memleketting tili oiynshyq emes, ol - onyng ruhy, salt-dәstýri men tarihy, tútastyghynyng kepili, basqa elderden aiyrmasy, yaky bet-beynesi, egemendigining eng basty nyshandarynyng biri de biregeyi. Birinshi Til, sosyn: Tu, Ánúran, Eltanba,Tóltenge dep rәmizderimizdi tarqatamyz.

Shyny sol, bizde talap etu, mindetteu degen bolmay otyr. Atymen joq. Ony keybireuler qysym kórsetu, qudalau dep qate týsinedi. Jәne solay týsindiruge tyrysady. Ol olay emes qoy, «Otanynynyng tilin bil, sol tilde sóilep, jazudy ýiren» degen ústanym ata-ananyng balasyna degen keng peyil-mahabbatynday dýnie emes pe? Osyny úghynbaytyndargha qayran qalasyn. Abay hakimnin: «Ózine jaqsylyq jasaghan adamgha qaryz ekenindi  bilu ýshin de ústaz qajet pe?» deytindey sózi bar emes pe, Qazaqstan Respublikasy últ pen úlysqa jaqsylyq jasap otyrghan Úly Ana desek, ósirip-óndirgeni ýshin barshamyz oghan tughan balasynday qaryzdarmyz, olay bolsa óz anamyzdyng tilin nege den qoyyp ýirenbey jýrmiz?  Aytargha joq , búl úyat qúbylys.  Ananyng tilin almaghan tentek baladay erkeley beruding de bir shegi bolady emes pe? Búdan zor sayasy oqighalar tuyndatyp, әri-beriden song qisyq auyzdardan: «Qazaq tilining keleshegi joq» dep kókeytin kepke de dushar boldyq. Sony aitushylar shyntuaytynda olay emestigin biledi, biraq әdeyi aitady, sayasy oiyn jasaydy, úpay týgendeydi, әiteuir «myng ólip, myng tirilgen» qazaqtyng basynan qayghy-qasiret búltynyng seyilmegenin qalap túrady. Sonda qazaq jerining auasyn jútyp, suyn ishken osy adamdarda ar-úyat, adamdyq namys joq bolghany ma? Bar shyghar, biraq biz oilaghan sypatta emes.  Qalpy basqa, kónirsik, tiyip ketseng byqsidy, qysqasy, atam aitqan: «Syrty býtin, ishi týtin». Auzyn ashqan sayyn týtin tysqa tarauda. Ol týtin byqsyp-byqsyp lap etip otqa, sodan song ainalasyn sharpyr órtke ainalmasy ýshin dariyadan su ishkizgen jón. Dariya - halyq, su - sol halyqtyng tәrtibi. «Kóp qorqytady, tereng batyrady». Qiys sóilegen auyz halyqtan ýlken emes.

Jylda kýzgi salymda til bayqaulary bәigesin belgilep, jýldesin qolyna ústatyp, jenimpazdardy maqtap, telearnalarda kórsetip jatady. Sonymen ol sayys tәmәm. Kelesi jyly da solay, onyng arghy jyly da... Búlay aqsha shashudy azaytyp, til oqytudyng ozyq qúraldaryn jasap, talap pen mindetti kýsheytu kerek dep oilaymyn. Ata Zandy júmys jasatu kerek. Eger Ata Zanymyzgha ózgeris ener bolsa, osy mәseleni tartysqa salmay aiqyndap alu qajet. Sebebi, (taghy bir anyqtama) memleketting tili - eldiktin, el boludyng tini. Siyrqúiymshaq sayasatpen ómir baqy orys tilinde sóiley beremiz. Qazaqstanda orys tiline tónip túrghan eshqanday qauip-qater joq, bolghan emes jәne bolmaydy da. Ol tilde Qazaqstan halqy sóilep, jaza beredi, onymen de bilimin molaytady.  Adamgha únatqan isinmen shúghyldanba deu artyq, búl da sol siyaqty. Biraq biz derbestigin әlem moyyndaghan óz aldyna egemen el emespiz be? Memlekettik ar qayda, namys qayda? Onyng joqtaushysy kim? Siz ben biz, múqym el. Onyng ishinde oqyghan-toqyghany eng aldymen jauapty. Ókinishke oray bizde is jýzinde orys tiline basymdyq berip qoy barlyq sharuany kýrdeli qylyp, túsap, buyp túr. Sol sebepti el iyesi, jer iyesi qazaq biylikke senim men kýdik arasy qaraydy. Búl ýmitinen ýreyi basym sipat. Qazaqstan - ana, biylik - bala, olay bolsa anasyn syilamaghan balany kim jaqsy kóredi?

Qala kóshelerindegi mandayshalardy tek qana bir tilde - memleket tilinde, yaghny qazaqsha jazudyng kýni tudy, saghaty soqty әldeqashan. Oraldaghy siyaqty «Dostyq - Drujba» danghyly degen ekiezu ataulardan arylmasaq, óser úrpaqty turashyl, tabandy etip tәrbiyeleu uystan susyp, shyghyp ketedi. Arada jiyrma jyl syrghydy, dýiim el oqydy, úqty, qazaqsha ataudyng qasyna orysshasyn jazyp qongdyng kýni ótti. Endigi jerde bir nәrseni tәrjimasyz oryssha jazu kerek bolghan kýnning ózinde de: «olke», «sakshy», «kuzet», «koshe», «dangyl», «ustaz», «katyk», «sut»  dep qazaqy әripterdi de orys últynyng aitylu mәnerine beyimdey salmay, olardy: «ólke», «saqshy», «kýzet», «kóshe», «danghyl», «ústaz» , «qatyq», «sýt»  dep jazu kerek, sonda til ýirenu, onyng ereksheligin sezinu әldeqayda jaqsy, әldeqayda qarqyndy bolatyn siyaqty. Bilmegenin biluge jeteleytin bir tetik osy-au. Jәne oryssha ynghaymen jostyrta bersek, onda qazaq tilining sýiek-jilinshigindey bolyp túrghan: ә,ó,ú, ý, i,n,y,gh,q  syndy әripterimiz mýlde úmyt qalady, negizi bile-bilsek ol әripter (әlipbiyimizge) býkil әrip ataulygha qazaqy kýsh, minez, tәrtip, sipat berip túrghan altyn dingekter. Ony nege men orystyng ynghayyna beyimdeuim kerek? Bayqap otyrghanynyzday olay beyimdegende ol sóz óz maghynasyn joghaltady, úghugha bolmaytyn bóten bir sóz tuady. Biz osyny týsinkiremey, orystyng ynghayyna  jyghyludan arylmay otyrmyz. Búl ýrdis: «Maqsatty - Misha», «Aygýldi - Anya» degizgen sovet ókimeti túsynda edi. Bir mysal aita keteyin, Mәnshýk Mәmetova apamyzdy orys qúrbylary «Endi seni Masha, Mashenka dep ataymyz» degende, «Joq. Mening atym Mәnshýk, solay atandar!» dep tabandylyq tanytypty. Demek, tilimizding bolmysyn, tabighatyn qorghau óz qolymyzda. Býginde orystardyng «Djambuli» demey Jambyl dep aita alatynyn kórdik qoy, basqanyng yrqyna qúlamay, tik jýru bizge tәuelsizdikpen jetti.

Gýrji, әzerbayjan, ózbek últtary óz tilindegi erekshelikti (aksentti) orys tilinde sóilegende paydalanyp jýrgeni ózindik qorghanysh ispetti. Biz keyde ony orysshagha tili kelmegenge sayamyz, kýlemiz, onysy da bolar, biraq sóileushining kim ekenin tanisyn. Qúdaydyng bir ghajaby, qazaq ózge tildi ýirengende odan asyryp jibermese, kem sóilemeydi. Búl últymyzdyng artyqshylyghy, ózindik bir erek qasiyeti. Jaraydy, al qazaqsha sóilegende ara-túra auzymyzgha týsetin orystyng keybir sózderin sol kýii búzbay aitamyn deu ýlken qatelikting biri. Biz nege: «konsert», «sumka», «botinka» demey, «kәnsert», «sómke», «bәtenke» dep orys sózderin aitqanda qazaqy «kóilek kiygizip» jibermeymiz? Múny men emes, alashtyng aibozdary aityp ketken. Solay sóilesek әlgi sózder kózge shyqqan sýieldey bolmay, últtyq til әuezine týsip, jarasym tabady. Kenes ýkimeti ornaghannan keyin qazaqqa engen orys sózderi kóbine-kóp jazu ýlgisimen emes, auyzsha týrde kelgen bolatyn. Sol kezden-aq «krovatty» «keruet», «yashikti» «jәshik» dep dala qazaghy qúlaghyna tansyq sózderdi birtin-birtin «óziniki» qylyp alghan edi. Qazaq tumysynan júmsaq tildi halyq,  ózindegi «Núrkendi» «Nýrken», «Islamdy» «Eslәm» dep iyin jibitip, jan sarayynyng sәulesine shomyldyra bilgen ghoy. Biz ishimizde jatqan osy qasiyetti de joghaltyp, tildi de jýekti de  tym qataytyp aldyq. Qazir qobyz aspabynyng shegin qyldan emes , symnan tartyp, tabighy dybysyn «temir» qylyp jiberdi, búl da adasu, tilimizdegi aitu hәm jazu ereksheligindegi jat qúbylystar da osy siyaqty, әdebi men әuezi qatayyp barady. Qazaq tiline myqtap enbegi singen alash kósemi Ahmet Baytúrsyn: «Til tazalyghy degenimiz - ana tilding sózin basqa tilding sózimen shúbarlamau. Basqa tilden sóz tútynu qajet bolsa, júrtqa sinip, qúlaqtaryna ýiir bolghan, maghynasy halyqqa týsinikti sózderdi alu» dep kórsetedi. Ókinishke oray tilimiz shúbarlandy, audarma birkelki tәuir bolghanymen halyq qúlaghy ýirenbegen sózder kóp-aq. Óz basym kóp qabatty ýiding balkonyn «qyltima» dep audarypty degende endi: «Qyltimadan jyltima» deymiz be dep kýldim, artynan jylarman boldym. Ózimshe onyng ornyna balama izdep kórgem, tappadym. Sóz tughyzu onay emes. Jana sóz últtyng janymen ýilesui qajet.  «Qyltimalar» qajet emes.

«Internetti» « ghalamtor» dep tym әdemi audardy. Qazaqshagha audarugha kónetin de sózder bar, kónbeytin de sózder bar, jappay audara beruge bolmaydy. Mysaly, kompiuterdi meninshe audaryp qajeti joq, tilimiz kelgeninshe júmsartyp aita bergen jón bolady-au osy.  Qazir janalyq kóp, ghylymda jana zattar payda bolyp, qogham týleude, soghan baylanysty sóz, atau kóbeyde.  Sondyqtan Ahmet atamyz ósiyettegendey til tazalyghyn saqtauda, ony bayytuda halyqqa sinisti degen sózderdi múqiyat saraptap, aghyn sudan asyl tas izdegendey elekten ótkizip baryp alghan abzal. Sosyn óz tilimizde tól atauy, bir emes birneshe balamasy bola túra, oryssha ataulardy bayqap ta bayqamay qoldanyp jatamyz, (problema - prәbilema, svejyy - sbejiy) sonday sәtterde ol sózderdi әlgindegidey «mýiizin» jonyp, qazaqy mәnermen, júmsartyp aitsaq  jaman bolmas edi.

Jәne bir oi. Tilding ómir sýru ortasy qoghamdyq oryndar, onyng ishinde dýken, shashtaraz, dәrihana t.b. desek, sonday mekemelerde isteytin mamandargha da memleket tilin biludi mindettep, talap qoyyluy shart, búl óreskeldik, әsire qatandyq emes, jas mamandar tez ýirenip ketedi. Al sen baryp alyp, bir-ekisine qazaqsha til qatarsyn, ondaghylar seni shýldirlep qarsy alady. Kelispey qalushylyq kóbine osydan tuyndap jatady. Sol sebepti talap pen mindet jýktelse, tilimizding tirshilik ortasy sauygha týser edi. Qoghamdyq mekemeler óz qyzmetterining sapasynyng kórsetkishi retinde sertifikattardy, maqtau qaghazdaryn jargha tizip, ilip qoyady. Memlekettik tilden de sonday sertifikattary bolsa, qanday jaqsy! Ne osynday mamandardy dayarlaghanda qazaq tildi úl-qyzdardy kóptep alu kerek pe deymin? Qay kýrdeli isting de bir ong sheshimi boluy kerek qoy. Bәlkim mening oiym ýstirt te shyghar.

Óz basym til mamany emespin, biraq osy tilmen ómir sýrip, úl-qyz ósirip, tәrbiyelep jýrgendikten sezip-bilgen, til mamandarymen aqyldasqanda, әldekimdermen osy taqyrypta qaqtyghysqanda tughan oiymdy kópting ortasyna salghym keldi. Júrt talqysy artyq etpes. Shynayy syn men qosymsha aqyl-keneske búl ózekti mәsele әli de zәru dep bilem.  Ahmet atam: «Júrt úqpasa, úqpasyn, jabyqpaymyn, El -  býginshil, meniki - erteng ýshin» degen ghoy, bizdiki de sol maqsat, sol niyetten tughan qalam tartys. Ásire dilmәrsu pighylda joq, Qúday saqtasyn, al artyq-auys aityp jibergen jerlerim bolsa, keshirim súraymyn.

«Abay-aqparat»