مۇحان يساحان. تاريح جالعان نامىسپەن ەمەس، پايىم-پاراساتپەن تارازىلانادى
پورتالىمىزدا انەۋگۇنى تۇراقتى اۆتورلارىمىزدىڭ ءبىرى مۇحان يساحاننىڭ «اباق-كەرەيدىڭ التاي اسۋى جانە «ءتورت بي، تورە زاڭى» (http://old.abai.kz/content/mykhan-isakhan-abak-kereidin-altai-asuy-zhene-tort-bi-tore-zany) ماقالاسى جارىق كورگەن ەدى. ىلە-شالا قىدىربەك قيىسحانۇلىنان جاۋاپ ماقالا كەلىپ ءتۇسىپ، (http://old.abai.kz/content/kydyrbek-kiyskhanyly-zandy-erezhege-ainaldyrgan-men-emes) ول دا جاريالان بولاتىن. ەندى مىنە، مۇحان يساحاننىڭ قارىمتا ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
پورتالىمىزدا انەۋگۇنى تۇراقتى اۆتورلارىمىزدىڭ ءبىرى مۇحان يساحاننىڭ «اباق-كەرەيدىڭ التاي اسۋى جانە «ءتورت بي، تورە زاڭى» (http://old.abai.kz/content/mykhan-isakhan-abak-kereidin-altai-asuy-zhene-tort-bi-tore-zany) ماقالاسى جارىق كورگەن ەدى. ىلە-شالا قىدىربەك قيىسحانۇلىنان جاۋاپ ماقالا كەلىپ ءتۇسىپ، (http://old.abai.kz/content/kydyrbek-kiyskhanyly-zandy-erezhege-ainaldyrgan-men-emes) ول دا جاريالان بولاتىن. ەندى مىنە، مۇحان يساحاننىڭ قارىمتا ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
قىدىربەك قيىسحانۇلىنىڭ «زاڭدى ەرەجەگە اينالدىرعان مەن ەمەس» اتتى ماعان جازعان جاۋاپ ماقالاسىنداعى قيىننان قيىستىرعان قۇراۋ-قۇراۋ، جاماۋ-جاماۋ ويلارىن وقىپ، كوڭىلگە نە تۇيەرىمدى بىلمەي قاتتى كۇمىلجىدىم. تاريح پەن ءدىن سالاسىنا قاتىستى تالاي اداممەن پىكىر تالاستىرىپ ءجۇرمىز، بىراق، ءدال مىناداي ويى ولاق، عىلىمي نىساناسىز، دەرەك-دايەكسىز، بىلدىر-بىدىراققا تولى جاۋاپ ماقالا جازعىش اۆتوردى تۇڭعىش كورۋىم. «اباق كەرەيدىڭ التاي اسۋى جانە «ءتورت بي، تورە زاڭى» اتتى سىني ماقالانى تاريحتى ەرمەك ەتكىسى كەلگەن قىدىربەك باۋىرىما اششى ساباق بولسىن دەپ جازىپ ەدىم. الايدا، ءتىلازار باۋىرىم ەشتەڭە ۇقپاعان ءتارىزدى. سەبەبى، جاۋاپ ماقالاسىندا «بابا تاريح» كەشىرمەس قاتەلىكتەرىن مونشاقشا ءتىزىپ كورسەتىپ بەرگەن ماعان ءجون-جوسىقسىز شاپتىعىپ، اقيقاتتىڭ جاناشىرىنا ەمەس، قارا باسىنىڭ قورعاۋشىسىنا اينالىپ ۇلگەرىپتى. سونىمەن قىدىربەكتىڭ عىلىمي نەگىزسىز ۋاجدەرىن سىن تەزىنە الاتىن بولساق...
بىرىنشىدەن، مەنىڭ سىني ماقالاما ءۋاج ايتقىش قىدىربەك باۋىرىم «مەن «اباق كەرەي ەرەجەسىن» دە، مۇحاڭ كەلتىرگەن «ءتورت بي، تورە زاڭىن» دا قۇپتايمىن. الايدا، سىنشى باۋىرىم زاڭدى «ەرەجە» دەپ «الاسارتىپ» تاستادىڭ دەپ مەنى كىنالاپتى» دەپ زار قاعىپتى. وتىرىگىڭە بەرەكە بەرگىر اينالايىن قىدىربەك «اباق كەرەيدىڭ التاي اسۋى جانە «ءتورت بي، تورە زاڭى» اتتى سىني ماقالانىڭ قاي جەرىندە مەن ساعان «زاڭدى «ەرەجە» دەپ «الاسارتىپ» تاستادىڭ» دەپ شۇيلىگىپپىن. مەن تەك «ماقالا يەسى اباق كەرەيدىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭىن «ەرەجە» دەگەن اتپەن بەرىپتى. سونداي-اق، «1830 جىلى ءتورت ورىن سايلانعان» دەپ، ەرەجەنىڭ قابىلدانۋ مەزگىلىنە قاتىستى دا جاڭساق دەرەك كورسەتىلگەن. تەگىندە، بۇل زاڭناما 1836 جىلى «ءتورت بي، تورە زاڭى» دەگەن اتپەن قابىلدانعان»، دەپ ب.مۇقايۇلىنىڭ جازىپ قالدىرعان «ءتورت بي، تورە زاڭى» اتتى قولجازباسىنا سىلتەمە جاساعان بولاتىنمىن. سونىمەن بىرگە، ق.جاقياۇلىنىڭ «التاي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭى تۋرالى» («شىڭجان قوعامدىق عىلىم» جۋرنالىنىڭ 1992 جىلعى № 1) اتتى ماقالاسىندا «ءتورت بي، تورە زاڭىن» «1841 جىلى قابىلدانعان» دەپ كورسەتكەنىن اتاپ ءوتتىم. ياعني، بۇل جەردە «زاڭدى «ەرەجە» دەپ الاسارتتىڭ» دەپ تۇرعان ەشكىم جوق. مەن تەك اباق كەرەيدىڭ ادەت-عۇرىپ ەرەجەسىنىڭ ازان شاقىرىلىپ قويعان اتىن ءھام ونىڭ قاي جىلى قابىلدانعانىن عانا ەسكەرتتىم. ودان ارىقاراي «اباق كەرەي ەرەجەسى» دەگەن اتتى «مەن ويدان قويا سالعان جوقپىن» دەپ ايتا كەلىپ، بۇل اتاۋدى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ اكادەميك عايرات ساپارعاليەۆتىڭ قويعانىن ايتىپسىڭ. جارايدى، بۇل تۇستا اقتالار ءۋاجىڭ بار ەكەن. ءجون-اق دەلىك. بىراق، داتىڭنىڭ سوڭىن «ءمۇيىزى قاراعايداي اعالارىمىزعا ءتىسىڭىز باتپاي ءجۇر مە؟» دەپ اياقتاپ، مەنى ءبىر قاعىتىپ ءوتىپسىڭ. باۋىرىم، بۇل ۋاجىڭە ايتارىم، ءومىر بولعان سوڭ ورنىمەن اعامىن دەپ كەۋدە كەرۋگە بولاتىن شىعار، الايدا عىلىمدا «اعا» نەمەسە «ءىنى» دەگەن كاتەگوريا جوق. ونىڭ ورنىنا عىلىمعا «ۇيات» دەگەن كاتەگوريانى ەنگىزسەك الدەقايدا دۇرىس بولادى دەگىم كەلەدى.
ەكىنشىدەن، قىدىربەك باۋىرىم «كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا نارازى بولىپ، شىڭجانعا كوشتى دەگەن تۇجىرىمى نەگىزسىزدەۋ ايتىلعان» دەپ سوقتىعىپتى»، دەي كەلىپ ۋ.قىدىرحانۇلى مەن ا.تاتانايۇلىنىڭ اباق كەرەيدىڭ التايعا قونىستانۋى جونىندەگى دەرەكتەرىن العا تارتىپ، «مۇحا، بۇل جەردە ءسىز بەن ءبىزدىڭ اي-جىلعا تالاسا قويماعانىمىز ابزال» دەپ پىكىرتالاسىمىزعا تۇزدىق بولىپ وتىرعان كونتەكستەن اۋىتقىپ كەتىپتى. قىدىربەك مەن بۇل جەردە بۇحار جىراۋدىڭ «كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋىنىڭ استارىنداعى اقيقاتتى ايتا كەلە، سەنىڭ ««كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى حالىقتى ەرتىپ شىڭجانعا كوشكەن...» دەگەن عىلىمي نەگىزسىز تۇجىرىمىڭدى جوققا شىعارعان ەدىم. سونداي-اق، اباق كەرەيدىڭ التايعا قونىس اۋداراتىن حVIII عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا ورتا جۇزدە ورىس وتارشىلدىعىنىڭ بولماعانىنا دالەل رەتىندە ش.ۋاليحانوۆتىڭ «ابىلاي حان» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىنا (شوقان ۋاليحانوۆ شىعارمالارى. ءى توم. ابىلاي حان. 224-231 بەتتەر. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى. استانا 2010) جانە ە.بەكماحانوۆتىڭ «كازاحستان ۆ 20-ە ي 40-ە گودى XIX ۆەكا» (ە.بەكماحانوۆ. «كازاحستان ۆ 20-ە ي 40-ە گودى XIX ۆەكا» الماتى 1991).) اتتى مونوگرافياسىنا سىلتەمە جاسادىم. الايدا، «مۇحا، بۇل جەردە ءسىز بەن ءبىزدىڭ اي-جىلعا تالاسا قويماعانىمىز ابزال»، دەپ وقىرماندى الداۋقىراتىپ، اباق كەرەيدىڭ التاي اسۋىنا «ورىس وتارشىلدىعى سەبەپ بولدى» دەگەن ءوز پىكىرىڭنەن اينالىپ وتپەك بولىپسىڭ. قىدىربەك بۇل جەردە سەن جالت بەرىپ، تايعاناپ كەتكەنىڭمەن، كوزى قاراقتى وقىرماندى الداي المايسىڭ. الدە، سەن «وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى ءبىر-اق تۇتام» دەگەن حالىق دانالىعىن ۇمىتتىڭ با؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ «ءسىز بەن ءبىزدىڭ اي-جىلعا تالاسا قويماعانىمىز ابزال» دەگەن ۇستانىمىڭ دا شيكى ۇعىم. سەبەبى، تاريح عىلىمى ءۇشىن «ۋاقىت» باستى ولشەمدەردىڭ ءبىرى. ءتىپتى، «تاريح» - اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «مەزگىل» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. دەمەك، سەنىڭ «اي-جىلعا تالاسپاي-اق قويايىق» دەگەن كوزقاراسىڭ دا تاريح عىلىمىنا مۇلدە قاراما-قايشى كەلەدى دەگەن ءسوز.
ۇشىنشىدەن، قىدىربەك باۋىرىم مەنىڭ «ۇيعىر ءتىلى ەشقاشان التاي حالقىنىڭ ورتاق ءتىلى بولعان ەمەس. اۆتور، بۇل جەردە شاعاتاي ءتىلى مەن ۇيعىر ءتىلىن شاتاستىرىپ تۇرعان ءتارىزدى» دەگەن پىكىرىمە قارسى شىعىپ، «مۇحا، ۇيعىر ءتىلىنىڭ ءوزى سول شاعاتاي تىلىنەن تارامايتىن با ەدى؟ ونى قالاي ۇمىتىپ قالدىڭىز؟ قازىردىڭ وزىندە شىڭجاندا ۇيعىر ءتىلى قىتاي تىلىمەن قاتار سول جەردەگى حالىقتىڭ (ۇيعىرى باسىم) ءتىلى ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟»، دەپ ءوزىن اقتاپ عانا قويماي، سۇراۋ بەلگىلەرىن العا تارتىپ، مەنىڭ ساۋاتىمدى اشقىسى كەلىپتى. راس، بۇگىنگى وزبەك ءتىلى مەن ۇيعىر ءتىلىنىڭ اتاسى شاعاتاي ءتىلى ءبىزدىڭ ورتا عاسىرلارداعى كىتابي ءتىلىمىز سانالعان. الايدا، ۇيعىر ءتىلى شاعاتاي تىلىنەن شىققان ەكەن دەپ، دەرەك-دايەكسىز «ۇيعىر ءتىلى ءحىح عاسىردا التاي ولكەسىندەگى قازاق، ۇيعىر، دۇنگەندەردىڭ ورتاق تىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن» (قىدىربەك قيىسحانۇلى. اباق كەرەي ەرەجەسى. قازاقستان-زامان گازەتى. № 27) دەپ كەسىپ ايتۋعا مۇلدە بولمايدى. ال، ۇيعىر ءتىلىنىڭ شاعاتاي تىلىنەن تارايتىنىن نەگىزگە الىپ، رەسەي پاتشالىعى مەن تسين يمپەرياسىنا شاعاتاي تىلىندە حات جازعان ابىلاي حاننىڭ كەزىندە دە (قاراڭىز: قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. 116-118 بەتتەر. ءىىى توم. الماتى «دايك پرەسس». 2006) قازاق حاندىعىنىڭ ءتىلى ۇيعىر ءتىلى بولدى دەپ تۇجىرىمداۋعا بولا ما؟ البەتتە، بولمايدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ءار ءداۋىردىڭ ءوزىنىڭ وزگەرمەس العىشارتتارى مەن اتاۋلارى بولادى. ماسەلەن، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ ءتىلى قىپشاق ءتىلى بولعانىن العا تارتىپ (ە.ح جۋبانوۆ، ا.م يباتوۆ. يستوريا نارودا ي يستوريا ەگو يازىكا. قازسسر عا. ۆەستنيك. № 8. 1987), سول كەزەڭدەگى حالىقتىڭ ورتاق ءتىلى قازاق ءتىلى بولدى دەۋگە بولا ما؟ ارينە، وعان لينگۆيستيكا عىلىمى جول بەرمەيدى. سوندىقتان، شاعاتاي ءتىلىنىڭ داۋىرىنە بۇگىنگى ۇيعىر ءتىلىن تەلىگەنىمىز ءجون ەمەس دەپ بىلەم.
وسى تۇستا ايتا كەتەر ءبىر جايت، التايدا ءبىرلى-جارىم ۇيعىر، موڭعول، دۇنگەن، تۋۆالار مەكەندەگەنىمەن، ءوڭىردىڭ نەگىزگى حالقىن قازاقتار قۇرايدى. ال، «ءۇش ايماقتىڭ» (التاي، شاۋەشەك، ىلە-قۇلجا) ىلە وڭىرىندە ۇيعىرلاردىڭ «تارانشى» دەگەن تاراۋى تىعىز قونىستانعان. ءتىپتى، وسى تارانشى ۇيعىرلاردىڭ ءوزى ىلە-قۇلجا ولكەسىنىڭ اتوتوحتوندى حالقى ەمەس. موڭعولشا «تارانشى» دەگەن ءسوز «ەگىنشى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. شىڭجانداعى ىلە ۇيعىرلارىنىڭ «تارانشى» اتالۋىنىڭ سەبەبى، ءحVىى-عاسىردىڭ اياعىندا جوڭعار مەملەكەتى كۇشەيىپ، وڭتۇستىك شىڭجاندى مەكەندەيتىن ۇيعىرلاردى شاۋىپ، تۇتقىنعا تۇسكەندەرىن ىلە وزەنىنىڭ بويىنا اكەلىپ ەگىن ەكتىرگەن. 1756 جىلى چين پاتشالىعى جوڭعار مەملەكەتىن تالقانداعاننان كەيىن ىلە گۋبەرناتورلىعى قۇرىلىپ، باتىسىنداعى قازاق حاندىعىنان قورعانۋ ءۇشىن مانجۋريادان كوشپەندى، جاۋىنگەر ۇلت سىبە مەن حوشۋندى، سونداي-اق، ىلە گۋبەرناتورلىعىنداعى اسكەردى ازىق-تۇلىكپەن قامداۋ ءۇشىن قاشقار، اقسۋ، تۇرپان، قوتان، ياركەنتتەن ەگىنشىلىكپەن شۇعىلداناتىن ۇيعىرلاردى كوشىرىپ اكەلگەن («چين پاتشالىعى داۋىرىندەگى ىلە ۇيعىرلارى» 1-8 بەتتەر. شىڭجان حالىق باسپاسى. ءۇرىمشى 2006). مىنە، وسى تاريحي ۇدەرىستەردەن كەيىن ىلە-قۇلجا وڭىرىندە «تارانشى» دەگەن اتپەن قازىرگى ۇيعىر ۇلتىنىڭ شوعىرى قالىپتاستى. ال، وسى تاريحي دەرەكتەردەن اتتاپ ءوتىپ، قىدىربەك سەنىڭ «ۇيعىر ءتىلى ءحىح عاسىردا التاي ولەسىندەگى قازاق، ۇيعىر، دۇنگەندەردىڭ ورتاق تىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن» دەگەن نەگىزسىز تۇجىرىمىڭا نە ايتۋعا بولادى؟
تورتىنشىدەن، قىدىربەك باۋىرىم «اباق كەرەيدىڭ قۇتتى قونىسى ءور التايدىڭ كۇڭگەي بەتكەيىن قارا قىتايعا تەلىمدەي سالىپتى» دەگەنىڭىز اسىلىق ەمەس پە مۇحا؟» دەپ ماعان دۇرسە قويا بەرىپسىڭ. اينالايىن-اۋ، سوندا سەنىڭ «باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە ءجۇرىپ، ول ەلدىڭ ەمەۋىرىنەن قورىقپاي، ءوز جارعىسىن جاساپ، ءوز ىشىندە بيلەۋشىسىن سايلاعان ات توبەلىندەي قازاق بالاسىنىڭ مۇنداي ەرلىگى كەيىنگى ۇرپاققا تاتىمدى ناسيحات ەكەنى ءسوزسىز» دەگەن ساندىراعىڭدى باسقاشا قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ اسىرەسە، «باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە ءجۇرىپ» دەگەن ءسوزىڭ ءور التايدى قارا قىتايعا تەلىمدەمەگەندە ەندى نەنى مەڭزەپ تۇر؟ ونىڭمەن قويماي، مەن كەلتىرىپ وتكەن ابىلاي حاننىڭ بايىرعى قازاق جەرىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن تسين يمپەرياسىمەن جاساعان ديپلوماتيالىق حاتىن قايتا وزىمە كورسەتىپ، «وزىڭىزگە ءوزىڭىز قارسى شىعاسىز»، دەپ تۇلكى بۇلاڭعا سالىنىپسىڭ.
ابىلاي حاننىڭ تسين يمپەرياسىنا جازعان حاتتارىنىڭ مازمۇنىن ۇقپاعان بولساڭ، وندا قايتالاپ تۇسىندىرەيىن: ءابىلمانسۇر پاتشا پەكينگە ەلشىلەردى قازاقتىڭ اتا-قونىسى التاي، تارباعاتاي، ىلەنى قايتارىپ الۋ ءۇشىن اتتاندىرعان. ال، تسين پاتشالىعى جوڭعاردان بوساعان جەردىڭ ەجەلگى قازاق جەرى ەكەنىن ءاۋ باستان-اق بىلگەن. وعان تسين بيلەۋشىسىنىڭ ابىلاي حانعا: «سەندەر جىبەرگەن ەلشىلدەردىڭ مالىمدەمەسىندە تارباعاتاي ءبىزدىڭ بۇرىنعى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىمىز ەدى. ءبىز سىزدەن ءوزىڭىزدىڭ ءىلتيپاتىڭىزدى ءبىلدىرىپ، وسى جەردى بىزگە بەرسەڭىز - دەگەن سوزدەر بار ەكەن. بۇل جەردى ءبىز جاڭادان تىنىشتاندىردىق، كۇنى بۇگىنگى دەيىن بوس تۇر. ءاسىلى، مەنى ول جەردى قيمايتىن ەدىم. دەگەنمەن، سەندەر بىزگە ەندى عانا كەلىپ باعىندىڭدار، ءالى ەشقانداي ەڭبەكتەرىن سىڭگەن جوق. مۇنداي جاعدايدا (تالاپ ەتكەن جەردى) وسىلاي بەرە سالساق، مەملەكەتىمىزدىڭ تارتىبىنە ساي كەلمەيدى. ەگەر، سەندەر وپاسىز قىلمىسكەر ءامىرسانانى ۇستاپ اكەپ بەرسەڭدەر وندا مەن ءوز ءىلتيپاتىمدى كورسەتىپ (تالاپ ەتكەن جەردى) سىيلار ەدىم» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 548 توم، 9-10 بەتتەر) دەپ جازعان جاۋاپ حاتى دالەل بولا الادى.
بۇدان ارىقاراي ابىلاي حان نە ىستەدى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، تسين پاتشاسى قازاق كوشىنىڭ شىڭجانعا كوشۋىنە رۇقسات بەرمەگەن سوڭ، ابىلاي حان ايلاعا سالىپ، جوڭعاردان بوساعان جەرگە قازاق رۋلارىن بىرتىندەپ كوشىرە باستادى. ارينە، تسين پاتشاسى بۇعان كونگىسى كەلمەدى. بۇل جاعدايعا بايلانىستىى تسين ورداسى قورعانىس ءمينيسترى ا.گۇيگە بەرگەن جارلىعىندا: «...دەرەۋ اسكەر جىبەرىپ تارباعاتايعا قونىس تەپكەن قازاقتاردى شەكارادان اسىرىپ قۋىڭدار، ابىلايعا ادامدارىن دەرەۋ كەرى قايتارىپ اكەتۋدى ايت» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 609 توم، 18 بەت) - دەپ بۇيىرعان بولاتىن. الايدا، ابىلاي حان تسين پاتشالىعىنا ەلشىلەر اتتاندىرىپ قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدى مويىنداۋعا شاقىردى. ەكى مەملەكەتتىڭ ديپلوماتيالىق قاقتىعىسىنىڭ نەمەن اياقتالعانىن «اباق كەرەيدىڭ التاي اسۋى جانە «ءتورت بي، تورە زاڭى» (قازاقستان-زامان № 26, 2011) اتتى ماقالامدا بىلايشا قورىتىندىلاعان بولاتىنمىن: «تسين پاتشالىعىنىڭ شەكارا بەلگىلەرى رەتىندە ورناتقان باعانالارىن مۇنداعى قازاقتار مويىنداعىسى كەلمەدى. سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ وتتىك، الاي مەن تارباعتاي جانە ىلە بويىن ەجەلدەن قازاقتىڭ كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپالارى قونىس ەتكەن بولاتىن. كوشپەلى وركەنيەتتە شەكارا بەلگىسى بولىپ، اتا-بالارىنىڭ جاتقان زيراتى سانالعان. بۇل وڭىرلەردە كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپاسىنىڭ جوڭعارلار جاۋلاپ العانعا دەيىن ءومىر سۇرگەن قانشاما اتا-باباسى جەرلەنگەن ەدى. سوندىقتان دا، قازاقتار تسين پاتشالىعىنىڭ شەكارا باعانالارىنا پىسقىرىپ تا قارامادى. قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلىپ جاتقان قالىڭ ءنوپىرىن كەرى قايتارۋعا كۇشى كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن تسين پاتشالىعى اقىرىندا التاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە ءوڭىرىن رەسمي تۇردە مۇندا كەلىپ ورنىققان قازاقتارعا بەكىتىپ بەردى. بۇل تۋرالى تسين پاتشالىعىنىڭ ابىلاي حانعا جولداعان مىنا حاتىندا ايتىلادى: «...سەندەر بىرنەشە ونداعان جىلداردان بەرى ەپتەپ ىشكەرلەپ جىلجىپ ەنىپ كەلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ گەنەرال شوڭجارلارىمىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءاسىلى سەندەردى جازاعا تارتۋ كەرەك ەدى. بىراق، پاتشا سەندەرگە كەڭپەيىلدىك جاسادى. سەندەردىڭ شەكارا قاراۋىمىزدىڭ بەر جاعىندا جاتقان يەن جەرلەرگە كەلىپ مال باعۋلارىڭا رۇقسات جارلىعىن جاريالايدى. بۇنىڭ ءبارى سەندەردىڭ بىزبەن ەلدەسكەندەرىڭ ءۇشىن پاتشانىڭ جاساعان شاپاعاتى. وزدەرىڭ ءوسىپ-وركەندەۋمەن قاتار كورشىلەس ەلدەرمەن دە تاتۋ تۇرىپ پاتشانىڭ مەيىر-شاپاعاتىنا مانگى بولەنە بەرىڭدەر» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 793 توم، 20 بەت). ياعني، ايتپاعىم، بۇل جەردە مەن «وزىمە ءوزىم قارسى شىعىپ» تۇرعان ەشتەڭەنى كورىپ تۇرعام جوق. ال، سوندا قىدىربەك سەنىكى نە ءسوز؟ «تيسە تاياققا، تيمەسە بۇتاققانىڭ» كەرى مە؟
بەسىنشىدەن، قىدىربەك باۋىرىم «1850-1865 جىلدارى قىتايدا اتاقتى تايپيندەر كوتەرىلىسى بولىپ، ول ءشۇرشىت ەلىنىڭ گانسۋ، نەنسي پروۆينتسيالارى مەن شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىدى» دەگەن دەرەكتە دە اسىرەلەۋ بار» دەگەن پىكىرىڭىز دۇرىس»، دەپ سىنمەن كەلىسكەن سىڭاي تانىتىپسىڭ دا، ارتىنشا «تايپيندەر قوزعالىسى اياقتالا بەرە، دۇنگەندەردىڭ كوتەرىلگەنى تاريحتا بار، وسى ەكەۋىن ءسىرا اۋىستىرىپ العان بولارمىن» دەپ اقتالىپسىڭ. بۇل ۋاجىڭە ايتارىم، تاريحي وقيعالاردى اۋىستىرىپ الاتىن شالالىعىڭ بار ما، وندا ءبىر قايناۋى كەم شيكى دۇنيەلەرىڭمەن وقىرماننىڭ مازاسىن ال ما! جازعىڭ كەپ، جۇلقىنىپ تۇرساڭ، ءپىسىرىپ، ءيىن قاندىرىپ بارىپ جاز. سوندا ساعان ەشكىم وكپە ارتا المايدى.
التىنشىدان، مەنىڭ «ءدال وسىنداي قازاقتىڭ شاعىن حاندىعى وسى كەزدە قازاق دالاسىنىڭ باتىس وڭىرىندەگى ەدىل مەن جايىق اراسىندا رەسەيگە سىرتىن بەرە وتىرىپ، بوكەي ورداسى دەگەن اتپەن قۇرىلعاندىعى بەلگىلى. وكىنىشتىسى، «بوكەي ورداسىن» - بۇل ءبىزدىڭ حاندىق، بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز دەپ بىلەمىز. ال، اباق كەرەي يەلىگىن ءبىزدىڭ حاندىق، بۇل ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىز دەپ باعامداي الماي ءجۇرمىز» پىكىرىمە نە ايتقىڭ كەلگەنىڭدى تۇسىنبەدىم. «بۇل جايلى مەن جىرلاسام «ۇزاققا» كەتەر ءتۇرىم بار. سوندىقتان، تىزگىنگى تارتپاقپىن» دەپسىڭ. بۇنىڭا ايتار سوڭعى ءسوزىم، بالكىم، «ۇزاق» جىرلاساڭ» تاعى دا بىرنارسەنى ءبۇلدىرۋىڭ مۇمكىن ەدى. سوندىقتان، «تىزگىنىڭدى تارتقانىڭ» دۇرىس بولعان دەپ ويلايمىن.
«اباي-اقپارات»
