قۋاندىق شاماحايۇلى. كومۋسىز قالعان بەيباق
(سىقاق اڭگىمە)
قىزا-قىزا شاباتىن قازاناتتاي ولاردىڭ جينالىستارى بارعان سايىن دۋ-شۋى كوبەيە ءتۇستى. اراگىدىك ايتىلعان وتكىر سىن قىشىعان جەرىڭدى قاسىپ وتكەندەي ايىزىڭدى قاندىرادى. «سىن» دەپ وتىرعانىمىز جاي ومىردەگى شىنايى شىندىق قوي. الايدا، سول شىندىقتى ەستىگەن سايىن باستىقتىڭ ءوڭى اشىق كوزدى پليتكانىڭ سپيرالىنداي قىزارىپ، ەكى كوزى ءوزى مىنەتىن ەڭسەلى «دجيپتىڭ» قوس شامىنداي اقشىرايىپ كەتەدى. تەك مەكەمەدەگى «ءوز ادامدارى»، ياعني جاندايشاپتار مەن قولشوقپارلار شىعىپ، جارامساقتانعاندا عانا باسەكەڭنىڭ كوڭىلى جايلانىپ، ءوڭى كىرە قالادى.
جيىرما جىل بويى وسى مەكەمەنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ كەلە جاتقان جانىبەك ءۇشىن ءبارى بەلگىلى. جاقسىسىن دا، جامانىن دا ءبىر كىسىدەي بىلەدى. سوندىقتان ءۇنسىز قالۋدى ءجون كورمەي، الدەنەشە رەت سويلەمەككە ۇمتىلدى. بىراق، ورنىنان تۇرمادى. ءوزى قانشالىقتى تىرىسقانىمەن، ونى ىشىندەگى ادامى قوزعالتپادى.
نەگىزىنەن، ول سىرتتاي قاراعاندا ءبىر-اق ادام. ال، شىنتۋايتىندا ىشىندە تاعى ءبىر كىسى بار. ونى وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى، ءتىپتى سەزگەن دە ەمەس. جاسى قىرىققا كەلسە دە، بالا كۇنىندە ىشىنە ەنىپ العان سول پالەدەن ول قۇتىلا الماي-اق قويدى. ىشىندە ەشكىم جوق كەزىندە ول كوزبەن كورگەنىن ءدال قالپىندا ايتۋشى ەدى. وتىرىك ايتۋدى، جالعان سويلەۋدى، الداپ-ارباۋدى بىلمەگەن سول بالالىق شاق قانداي باقىتتى ءسات ەدى...
(سىقاق اڭگىمە)
قىزا-قىزا شاباتىن قازاناتتاي ولاردىڭ جينالىستارى بارعان سايىن دۋ-شۋى كوبەيە ءتۇستى. اراگىدىك ايتىلعان وتكىر سىن قىشىعان جەرىڭدى قاسىپ وتكەندەي ايىزىڭدى قاندىرادى. «سىن» دەپ وتىرعانىمىز جاي ومىردەگى شىنايى شىندىق قوي. الايدا، سول شىندىقتى ەستىگەن سايىن باستىقتىڭ ءوڭى اشىق كوزدى پليتكانىڭ سپيرالىنداي قىزارىپ، ەكى كوزى ءوزى مىنەتىن ەڭسەلى «دجيپتىڭ» قوس شامىنداي اقشىرايىپ كەتەدى. تەك مەكەمەدەگى «ءوز ادامدارى»، ياعني جاندايشاپتار مەن قولشوقپارلار شىعىپ، جارامساقتانعاندا عانا باسەكەڭنىڭ كوڭىلى جايلانىپ، ءوڭى كىرە قالادى.
جيىرما جىل بويى وسى مەكەمەنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ كەلە جاتقان جانىبەك ءۇشىن ءبارى بەلگىلى. جاقسىسىن دا، جامانىن دا ءبىر كىسىدەي بىلەدى. سوندىقتان ءۇنسىز قالۋدى ءجون كورمەي، الدەنەشە رەت سويلەمەككە ۇمتىلدى. بىراق، ورنىنان تۇرمادى. ءوزى قانشالىقتى تىرىسقانىمەن، ونى ىشىندەگى ادامى قوزعالتپادى.
نەگىزىنەن، ول سىرتتاي قاراعاندا ءبىر-اق ادام. ال، شىنتۋايتىندا ىشىندە تاعى ءبىر كىسى بار. ونى وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى، ءتىپتى سەزگەن دە ەمەس. جاسى قىرىققا كەلسە دە، بالا كۇنىندە ىشىنە ەنىپ العان سول پالەدەن ول قۇتىلا الماي-اق قويدى. ىشىندە ەشكىم جوق كەزىندە ول كوزبەن كورگەنىن ءدال قالپىندا ايتۋشى ەدى. وتىرىك ايتۋدى، جالعان سويلەۋدى، الداپ-ارباۋدى بىلمەگەن سول بالالىق شاق قانداي باقىتتى ءسات ەدى...
مەكتەپكە باراتىن جىلى عوي، ەسىك الدىندا الاڭسىز ويناپ جۇرگەن ەدى. كەنەتتەن ءبىر كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق بار ەكەندىگى بىلىنەتىن ءبىر بالا كەلىپ ونىڭ ىشىنە كىردى دە كەتتى. ول ايتتى: «سەن مەنى قۋما! مەنى ەشكىم كورمەيدى دە، بىلمەيدى. مىنا جالعان دۇنيەدەگى بارلىق پالەدەن مەن سەنى قورعايتىن بولامىن».
سول ساتتەن دۇنيە وزگەرىپ سالا بەردى. بىرەۋ بىردەمە سۇراسا، الگى ىشتەگى بالا نۇسقاۋ بەرىپ وتىراتىن بولدى. ءدال سونىڭ ايتقانىن قايتالاسا، ءبارى دۇرىس بولىپ شىعادى. ەگەر وعان كونبەي شىندىقتى ايتسا، شاتاق شىعادى.
ءبىر كۇنى جانىبەك كلاستا بالالارمەن بىرگە ويناپ ءجۇرىپ تەرەزەنىڭ اينەگىن سىندىرىپ الادى. مۇعالىم كەلىپ ءبارىن تەرگەۋگە الدى. ىشىندەگى بالا جانىبەككە: «جەل سوعىپ، اشىق تۇرعان تەرەزەنى سىندىرىپ كەتتى دەپ ايت!» دەگەن نۇسقاۋ بەردى. جانىبەك وعان كونبەي:
－ ويناپ ءجۇرىپ، بايقاماي، مەن...－دەپ قالىپ ەدى، سول-اق ەكەن، مۇعالىمنىڭ جۋان جۇدىرىعى ونىڭ قۇلاق شەكەسىنە سارت ەتىپ ءتيدى. ونىمەن قويماي ساباق تاراعانشا بۇرىشتا تۇردى.
وسى وقيعا وعان ۇلكەن ساباق بولدى. ىشىندەگى بالانىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن كونبىس جانعا اينالىپ شىعا كەلدى. مۇعالىمدەرىن، اكە-شەشەسىن، جالپى اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارىن الداپ سوعىپ، قاتىرىپ كەتەدى. ءوستىپ ءجۇرىپ مەكتەپ ءبىتىردى، ينستيتۋتقا ءتۇستى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ ءبىر مەكەمەگە بەلدى قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا ورنالاستى، ۇيلەندى. كوپ سىرلاردى ايەلىنەن جاسىرۋدى ىشكى ادام ەرەكشە ءامىر ەتەدى جانە ونى ءوزى قاتاڭ باقىلايدى. سونداي-اق، باستىعىمەن سويلەسكەن كەزدە دە ءار ءسوزدى ىشكى ادام ۇيرەتىپ وتىرادى. وسىلايشا ول ويى باسقاشا، ءسوزى وزگەشە ادام بولىپ ءجۇرىپ جاتتى. ءبارىن الداپ سوققان سايىن سىرتى بەدىرەيىپ، تۇك سەزدىرمەسە دە، ىشتەي ەزىلىپ جۇرەگى ەلجىرەيتىن كەزدەرى دە بولىپ تۇرادى. اسىرەسە، اراق ءىشىپ الىپ، ماس بولعان كەزىندە ىشىندەگى ادامعا باعىنباي كەتەدى. ىشتەگى ويىن باستىعىنا بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەي ايتىپ سالعىسى كەلىپ، كوپ جىلدار بويى ىشتە ساقتاعان قۇپيا سىرلارىن ايەلىنە اشپاق بولىپ ارپالىسقا تۇسەدى.
جوعارىدا ءسوز بولعان جينالىستا دا ءوز پىكىرىن اشىق ايتىپ، ورتاعا سالعىسى كەلدى. بىراق، امال نە؟ ىشتەگى ادام ونى تىرپ ەتكىزبەي قويدى. ەكەۋى جاتىپ كەلىپ ۇرسىستى. جانىبەكتىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ:
-سەن ءومىر بويى مەنى جالعان سويلەتىپ، كولگىرسىتىپ كەلەسىڭ! سەنىڭ بۇل ارەكەتىڭ ماعان زيانسىز بولعانىمەن، قوعامعا، تاۋەلسىز ەلىمىزگە زالالىن تيگىزەتىن ءتۇرى بار. سوندىقتان ەندى سەنىڭ كەرەگىڭ جوق، قازىر شىق! - دەپ ونى كەۋدەسىنەن قۋىپ جىبەردى.
-جارايدى، مەنسىز قالاي كۇن كورەتىنىڭە كوزىڭ جەتكەن سوڭ بىلەرسىڭ! - دەدى دە ول ءىز-ءتۇزسىز قاراسىن باتىردى.
ىشىنەن سوقتالداي ءبىر ادامدى شىعارىپ جىبەرۋ قانداي راحات! جانىبەك جەڭىلدەپ قالعانداي بولدى. جۇمىسىنا بارا سالىپ باستىعىنا كىردى. ويىنداعىسىن تۇگەل اقتارىپ سالدى. ارىپتەستەرىنە دە جان سىرىن جاسىرماي اشتى. بار-جوعى ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە جيىرما جىل ەڭبەك ەتكەن ءتول مەكەمەسىنەن قۋىلىپ، جۇمىسسىز قالدى. ۇيىنە كەلىپ ون بەس جىل وتاسقان جان جارىنا شەرىن تارقاتتى.
-ساعان باسىندىرىپ، وپاسىزدىعىڭا كونىپ وتىرا المايمىن! - دەپ ايەلى ويبايعا باستى دا، توركىنىنە اتتانىپ كەتتى.
...بايعۇس جانىبەك ءۇشىن بارار جەر، باسار تاۋ قالمادى. اۋزىن اشسا بولدى، ءبارى جاپپاي ونى يت قوسىپ قۋىپ ماڭىنا باستىرمايدى. قاتتى اۋىرىپ قالدى. كوڭىلىن سۇراعان ءتىرى جان بولمادى. يەن ۇيدە جالعىز ءوزى جاتىپ، ماڭگىلىككە كوز جۇمدى. اقىرى ونىڭ مۇردەسى دە كومۋسىز قالدى...
«اباي-اقپارات»
