كەشە ماسكەۋدە قازاق پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن ورىس پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين كەزدەستى. ەكەۋارا ءبىراز ماسەلەنىڭ باسىن شالىپ، بىرنەشە كەلىسىم جاساستى. سول كەلىسىمدەردىڭ ءبىرى ورىس باسشىسىنىڭ قازاق جەرىندە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى ۇسىنىسى بولدى. ۇسىنىستى ۆلاديمير پۋتين ايتتى. توقاەۆ مۇقيات تىڭدادى.

«بىرلەسە وتىرىپ جۇمىس جۇرگىزۋدىڭ جاڭا فورماسىنا كوشۋدى ۇسىنامىن. قازاقستاندا رەسەي تەحنولوگياسى بويىنشا اەس سالۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋرالى مەڭزەپ وتىرمىن» دەدى پۋتين.

ال بۇگىن قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا ۆيتسە-ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ اتومدى ەلەكترستانتسياسىن سالۋعا قاتىستى سەنات دالىزىندە تۇرىپ پىكىر ءبىلدىردى.

«اەس سالۋ تۋرالى شەشىم ءالى قابىلدانعان جوق. ءبىز ازىرگە ونى سالاتىن ورىندى عانا انىقتادىق. سوسىن عانا قانداي تەحنولوگيانى قولداناتىنىمىزدى كەلىسەمىز. ءبىز بۇل ماسەلەنى قوسىمشا زەرتتەۋدى ۇسىنامىز. الايدا سوڭعى شەشىم ءالى قابىلدانعان جوق. قازىرگە تەك ورنىن انىقتادىق. الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن دەگەن اۋىل» دەدى ۆيتسە-مينيستر مىرزاعاليەۆ.

كەشە ۆلاديمير پۋتين اەس سالۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. بۇگىن مينيسترلىك ونى سالاتىن ورىندى بەلگىلەدى. ول – الماتى وبلىسىنا قارايتىن ۇلكەن دەگەن اۋىل ەكەن.

ۇلكەن اۋىلى - الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىندا ورنالاسقان. 2009 جىلعى ساناق بويىنشا اتالعان اۋىلدا 1982 تۇرعىن تۇرادى. اۋدان ورتالىعى - ۇزىناعاشتان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 325 كم-دەي جەردە، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسىندا ورنالاسقان.

پۋتين قازاق جەرىندە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن ورىس تەحنولوگياسى بويىنشا سالۋدى ايتتى. جالپى قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى اڭگىمە العاشقى رەت ايتىلىپ وتىرعان جوق.

قايسىبىر جىلى وسى ماسەلە قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىنا سالىندى. قۇرىلىس جۇمىستارىن 2018 جىلى باستاپ كەتەدى دەگەن. قوعام نارازىلىعىنان سوڭ، بۇل ءىس كەيىنگە شەگەرىلدى. ال 2014 جىلى اەس سالاتىن ورىن رەتىندە شىعىس قازاقستانداعى كۋرچاتوۆتى تاڭداپ العان ەدى. كەيىن الماتى وبلىسىندا سالاتىن بولدى. ءتىپتى، 2015 جىلى جاپونيانىڭ پرەمەرى سيندزو ابە مەن ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ كەزدەسكەن. سول كەزدەسۋدە نازارباەۆ پەن ابە الگى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن جاپون تەحنولوگياسىمەن سالاتىن بولىپ كەلىسكەن.

جالپى بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك پە؟ قازاقستان ەلەكتر ەنەرگياسىنا، جاڭاعى رەسەيدىڭ اەس-ىنە قانشالىقتى مۇقتاج؟

قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2017 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋ جاساپ، ەنەرگيا وندىرۋدە «جاسىل ەنەرگەتيكاعا» كوشەتىنىمىزدى ايتقان. ول تەحنولوگيا ءتيىمدى ءارى ەكولوگيالىق قاۋىپسىز ەكەندىگى دە دالەلدى تۇردە كورسەتىلگەن. ءبىزدى، ەل-حالىقتى سول سوزدەرگە سەندىرگەن. ءتىپتى، ۇكىمەتكە 2030 جىلعا قاراي التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزدەرىن الۋدىڭ ۇلەسىن 30 پايىزعا جەتكىزۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن.

ول از دەسەڭىز، التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزىن تابۋ اتتى ۇرانمەن ميللياردتاعان اقشا شىعىنداپ، استانادا «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىن دە وتكىزگەن جوق پا ەدىك؟! ەگەر اينالىپ كەلىپ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالاتىن بولساق، ميللياردتاعان شىعىن شىعارىپ وتكىزگەن «ەكسپو» دەگەنىڭىز ادىرە قالعانى ما؟ وسىنىڭ بارلىعى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن وتكىزىلدى، سوندا؟

جوعارىداعى سۇراعىمىزدى قايتالاپ قويايىق، بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك پە؟ كەرەك بولعان جاعدايدا ونى ورىس تەحنولوگياسىمەن سالۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟ ورىس تەحنولوگياسىنىڭ قانشالىق ساپالى ەكەنى چەرنوبىلدە بەلگىلى بولدى ەمەس پە. الماتى وبلىسىندا سالاتىن ستانتسيا چەرنوبىلدىڭ تاعدىرىن قايتالاماسىنا پۋتين كەپىلدىك بەرە مە؟ وسىعان دەيىن رەسەيدەن ساتىپ العان ۇشاقتارىمىز ءجيى اپاتقا ۇشىراپ، قانشاما سارباز شەيىت كەتتى. ونىڭ سۇراۋى قايدا؟

سەمەيدا سان رەت جارىلىس جاساپ، زاردابىن قارا حالىق تارتقاندا سوقىر تيىن شىعىنداماعان رەسەي، بايقوڭىردان ۇشىرعان زىمىرانى قازاق دالاسىنا قۇلاپ، گەپتيلىنەن ۋ شاشىلعاندا مويىنداماعان رەسەي ەرتەڭ "كۇل بولماساڭ، ءبۇل بول" دەمەسىنە كىم كەپىل؟

قازاقستان ءوزىن 100 پايىز ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان مەملەكەت. دۇنيە جۇرتى جاسىل ەنەگرياعا كوشىپ جاتقاندا قازاققا ەڭ قاۋىپتى اەس سالاتىندان نە مۇقتاجدىق تۋدى؟

مۇحتار تايجان، ساياساتكەر:

- اەس سالۋ تۋرالى ايتىلىپ جاتىر. بىراق ءبىز بۇعان جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ول وتە قاۋىپتى. قازاققا مۇلدە قاجەتى جوق. قازاقستان ءوزىن-ءوزى ەنەرگيامەن قامتىپ وتىرعان ەل. بىزدە مۇناي دا بار، جەل دە بار، كۇن قۋاتى دا بار. اسىرەسە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە كۇننەن ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ پوتەنتسيالى جوعارى.

سوندىقتان اەس-ءسىز دە ءومىر سۇرۋگە بولادى. اسىرەسە الماتى وبلىسىندا وزەندەر وتە كوپ. گيدرو ەلەكترستانتسيالارىن سالۋعا بولادى. ول ءابسوليۋتتى زيانسىز. ءبىر جاعىنان ەنەگيا وندىرەتىن ستانتسيالار كوبەيەدى. ول ءوزارا باسەكەلەستىكتى تۋدىرادى.

ال ءبىر عانا اەس سالاتىن بولسا، جاڭاعى ەلەكتر قۋاتىن سول عانا وندىرەدى دە، ول ءوز كەزەگىندە مونوپوليزمگە جول بەرەدى.

ەكىنشى جاعىنان رەسەي تەحنولوگياسى - ەڭ سەنىمسىز تەحنولوگيا. باسقاسىن ايتپاعاندا، بايقوڭىردان ۇشىرىپ وتىرعان زىمىراندارىنىڭ ءوزى كەيدە ۇشادى، كەيدە ۇشپاي قۇلاپ جاتىر عوي. رەسەي جەمقورلىققا ابدەن باتقان ەل. سوندىقتان مۇنداي كۇردەلى تەحنولوگيامەن ءبىزدىڭ جەردە سىناق جاساۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ەشقانداي سەنىم جوق.

ءبىز اەس-كە مۇقتاج ەمەسپىز. مىسالى، ەلەكتر ەنەرگياسىنا ەڭ كوپ قاجەتتىلىك الماتى وبلىسىندا بولسا، ونى قاپشاعايداعى گەس ءوندىرىپ، قامتىپ وتىر. ياعني، دەفيتسيت جوق.

قازىر بىزدە ەلەكتر جەلىلەرى ەسكىرگەن. ءوزىمىز ءوندىرىپ وتىرعان ەلەكتر قۋاتىنىڭ 30 پايىزى جاڭاعى ەسكىرگەن جەلىلەرگە شىعىندالىپ وتىر. بىزگە سولاردى جاڭارتۋ كەرەك. سوندا قوسىمشا تاعى 30 پايىز ەلەكتر قۋاتىن الاتىن بولامىز.

ءۇشىنشى ماسەلە، جاڭاعى اەس-ءتى سالۋعا قانشاما ميلليارد دوللار اقشا كەرەك. ونى قايدان الادى؟ ارينە، قازىنادان، بۇل جاعىن دا ەسكەرۋ كەرەك.

اسحات اسان، جۋرناليست:

- قازاق جەرىندە اتوم ەلەكترو ستانساسىن سالۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەلى ءبىراز جىلدار بولىپ قالدى. ءبىزدىڭ بيلىكتى ونداي پيعىلعا يتەرمەلەپ وتىرعان، ارينە،  رەسەي كورشىمىز. ايتسە دە، بۇل اڭگىمە ءالى دە ءپاتۋاسىن تاپپاي كەلەدى. جىلدار بويى سەمەي پوليگونىنىڭ زاردابىن شەگىپ، ءالى دە سول تاجالدىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ  كەلە جاتقان ەل ءۇشىن مۇنداي قۇرىلىستىڭ جاقپايتىنىن بيلىك تە، بيلىكتىڭ «دوستارى» دا جاقسى تۇسىنگەننەن بولار، تاقىرىپ اشىلىپ بارىپ، جابىلىپ قالا بەرەتىن.

شىندىعىندا، قازاقستانعا اەس-ى كەرەك پە؟

قازاقستان مۇناي، گاز، كومىر، ۋران سىندى ەنەرگەتيكا شيكىزات كوزدەرىنە باي ءارى ەنەرگەتيكالىق دەرجاۆا سانالادى. وندىرىلەتىن ەنەرگيا كولەمى 103 -105 ملرد كۆت.  ساعاتقا پارا پار. بۇل اۋقىم ەلدى تولىق قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، ونىڭ ارتىق قالعان 5 ملرد كۆت.س.-قا جۋىعىن سىرتقا ساتۋعا مۇمكىندىك بار.     ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 70 پايىزعا جۋىعىن كومىردەن، 14, 6%-ىن سۋدان الساق، گازبەن ىستەيتىن ستانسالاردا 10,6 % ءوندىرىلىپ ، مۇنايعا سۇيەنگەن ستانسالار  4,9 % ەنەرگيا بەرەدى.

ودان كەيىن، 2017-ءشى جىلى دۇبىرلەتىپ ەكسپو وتكىزدىك. ۇرانى – جاسىل ەنەرگەتيكا. بىراق، ول ۇران سول كۇيى قالعانداي. بۇل باعىتتا اۋقىمدى ءبىر ىستەردىڭ اتقارىلعانى ەش بايقالمايدى. ايتپەسە، كۇن شۋاعى از ەمەس، دالامىزدا جەل «ەركىن سايران سالاتىن»  ەل ەمەسپىز بە؟ نەگە مىقتاپ قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرماسقا؟مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن قاجەت ارزان قۋات كوزدەرى ەمەس پە؟ بۇل ماسەلە جولعا قويىلسا، تۇراقتى تۇتىناتىن تابارلاردى دا ارزانعا شىعارۋعا مۇمكىندىكتەر تۋار ەدى. قانشاما جۇمىس ورىندارى اشىلار ەدى. ويتكەنى، قوسىمشا قۇنى جوعارى تازا ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرە وتىرىپ، قازاقستان قۇرىلىس، ماشينا جاساۋ، ەلەترو تەحنيكا سالالارىندا  تۇراقتى جوعارى دەڭگەيلى جۇمىس ورىندارىن اشۋعا مۇمكىندىك الار ەدى. مىسالى، ەلدىڭ وڭتۇستىك شىعىسى (اەس سالۋعا ورىن دايار تۇرعان الماتى وبلىسى) كومىر، مۇناي، گاز كەن ورىندارىننا شالعاي جاتقانىمەن، كۇن مەن جەلگە، تاۋدان قۇلاپ اعىپ جاتقان وزەندەرگە كەندە ەمەس. ينۆەستيتسيانى وسى باعىتتاعى قوندىرعىلار جاساۋعا ماشىقتاناتىن كاسىپورىنعا نەگە تارتپاسقا؟ وزىمىزدە شىققان قۇرال-جابدىق تا ارزان بولار ەدى...  مىسالى، الماتىدا «الماتى ماشينا جاساۋ زاۋىتى» بولعان. دەمەك، ءوندىرىس الاڭى بار. ياعني، «دوستار» ۇسىنىپ، ۋاقىتشا پرەزيدەنت مويىنسۇنىپ وتىرعان اەس-تىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق!

مەن ءوز باسىم، رەسەي سالماقشى اتوم ستانساسىنان زور قاۋىپ كورەمىن. ويتكەنى، بۇل ەل – تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ جوعارعى ساتىسىندا ەمەس، كەرىسىنشە، دامۋدان كەش قالعاندىعىنان، ىلعي دا تەحنوگەندىك اپاتتارعا ءجيى ۇشىراپ وتىراتىن مەملەكەت.  ونى الىسقا بارماي-اق، بايقوڭىرداعى «بىلىقتارىنان» بايقاۋعا بولادى. وتىز جىلداي ەلىڭە، جەرىڭە سىناق جۇرگىزىپ، حالقىڭدى «تاجىريبە ءۇشىن قاجەت قويان» دەپ قانا ساناعان كورشىدەن نە ءۇمىت، نە قايىر...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz