قازاق دەگەن ۇلتقا تىركەستىرىپ، ونىڭ قوسىمشا اتاۋىنا اينالعان «كوشپەندىلەر» دەگەن ءسوزدىڭ جىمىسقى استارىنا ءمان بەرمەي، بۇگىندە سونى ماقتان تۇتاتىندى شىعاردىق.

ءبىر كەزدە ءى. ەسەنبەرلين ءوزىنىڭ «كوشپەندىلەرىندە» شاما-شارقىمەن بايانداپ شىققان اتا-بابالارىمىزدىڭ زامانىندا-اق ءبىز ءتول مادەنيەتى، ءتول وركەنيەتى ەشكىمنەن سورلى ەمەس، تاريحتى تامساندىرعان نەبىر عالىمدارى مەن عۇلامالارى التى الەمگە ءماشھۇر بولعان حالىق ەدىك قوي! بۇل ماسەلەنى وسى جەردەن قايىرار بولساق، كوشپەندىلەر دەگەن ءسوز قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىن ماقتانىش تۇتۋعا تۇرارلىق ءسوز ەمەس. قازاق ەشقاشان كوشپەندى نەمەسە كوشپەلى حالىق بولعان جوق. كوشسە ءوز جەرىندە عانا، ءوز ەلىندە عانا جاز-جايلاۋى مەن قىس-قىستاۋىنىڭ اراسىنا قاتىناپ ءجۇردى. وندا دا ءار رۋ، ءار تايپا وزىنە اتا-باباسى بەلگىلەپ بەرگەن ايماقتان اتتاپ، بەتالدى قاڭعۋىلداعان ەمەس. شىنتۋايتىنا كەلسەك، انەبىر جىلدارى تىڭ كوتەرەمىز دەگەن سىلتاۋمەن سول كەزدە قازاق رەسپۋبليكاسىنا قۇمىرسقاداي قاپتاپ كەلىپ، بۇگىندە قالاسا قالىپ، قالاماسا تاعى دا الدەقايدا كوشىپ كەتىپ جاتاتىن ورىستاردى كوشپەندى، كوشپەلى ۇلت دەسە كەلىڭكىرەيتىن سياقتى. جەرىمىزدى توزدىرىپ، ءتىلىمىزدى الاشۇبار ساپىرماي تىلگە اينالدىرۋدى دا سول تىڭ كوتەرۋشى كوشپەندىلەر باستاپ بەرگەن-ءدى. ال، بۇگىندە قازاقستانعا ورىستىڭ دا ارجاعىنان، مۇحيت اسىپ كەلىپ جاتقان كوشپەندىلەر شە؟ كوشپەڭدى دەگەن اتاۋدى قىزعانساڭىز، كەلىمسەكتەر شە؟ بار ماعىناسى لاتىنشادان تارجىمەلەگەندە سول كوشپەلى، كوشپەندى دەگەندى بىلدىرسە دە قازاق ۇلىقتارى ولاي دەۋگە ۇرەيلەنىپ ميگرانتتار دەپ اتايتىن كەلىمسەكتەر شە؟

ارينە، ىقىلىم زاماننان دەمەي-اق قويالىق، بىراق تالاي-تالاي مەملەكەتتەر تاريحىندا وسى كۇنى «ميگراتسيوننىي پروتسەسس» اتالىپ جۇرگەن كوشپەندىلىك ءجيى-ءجيى بولىپ تۇرعان. بىراق بۇل ۇدەرىس قاي زاماندا، قاي مەملەكەتتە دە سول كەلىمسەكتەر تاراپىنان سول ەلدىڭ جەرگىلىكتى ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە، ونىڭ تىلىنە، دىنىنە، سالت-داستۇرىنە زالالىن تيگىزبەيتىندەي  قاتاڭ باقىلاۋعا الىنىپ وتىرعان. جانە كورشىلەس ەلدەردى ەش شىعىنسىز، قازاقتار اۋزىنان تاستامايتىن «ەلىمىزدە تىنىشتىق» دەگەن اڭعال ۇعىمدى پايدالانا باسىپ الۋ ءۇشىن دە وسى ميگراتسيالىق ساياسات نەمەسە ميگراتسيالىق ۇدەرىس (پروتسەسس) شەبەر قولدانىلعان. اتتەڭ، سوناۋ جىلدارى قازاقستان باسشىلىعى مۇنداي باقىلاۋ جاساماق تۇگىل قازاقتاردى سول رەسەيدەن كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ تىلىندە سويلەۋگە، سولارعا جاعداي جاساۋعا ماجبۇرلەدى. قازىرگى قازاقستاندا سولاي بولىپ تۇر. ءۇي ىرگەسىندەگى قازاقتى تىلىنەن، دىنىنەن ايىرۋ ءۇشىن ماسكەۋ قازاقستانعا تىڭ يگەرۋگە، دەپ تە كومسومولدىق جولدامامەن دەپ تە، ماگنيتكا سالۋعا، جاس مامان رەتىندە دەپ تە وسى ميگراتسيا ساياساتىن وتە شەبەر پايدالاندى...

ارعى تاريحقا بارماي-اق ورىسقا پاتشا بولعان نەمىس  قاتىن II ەكاتەرينانىڭ ساياساتىنا ءبىر ءسات كوز تىگىڭىز. XVIII عاسىردا رەسەي ءوز ماڭايىنداعى قازاق باشقۇرت، تاتارلار عۇمىر كەشىپ تىپ-تىنىش جاتقان  ۇشى-قيىرى جوق كەڭىستىك شەكاراعا اۋىز سالا باستادى. بۇل ۇلان-عايىر ايماقتا حالىق سيرەك قونىستانعان، شابىندىعى شۇيگىن، ەگىن ەگۋگە مال وسىرۋگە قولايلى قۇنارلى، سۋلى-نۋلى جەر شالقىپ جاتتى. ءسان-سالتاناتقا بولەنگەن كنياگينيا – ءارى جاۋگەر، ءارى ۇقىپتى نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى، تاق مۇراگەرىنىڭ قاتىنى II ەكاتەرينا وسى جەرلەرگە ورىسى بار، نەمىسى بار ءوز دىندەستەرىن قونىستاندىرۋدىڭ، ونىڭ ەكونوميكالىق تا، اسكەري دە ماڭىزى زور ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. قىسقاسى، پاتشايىم 1763 جىلى 22 شىلدە كۇنى مانيفەست (قازاقشا – ۇندەۋ) جاريالادى. وندا ول ەۋروپالىقتاردى وسىندا كوشىپ كەلۋگە شاقىرىپ، ولارعا  ۇزاق جىلدار جاسالاتىن جەڭىلدىكتەر مەن نەبىر ەركىندىكتەر ءتىزىمىن دە حابارلادى. ءاپ دەگەننەن ايتايىق، بۇگىنگى قازاقستان باسشىلىعى، ۇلتتىق نامىسىمىزدى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، شەتەلدىكتەرگە، ولاردىڭ ءدىن تاراتۋشىلارىنا، ينۆەستور دەگەن اتتى جامىلىپ (ايتپاقشى، ينۆەست ءسوزى كيىندىرۋ، جامىلدىرۋ دەگەندى بىلدىرەدى) تەگىن بايلىققا كەنەلۋ ءۇشىن كەلىپ جاتقانداردىڭ ءتىلىن، ءدىنىن ەمىن-ەركىن تاراتۋىنا، قازاقتىڭ تىلىنە دە، سالت-داستۇرىنە دە، ءدىلى مەن دىنىنە دە پىسقىرماۋىنا، پىسقىرماق تۇگىل ولاردىڭ ءتىلىمىز بەن دىنىمىزگە، ۇلتتىق تاربيەلەرىمىزگە اشىقتان-اشىق قارسى جۇمىس ىستەۋىنە بۇكىل جاعدايدى جاساپ وتىر. سونى كورگەندە ءبىزدىڭ قازاق باسشىلارىنىڭ ساناسى ەكاتەرينا زامانىنداعى ۇلتتىق سانامىزدان دا ايىرىلىپ قالعان سياقتى كورىنەدى. ويتكەنى، سول زاماندارداعى قازاق حاندارى مەن بيلەرى قازاقتىڭ امان-ەسەن ۇلت بولىپ قالۋىنا، اسىرەسە ءتىلى مەن دىنىنە ءدال بۇگىنگىدەي قاتەر تونۋىنە جول بەرگەن ەمەس. شەتەلدەن كەلەتىن كەلىمسەكتەرگە سول قاتىن پاتشا ءوز ءدىنىن ەركىن تۇتىنۋ، قالادا تۇرۋ نەمەسە بوس جەرلەرگە اۋىل-اۋىل بولىپ قونىستانۋ، ول جەرلەرگە شىركەۋلەر مەن عيباداتحانالار سالۋ، كەرەگىنشە پاستور (پروتەستانت شىركەۋىنىڭ سۆياششەننيگى – م.ك.) نەمەسە وزگە دە شىركەۋ قىزمەتشىلەرىن ۇستاۋ، قازىناعا ەشقانداي الىم-سالىق تولەمەۋ، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى بولماۋ، پاتەرلەردى ارزانعا جالداۋ، زاۋىت، فابريكا سالعىسى كەلەتىندەرگە جەر بەرۋ، ءۇي-جاي، قورا-قوپسىلىق قوسىمشا جەر ءبولۋ، ولاردىڭ ىسىنە ەشكىمنىڭ قول سۇقپاۋى سياقتى تولىپ جاتقان كەرەمەت جەڭىلدىكتەر بەردى. ايتىڭىزشى، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جاتجەرلىكتەرگە، شەتەلدىك كوشپەندىلەرگە جاساپ وتىرعان جەڭىلدىكتەرىنىڭ II ەكاتەرينانىڭ جەڭىلدىكتەرىنەن ايىرماشىلىعى بار ما؟ بۇگىنگى قازاقستان باسشىلارى بۇل ورايدا سول تەتيا - كاتياسىنىڭ كەلىمسەك جەرلەستەرىنە جاساعان جاقسىلىعىن تۇگەل قايتالاپ، ودان دا اسىرا ورىنداپ وتىر. قاتىن-پاتشا شەتەلدىكتەردى رەسەي جاۋلاپ العان، ارجاعى قارا، ازاۋ تەڭىزدەرىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى، مىنا جاعى قاپقاز جوتالارى، باشقۇرتتار، قازاقتار جايلاعان كول-كوسىر بايتاق كەڭىستىككە، بوس جاتقان جەرلەرگە قونىستانۋعا شاقىردى. ونىڭ ۇستىنە ءتۇپ-تامىرى نەمىستەن باستالاتىن پاتشايىم وسى ۇندەۋى (مانيفەستى) ارقىلى رەسەي يمپەرياسىنا پرۋسسيادان، جەتى جىلدىق سوعىستان قالجىراعان، كوشەلەرىندە جۇمىسسىز قولونەرشىلەر مەن جاداۋ-جۇدەۋ سولداتتار، جەرى جوق شارۋالار ءۇيىر-ءۇيىر بولىپ جۇرەتىن گەرمانيادان نەمىستەردىڭ اعىلىپ كەلۋىنە كەڭ جول اشتى. ياعني، ءوز دىندەستەرىنە، ءوز وتانداستارىنا جول اشتى. ال بۇگىنگى قازاقستان باسشىلارى كىمگە جول اشىپ وتىر؟ قاتىن-پاتشا ءوز قاراماعىنداعى مۇسىلمانداردىڭ بوس جاتقان جەرىنە ءوز دىندەستەرى مەن تىلدەستەرىن تولتىرماقشى بولدى. ال قازاق جەرىن ءبىز كىمدەرگە تولتىرىپ جاتىرمىز؟ ارينە، ويدان كەلگەن ويىق قۇلاققا، قىردان كەلگەن قيىق قۇلاققا تولتىرۋدامىز. سول زاماندا رەسەيگە ەۋروپادان كەلگەن الگى كوشپەندى نەمىستەر ورىستىڭ ادەبيەتىن، ونەرىن، عىلىمىن دامىتۋعا زور ۇلەس قوستى. ۇلى اكىندار، ۇلى سۋرەتشىلەر شىقتى. ال بىزگە كەلگەن XXI عاسىر كوشپەندىلەرى نە ىستەپ جاتىر؟ ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، دىنىمىزدەن ايىرىپ جاتىر!

ەگەر ءبىر عانا ادەبيەت، مادەنيەت سالاسىن الار بولساق، ءبىز ەڭ ءبىر كوركەمدىگى تومەن، نە ايتپاعى بەيماعۇلم، ۇلتتىق نىشاننان جۇرداي، ءتىلى شورقاق، نە مۇلدە ساقاۋ دۇنيەلەرگە سوروس قورى ادەيى بەرەتىن سىيلىقسىماقتارعا بوربايىمىزدى شاپاتتاپ ءماز بولدىق. سول سوروس قورىن ءدام تاتقان سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق تەنگريزم دىنىنە (تاڭىرشىلدىككە) قايتايىق دەيتىن ارانداتۋشىلاردى اۋليەدەي ۇيىپ تىڭدايمىز.

بۇل بۇگىن عانا، ءبىز عانا ايتىپ وتىرعان قۇسالىق ەمەس. بۇل قۇسالىق پەن بۇل قاسىرەتتىڭ ايتىلعانىنا 28 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بىراق ءبىزدىڭ «گلوباليزوۆاننىي»، «تسيۆيليزوۆاننىي»، «ەۆروپيزيروۆاننىي»، «تولەرانتنىي»، كاتوليكشىل كەيبىرەۋلەرى «تەنگريست» باسشىلارعا قازاقتىڭ ءسوزى جۇرمەيدى. ءبىز شەتەلدىكتەر جەر بايلىقتارىمىزدى سۋتەگىن دەرلىك ارزان الىپ جاتىر دەپ بالا سياقتى ءبىر عانا ماسەلەنى ايتىپ بۇرتىڭداپ ءجۇرمىز. ول بەرجاعى عانا. ەڭ سۇمدىعى سولار بۇگىندە ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىزدى مورالدىق ازعىنداتۋ جۇمىسىن ەڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكىزىپ تە قالدى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازىر 70-80 جاس ارالىعىنداعى قازاق شال-كەمپىرلەرىنىڭ ءوزى قارت اتا-انا دەگەننەن گورى ادامدى الدەبىر قورقىنىشتى ماقۇلىققا ۇقساتاتىن كيىمدەر كيەتىن بولدى. كولىكتە قارسى الدىندا قۋ سۇيەك تىزەسىنەن جوعارى شورت كيىپ، ارسا-ارسا بۇتىن كورسەتىپ وتىرعان، شاشىن ءنىل جاققان تۇبىتتەي كوكپەڭبەك نە قىپ-قىزىل قىپ بوياپ العان، ونىسىنىڭ ءتۇبى اپپاق، ونىڭ ار جاعىنان قۇيقاسى كورىنىپ تۇرعان، كەيدە ءتىپتى شاشىن سىپىرتىپ توقال ەشكىدەن اينىماي قالعان، تىرناعى سوياۋداي قازاق اجەلەردى كورگەندە جۇرەگىڭ اۋزىڭا تىعىلادى. ولاردى بايعۇس نەمەرەلەرى «اجەكا»، «اتاشكا» دەيدى. مۇنى ۇلتتىڭ ازعىنداۋى دەمەي نە دەيسىڭ؟ اقىل-ەسى دۇرىس ادام 16-عا كەلگەسىن ءبىر ايتقانىن ون، ءجۇز قايتالاي بەرمەي، الدى-ارتىنا كوز جۇگىرتىپ، ويلانا باستايدى. ون ۇشىندە ءۇيدىڭ يەسى بولدى، اكەلەرىمىز. ءالىم سارتاي باتىر 16 جاسىندا ءوزى قۇرالپى 1000 بالادان جاساق قۇراپ، ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرىنە قوسىلىپ، ەل قورعاعان. مۇنداي وتانسۇيگىشتىك – «ۆەليكي رۋسسكي نارودتا» دا بولماعان ۋاقيعا. وسىدان 28 جىل بۇرىن تۋعان ۇلىمىز بەن قىزىمىزدىڭ وسى كۇنى كوشەدەگى ءجۇرىس-تۇرىسىنا، تىلىنە، كيگەن كيىمىنە، قىلىعىنا زەر سالىپ قاراپ كورىڭىزشى. ءبىر عانا مىسال: بۇرىن تاسادا، قالقالاۋ جەردە بىرنەشەۋ بولىپ تەمەكى تارتىپ تۇراتىن قىزدار قازىر ءجۇرىپ كەلە جاتىپ تا، سەنىڭ قاسىڭا وتىرا قالىپ تا بۇرقىراتا بەرەدى. جانە ولارعا مىناۋىڭ نە دەپ جاتقان بىرەۋدى كورمەيسىڭ. جەزوكشە، ماسكۇنەم، ەسىرتكىشى قىزدار مەن ايەلدەر ءوز الدىنا. قازىر ورتا ازيا ەلدەرىندە قازاق قىزدارى «وسىنداي وركەنيەتتىلىك» جونىنەن وزا شاۋىپ بارادى.قازاقتار سولارعا تيىم سالۋدىڭ ورنىنا ورامال تارتقان قىزدارعا كۇن كورسەتپەيتىن بولدى. بۇل دا ءبىزدىڭ جوعارىداعىلاردىڭ بۇكىل ۇلتىمىزدى ساناسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعانىن اڭعارتپاي ما؟

ءيا، قاي زاماندا دا ءبىر ۇلتتىڭ ازعىنداۋى ەڭ الدىمەن ونىڭ ايەل جىنىستىسىنىڭ، قىز-بالاسىنىڭ ازعىنداۋىنان باستالادى. بۇل ازعىندىق ايەل ەرىن، قىز اتا-اناسىن تىنداماۋدان باستالادى. يسلامدا ءتورت قاتىن الۋعا رۇقسات ەتۋدىڭ سول زامانداعى وسىنداي ءبىر جاعداياتقا قاتىستى سەبەبى بولعان. سول كەزدە ەركەكتەن ايەل بىرنەشە ەسە كوپ بولىپ، ەلدە زيناقورلىق، ايەلدىڭ شايپاۋلىعى، ءارتۇرلى جامان ۋاقيعالار كوبەيىپ كەتكەن.كەيبىر زامانداستار باجىلداسا باجىلداسىن، بىراق ءبىز الداعى 10-15 جىلدا ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتكىمىز كەلمەسە، ەڭ الدىمەن ايەلدەرىمىز بەن قىزدارىمىزدى ۇلتتىق تاربيەگە، مۇسىلماندىق تاربيەگە قاراي بۇرۋدى دەرەۋ باستاۋىمىز كەرەك. بۇل ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنۋى كەرەك. اشىعىن ايتساق، قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ جالاڭاش-جالپى كيىنۋىنە، تەمەكى شەگىپ، ىشىمدىك ىشۋىنە، تۇسىك تاستاتۋىنا تىيىم سالۋ كەرەك. بەت-اۋزىن بۇركەمەسە دە باسىنا ورامال تارتىپ ءجۇرسىن. مىنا تۇرعان وزبەكستاندا ۇيلەنگەننەن كەيىن اجىراسۋ، ابورت جاساتۋ دەگەن جوقتىڭ قاسى. قازىر وزبەك ۇلتى 35 ميلليونعا جاقىنداپ قالدى.

ال، پالەن جەردە پالەنباي مەشىت، پالەنباي مەكتەپ اشىلدى دەپ دۇبىرلەتىپ توي جاساپ، ورىستىڭ 3-4 قىز-جىگىتىن تەلەديداردان قازاقشا سويلەتىپ قويۋ الگى ۇلتتىعىمىزدان ايىرىلىپ بارا جاتقانىمىزدى بۇركەمەلەۋ عانا. ءبىر عانا الماتى مەن استانا كوشەلەرىندەگى جاستاردىن قىلىق-قىلۋاسىن، قاي تىلدە سويلەسەتىنىن، وتىرعان-تۇرعان قيمىلىن، كيگەن كيىمىن، تىڭداعان مۋزىكاسىن، كورەتىن كينوسىن ءبىر-اق كۇن تەكسەرىپ، زەرتتەپ كورىڭىزشى. ەگەر وزىڭدە ۇلتتىق سانادان، ۇلتتىق نامىستان، ۇلتتىق ءتىل، ءدىل دەگەننەن بىرنارسە قالعان بولسا، مىناداي ءوز ۇرپاعىڭنان ءوزىڭ-اق بەزىپ كەتكىڭ كەلەدى.

ءيا، قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىندە مۇنداي قۇلدىراعان كۇيگە ۇشىراۋىنا شەتەلدىك كەلىمسەكتەر قىزۋ، ەمىن-ەركىن جۇمىس جۇرگىزدى. ال ولارعا سول ەركىندىكتى بەرىپ، سونداي جاعداي جاساپ كەلگەندەر، ءالى دە جاعداي جاساپ وتىرعاندار دا  قازاق شونجارلارى مەن ۇلىقتارى.

قازىر قازاق ۇلىقتارى مەن شونجارلارى قازاقستاندى دۇنيە جۇزىندەگى ءدىني سىناق الاڭىنا اينالدىردى. ءبىر مەملەكەتتە بىرنەشە ءدىن بولعانى تۇبىندە جاقسىلىققا اپارمايتىنىن دا ولار تاريحتان جاقسى بىلەدى. بىراق ولاردا «مەن كەتكەسىن توپان سۋ قاپتاسا دا ءبارىبىر» دەگەن پيعىل باسىم با دەگەن ۇرەيىمىز دە جوق ەمەس. تاعى ءبىر مىسال: بۇرىن شەت جۇرتتان كەلەتىندەردىڭ سپيد سياقتى كەسەلى بار-جوعى تەكسەرىلەتىن ەدى. سوڭعى جىلدارى بۇل تەكسەرۋلەردەن ولار وتپەيتىن بولدى. ياعني، بۇل ولاردىڭ نامىسىنا تيەدى-ءمىس. قازىر قازاقستاندى جايلاپ بارا جاتقان سپيد بىزگە تەك باتىس ەلدەرىنەن كەلدى. سونى بىلە تۇرا ولاردىڭ نامىسىن ۇلتتىڭ امان-ساۋلىعىنان جوعارى قويۋدان وتكەن قىلمىس جوق.

اسىرەسە، «كازاحستان – ناش وبششي دوم» دەگەن ۇران قازاقتى بارىنەن ايىرىپ، ونىڭ ەلىنە، جەرىنە، باسقا دا رۋحاني، ماتەريالدىق بايلىق اتاۋلىسىنا كىم كورىنگەندى قوجايىن قىپ، قازاقتى بارىنان تۇگەل ايىراتىن ۇران ەكەنىن ءار قازاق ءتۇسىنۋى، ءتۇيسىنۋى كەرەك.ال ورىسشاعا قازاقشا جاۋاپ بەرسەڭ پروكۋراتۋراعا جاۋاپقا تارتىلاسىڭ، جۇمىستان قۋىلاسىڭ دەگەن ءسوز قازاقتى قورلاۋدىڭ شىرقاۋ شىڭى دەسە دە بولادى.

قازىر قازاقستاندا وزبەكستاننان كەلگەن جۇمىسكەرلەر ءورىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ قازاقتار «بەيشارا وزبەكتەر ءوز ەلىندە كۇنىن كورە الماي، وسىندا كەلىپ ءجۇر» دەگەندى بىرىنەن-ءبىرى جاتتاپ العان. بۇل مۇلدە قاتە پىكىر. بىرىنشىدەن، التى قۇرلىقتى ارالاپ ءارتۇرلى كاسىپپەن اينالىسۋ – وزبەكتىڭ اتا كاسىبى. ەكىنشىدەن، بۇل ءححى عاسىرعا ءتان قۇبىلىس. بۇگىندە بۇكىل تۇرىكتەر مەن افريكالىقتار ەۋروپاعا، وڭتۇستىك امەريكالىقتار اقش-قا بارىپ ءارى ەل كورىپ، ءارى جەر كورىپ، ءارى قوسىمشا تابىس تاۋىپ قايتادى. قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وزبەكتەر وزبەكستاندا ءۇي-جايى، مال-جانى، ءتاپ-ءتاۋىر قورا-قوپسىسى بار ادامدار. ول جاقتاعى شارۋالارىن سولار جۇرگىزەدى. قازەكەم قاتىنىنا ءبىر ماشينا، وزىنە ءبىر ماشينا الىپ، سوعان ءبىر، ەڭ ءارى كەتسە ەكى بالا سالىپ الىپ، ول بولماسا ءيتىن مىنگىزىپ قىسى-جازى توي وتكىزگەنگە ءماز. وزبەكستاندا ازىق-تۇلىك، جانار-جاعار ماي بىزدەگىدەن الدەقايدا ارزان. ءبىر وزبەكتىڭ قازاقستاندا تاپقان 1000 (مىڭ) دوللارى ونىڭ 5-6 بالاسى مەن ايەلىن ءبىر جىل اسىراۋعا جەتەدى. وعان قوسا ونىڭ ءوز ەلىندە ازدى-كوپتى قورا-قوپسىسى، باۋ-باقشاسى تاعى بار. ولاردىڭ جەرى از، ال حالقى 35 ميلليون بوپ  قالدى. دەنى وزبەكتەر. ءار وزبەكتىڭ ۇيىندە 9-10-عا شەيىن، كەيدە ونان دا كوپ بالا بار. وزبەك ايەلدەرى قازاق ايەلدەرى مەن قىزدارى سەكىلدى گەندەرلىك ساياسات دەپ ەركەكتەرىن جاعاسىنان الىپ جۇرگەن جوق. وتكەن جىلعى مالىمەت بويىنشا 10 ميلليون وزبەك ەلىنەن سىرتتا ءجۇر ەكەن. ەگەر ءار وزبەك 5-6 ايدىڭ ىشىندە قازاقستاننان 2-3 مىڭ دوللار تاۋىپ ەلىنە جىبەرگەننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ قانشا اقشا وزبەكستانعا كەتىپ جاتقانىن ەسەپتەي بەرىڭىز. تاعى ءبىر شىندىق. سول وزبەكتەردىڭ قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنە بالا تۋعىزىپ، تۇقىم تاستاپ كەتىپ جاتقاندارى دا از ەمەس. كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا ول بالا اناسىنان اكەسىن سۇرايدى. اناسى امالسىز شىنىن ايتادى. وسكەسىن بالانىڭ كوكەيىندە مەن وزبەك شاتىسپىن دەگەن ءبىر وي تۇرارىنا ءسوز جوق. دەمەك، ول ءوزىن تازا قازاقپىن دەپ ەسەپتەمەيتىن، ويى الاكوبەڭ ازامات. وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي ءبىز قازىر ەڭ ءبىر بوسپە، ەڭ ءبىر كوپىرمە ماقتانشاق حالىققا اينالدىق. بۇگىنگى قازاقتىڭ بوسپەلىگىن تىڭداپ وتىرساڭ، كۇلتەگىن دە قازاق، بىلگە قاعان دا قازاق، تونىكوك تە قازاق، اتيللا دا قازاق، بۇكىل تۇركىلەر عۇن، ساق، سكيف، شۋمەرلەر دە قازاق ەكەن دەپ قالاسىڭ. سونى وقىسا تاتار، باشقۇرت، وزبەك، تۇركىمەن، ءازىربايجان، قىرعىز، قاراشاي تاعى باسقالارى كورسەتۋگە ۇيالاتىن جەرلەرىن كورسەتىپ كۇلەدى-اۋ دەپ تە ويلامايتىن بولدىق.

ءيا، ءبىر كەزدە قازاققا كەمسىتىپ كوشپەندى دەگەن اتاق تاڭىلدى. بىراق قازاق كوشسە، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە عانا كوشىپ ءجۇردى. ول زاماندا ناعىز كوشپەندىلەر قازاق جەرىنە كەلىپ باسىپ الىپ جاتقان ورىستار ەدى. ال مىنا زاماندا قازاق جەرىنە جان-جاقتان شەگىرتكەدەي قاپتاپ كەلىپ جاتقاندار شە؟ ولار قازاققا نە اكەلىپ بەرىپ جاتىر؟ بۇل ءاربىر سانالى قازاق ويلانارلىق شارۋا.

مىرزان كەنجەباي

Abai.zk