تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى – مەيرامداردىڭ مەيرامى، ەڭ ۇلى مەرەكە. وسى مەرەكەنىڭ ۇلىلىعىن ايقىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىر ءسات وتكەنىمىزگە شولۋ جاساپ قويۋ ابزال. تاۋاريحقا قاراساق – ءبىر زاماندا الەمدى اۋزىنا قاراتقان كوشپەندىلەر يمپەرياسىنىڭ ۇلى دالا توسىندەگى ءبىر سىنىعى جاڭاشا ۇيىسىپ، ءوز ەتنوستىق اتاۋىمەن مەملەكەت قۇرعان دا، ءتورت عاسىرعا سوزىلعان دەربەستىگىنەن سوڭ ەلدىگىنەن ايرىلعان، ءسويتىپ عاسىرعا جۋىق وتارلىق ەزگىدە قينالعان.

ودان وتارلاۋشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن، ناتيجەسىز قيلى بۇلقىنىستاردان كەيىن، جاڭا وركەنيەتكە ساي، ۇلت ازاتتىعىن كوزدەگەن قوزعالىستى ورىستەتىپ، ورىس يمپەرياسىنداعى تاۋەلسىزدىك اڭساعان حالىقتارمەن بىرگە  مونارح قامىتىنان قۇتىلعان دا،  «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىن قۇرىپ، ەلدىگىن ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭعىرتقان.

بىراق تاپتىق جالاۋ جەلبىرەتكەن دۇلەي كۇشتىڭ ەلىتكىش-ماجبۇرلەگىش ارەكەتى باسىم ءتۇسىپ، ودان ايرىلىپ قالعان، سودان سوڭ، قارا حالىققا جاقىن كورىنگەن، ۇلتتىق قۇرىلىمداردىڭ بارشاسىنىڭ تۇبىنە جەتكەن سول دۇلەي كۇشتىڭ قىزىل تۋى استىندا قازاق تا اۆتونوميا الىپ، ەركىن ەل بولدىق دەپ ماساتتانعان; ەلدىكتىڭ بىرقاتار بەلگىسىن قازاق شىنىمەن دە قىزىل تۋدى جەلبىرەتە ءجۇرىپ  جاڭعىرتقان: ەل باسقارۋ قۇرىلىمىن تۇزگەن، جاپپاي ساۋاتتانۋعا بەت بۇرعان، پاتشالىق يمپەريا بولشەكتەگەن جەر-سۋى مەن حالقىن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناعان.

بىراق ۇلتتىق اپاتتى – كەڭەستىك بيلىك جاساندى دا سۇراپىل اشارشىلىعىمەن ءۇش دۇركىن ەسەڭگىرەتىپ، حالىق رەتىندە جويىلىپ كەتۋگە تاقالتقان الاپات اشارشىلىقتاردى – باستان كەشكەن; زۇلماتتان قۇر سۇلدەرى قالعان حالقىمىز تاپ سول كەڭەستىك بيلىكتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قايتا تۇلەپ، رۋحاني جاڭعىرا العان، ناتيجەسىندە: مەملەكەتتىك قىلمىسىن ساياساتپەن ارلەپ جاسىرۋعا شەبەر  بولشەۆيزمنىڭ قولىمەن اۋىر ناۋبەتكە ۇشىراسا دا، ەڭسە تۇسىرمەي كورسەتە العان ومىرگە قۇشتارلىعى لايىقتى باعاسىن العان، اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنا كەڭەستىك بيلىك كوسەمى «تاۋەلسىز سوتسياليستىك مەملەكەت» ءتاجىن كيگىزگەن دە، وداق قۇرۋشى رەسپۋبليكالار قاتارىنا قوسقان.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قان قاسابىنا قازاق جالپى سانىنىڭ تورتتەن ءبىرىن سول كەزگى ورتاق وتاندى قورعاۋ ماقساتىندا جىبەرگەن، ونىڭ تورتتەن ءۇشىن قۇرايتىن بوزداقتار مايدان دالالارىندا قالعان; كەڭەستىك بيلىك رەسپۋبليكا اۋماعىن 30-شى جىلداردان قاپتاتقان كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەرگە، وزگە وڭىرلەردەن زورلاپ كوشىرىلگەن حالىقتاردىڭ جاڭا مەكەنىنە اينالدىرعان، ودان، 50-ءشى جىلدارى ءتاتتى ۇراندارمەن قازاق جەر-سۋىن جاڭاشا وتارلاۋ ناۋقانىن ۇدەمەلەتە جۇرگىزگەن، سونداي بولشەۆيكتىك ارەكەتتەر سالدارىنان قازاق ءوز جەرىندە ۇلتتىق ازشىلىق دەڭگەيىنە دەيىن  قۇلدىراپ كەتكەن.

الدەنەشە ونداعان جىلدارعا سوزىلعان بيلىگى تۇسىندا جاڭا تۇرپاتتى وتارلاۋشىلار ەل-جۇرت ساناسىن بيلەۋدە كوپ تابىسقا جەتكەن: 20-شى جىلدار ورتاسىندا ەل باسقارۋعا ورتالىقتان كەلگەن ەميسسار ارمانداعان ساناعا «نيۆەليروۆكا» جاساۋ سىندى مۇراتتى 50-60-70-ءشى جىلدارى سوۆەت وداعى اۋقىمىندا «جاڭا ادام تاربيەلەۋ»، وداق قۇرامىنداعى وزگە ۇلتتار ءۇشىن «ورىس ءتىلىن ەكىنشى انا تىلىنە اينالدىرۋ» جوسپارلارىنا ۇلاستىرىپ، قاپىسىز جۇزەگە اسىرعان – كەشەگى بۇراتانا، بۇگىنگى وزگە ۇلتتارمەن «قۇقتارى تەڭ» قازاقتىڭ بار اقىل-ويىنىڭ، ارمان-مۇددەسىنىڭ ورىندالۋ كىلتىن ورتالىققا بايلاعان، تيىسىنشە قازاق ەلىندە سول كىندىك بيلىكتىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن، ءوز بەتىنشە وي ءتۇيىپ، حالقى ءۇشىن پايدالى بىردەڭە ىستەۋگە نە ورەسى جەتپەيتىن، نە باتىلى بارمايتىن،  ءتۇرى عانا ۇلتتىق، ال ىشكى مازمۇنى جالپىيمپەريالىق سيپاتقا سىقىعان  ورىس ءتىلدى ساياسي ەليتا قالىپتاستىرىپ العان.

سول ەليتانىڭ بيلىكتەگى پارتيانىڭ بيىك قۇرامىن قۇراعان «اسا بەدەلدى دە قۇرمەتتى» بولىگى تاعدىرشەشتى سىنعا توتەپ بەرە الماعان، ماسكەۋلىك ورتالىق ءوزى پۇرسات ەتكەن دەموكراتيالىق جاڭارۋ باعىتتارىن بەلىنەن باسىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارۋعا قازاق ءۇشىن كولدەنەڭ كوك اتتىنى جىبەرگەندە، ونى زاڭدى تۇردە كەرى قاعۋدىڭ ورنىنا، باس شۇلعي قابىل العان، سوندا ولاردىڭ بۇل قىلىعىنا – توبەلەرىنە قويعان تاڭداۋلىلارىنىڭ قۇلاقكەستى قۇلدىق شەشىمىنە – حالىق ءۇنسىز مويىنسۇنعانمەن، ونىڭ جاس ۇرپاعى نامىستانعان:  وسكەلەڭ ورەندەر ءدۇر سىلكىنىپ، كوكىرەككە ۇيالاعان سۇراقتارىنا جاۋاپ الۋ ءۇشىن استانانىڭ باستى الاڭىنا شىققان، بىراق سوۆەت بيلىگى ولاردىڭ بەيبىت شەرۋىن وكىمەتكە قاۋىپ توندىرگەندەي كورىپ، وداقتاس رەسپۋبليكا جاستارىنىڭ  كونستيتۋتسيالىق قۇقتارىن اياققا تاپتاپ جاتقاندارىنا وي جۇگىرتپەستەن، تەز اۋىزدىقتاي قويۋ ءۇشىن، قۇددى وتار قۇلدارىن جۋاسىتقانداي تاسىلمەن دورەكى دە تۇرپايى كۇش قولدانعاندا،  ورىمدەي قىز-جىگىتتەر اشىنىپ،  ساياسي نارازىلىعىن قايتپاس ەرەۋىلگە، ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ۇلاستىرعان.

حح عاسىرداعى اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشىلعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ سوڭعىسى بولعان وسى تاريحي وقيعا كەزىندەگى جۋاسىتۋ جانە جازالاۋ وپەراتسيالارىنان سوڭ، قولعا ءتىرى تۇسىرىلگەن ساياسي قارسىلىق كورسەتۋشىلەر مەن ولارعا ءىش بۇرۋشىلاردى «37 جىل» رۋحىندا سوككەن، سازايىن تارتقىزعان رەپرەسسيالىق شارالاردان بەس جىل وتكەندە – حالقىمىز عاسىرلار بويى اڭساعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.

قازاقتىڭ وسىنداي تايعاق كەشكەن تار جولدان كۇللى كەدەرگىنى بۇزىپ-جارىپ امان ءوتۋى ارقىلى جەڭىپ العان تاۋەلسىزدىگىنىڭ مەرەيلى كۇنى ەل-جۇرتتى ەرەكشە شاتتىققا بولەيتىن  بۇكىلحالىقتىق ۇلى مەرەكە بولىپ تابىلادى. بيىل بۇل كۇندى جيىرما جەتىنشى  مارتە اتاپ وتەدى ەكەنبىز. وسى كۇن قارساڭىندا، ادەتتە، بيىك مىنبەرلەردەن تاۋەلسىز دامىعان ەلىمىزدىڭ جەتىستىكتەرى ايتىلادى، الىنۋعا ءتيىس جاڭا بەلەستەر، سول ورايدا اتقارىلماق مىندەتتەر ءسوز بولادى.  رەتىمەن دارىپتەلە بەرمەك جەتىستىكتەر مەن تولاسسىز ايتىلماق مەرەكەلىك لەبىزدەرگە قوسىلاتىنىمدى بىلدىرە وتىرىپ، مەن، دەگەنمەن، وسى كۇندەرى ۇمىت قالدىرىلماۋعا ءتيىس كەيبىر جايتتەر جايىن دا ەسكەرتە كەتسەم دەيمىن.

كوڭىلدەگى تۇيتكىل تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ سانالى عۇمىرىنىڭ باسىم بولىگى سوۆەتتىك داۋىردە وتكەنىن ەسكە سالعىم كەلەدى، سول شاقتاعى اسا ۇلى مەرەكە – ەسكى كۇنتىزبەمەن 25 قازاندا جاسالعاندىقتان،  7 قاراشا سايىن تويلاناتىن «ۇلى قازان سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسى» مەيرامى بولاتىن. بۇل كۇننىڭ ءار ادام ساناسىنا التىن ارىپتەرمەن وشپەستەي بولىپ تۇسىرىلگەندىگى سونداي، الەمگە تانىلعان ءىرى جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى: «حالقىمنىڭ تۋعان كۇنى – ۇلى وكتيار ەكەنىن بالالارىمنىڭ بالالارىنا دەيىن ايتىپ كەتەمىن»، – دەپ جەر-جاھانعا جار سالا ۋادە بەرگەن. الايدا زامان وزگەردى، كەشەگى قىزىل يمپەريا شىنجىرىنان ازات بولعان حالىقتار شىن تۋعان كۇندەرىن – ەلدىك مارتەبەگە قول جەتكىزگەن كۇندەرىن – ەڭ ۇلىق مەرەكە رەتىندە تويلاپ ءجۇر. تەك بىزدە وتارلىق ءداۋىردىڭ تەمىر قۇرساۋىنان قۇتىلعانىمىزعا قۋاناتىن  سەزىم بارشانىڭ جۇرەگىن جاۋلاي قويماعان سياقتى كورىنەدى ماعان. ءتىپتى، ەلىمىزدىڭ وسى ەڭ باستى مەيرامى قارساڭىندا ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ ۇدەرىسىن ءۇزىپ، جاپپاي كانيكۋلعا جىبەرۋ ادەتكە اينالعانىن، جەلتوقساننىڭ باستاپقى كۇندەرىندە تاۋەلسىزدىك كۇنىن ەمەس، ودان جارتى ايداي كەيىن تۋاتىن جاڭا جىلدى قارسى الۋعا دايىندىقتى باستاپ كەتەتىنىن كورگەندە، «بيلىكتىڭ مۇنىسى نەسى، مەملەكەتتىك مەرەكەگە شىنىمەن دە ءوزى نەمقۇرايدى قاراي ما، قالاي»  دەگەن كۇدىك كوكىرەككە ۇيالايتىن.

تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ سەكسەن التىنىڭ جەلتوقسانىندا جاستار قارسىلىق شەرۋىنە شىققان كۇنگە تۇسپا-تۇس كەلۋى جوعارىدا ايتىلعان كۇدىكتىڭ جاۋابىن ۇستاتقانداي سىقىلداناتىن.  جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا ورىن العان تاعدىرشەشتى وزگەرىستەرگە، ءىس جۇزىندە يمپەريا ىشىندەگى جاڭا تاريحقا جول سالعان ساياسي كوتەرىلىسكە ءوز دارەجەسىنە ساي باعا بەرىلمەگەندىكتەن، ونىڭ تاۋەلسىزدىك تۇعىرىنا قالانعان ماڭىزدى كىرپىش ىسپەتتى ءرولى باعالانبادى دەپ سانالاتىندىقتان، تاپ سول كۇنگى ەسكە الۋعا جول بەرۋ – جاستاردىڭ جاڭا تولقۋىنا اپارۋى ىقتيمال دەپ، قولايسىز قوزعالىس تۋعىزباۋدىڭ امالىن وسىلايشا قاراستىرسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، بۇدان 9 جىل بۇرىن تۋرا سول كۇندە (بۇل جولى يمپەريا وتارىندا ەمەس،  يمپەريا قۇرساۋىنان ازات بولعان تاۋەلسىز ەلدىڭ تاپ وزىندە) ورىن العان تاعى ءبىر قاسىرەتتى وقيعا – جاڭاوزەن تراگەدياسى بولدى.  وسى ەكى قايعىلى وقيعا قۇرباندارىنا تاعزىم ەتۋدى كوپ جان بورىشى سانايدى. وكىمەت، ىڭعايى، سونداي شارا كەزىندە جاستاردىڭ، نەگىزىنەن ستۋدەنتتەر تاراپىنان ويلاستىرىلماعان جاعىمسىز ارەكەتتەر بۇرق ەتۋى مۇمكىن دەپ سەسكەنەتىن سياقتى. سونىمەن، ۇلى توي كۇنىنىڭ  ەكى بىردەي وقيعا قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىمەن تۇستاس كەلۋى شىن مانىندەگى جالپىحالىقتىق مەيرام رەتىندە كورىنە الماۋىنا سەبەپ بولىپ وتىرعانى انىق پا دەيمىن. ەگەر بيلىك مۇلدەم باسقا وكىمەتتىڭ، تاريح ساحناسىنان كەتكەن وكىمەتتىڭ قىلمىسىن قورعاشتاعانداي بولماي، سەكسەن التىنىڭ قاھارلى جەلتوقسانىن يمپەريا قۇرساۋىن بۇزعان ساياسي كوتەرىلىس رەتىندە اتاپ، سول كوتەرىلىستىڭ ءرولىن اسقاقتاتا كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سالتاناتتى مەرەكەسىن قۇرباندارعا تاعزىم ەتۋدەن باستاپ جاتسا، اسەر، ءسوز جوق، باسقاشا بولار ەدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ۇدايى ەلەمەۋ جاعى باسىم ءتۇسىپ كەلەدى. ول ازداي، ەندى وعان، جەتى جىلدان بەرى، وكىمەتتىڭ وراشولاقتىعىنان ادامداردى اتۋعا جول بەرىلگەن جاڭا قىلمىس قوسىلدى. وعان وپىنىپ جاتقان ەشكىم بايقالمايدى. مۇندايدا كوڭىل قالاي ەكىۇداي بولماسىن. وسىنداي جاعداي وزگەرمەي تۇرعاندا، بيىلعى مەرەكەنىڭ دە كەيىنگى جىلدارداعىداي سۇرىقسىزداۋ وتپەسىنە كىم كەپىل...

دەگەنمەن تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەۋ ءجون. دۇرىسى – تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن سول تاۋەلسىزدىكتى ماقسات ەتىپ تۇجىرىمداعان دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانعان كۇنىنە اۋىستىرۋ. ەسكە تۇسىرەيىك – 1990 جىلعى 25 قازاندا جوعارعى كەڭەس قازاق كسر-ءىنىڭ تاۋەلسىزدىك حاقىنداعى دەكلاراتسياسىن، ال 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا سول جوعارعى كەڭەس قازاق كسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جايىنداعى زاڭدى قابىلدادى. ياعني دەكلاراتسيا قابىلدانعان كۇندى تاۋەلسىزدىك مەيرامى ەتۋگە ابدەن بولادى. وتكەن زامانعا تاعى ءبىر كوز جۇگىرتەيىك. قازاق اكسر-ءىن قۇرۋ جايىنداعى دەكلاراتسياعا 1920 جىلعى 26 تامىزدا قول قويىلعان، ال قازاق اكسر-ءىن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزى  سول جىلعى 4–12 قازاندا قۇردى. قىزىعى، ەكى داتانى دا سوۆەتتىك قازاقستان تويلاعان ەمەس، ويتكەنى سوعان جول اشقان 7 قاراشانى بۇكىل  وداق بولىپ تويلاۋ جەتكىلىكتى كورىنگەن بولسا كەرەك. بۇل – قىزىل يمپەريا كەزىندە وسىلاي بولدى، ەندى، يمپەريالىق تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلىپ، ءوز ەركىمىز وزىمىزگە تيگەندە،  تاريحي جاعدايلاردى ەسەپكە الا وتىرىپ دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا ابدەن بولادى ەمەس پە... ءارى، ەسكە تۇسىرەيىك، ءبىزدىڭ سۋ جاڭا تاريحىمىزدا دا مۇنداي مىسال بار: اۋەلدە استانا كۇنىن بيلىك ورگاندارى اقمولاعا بارىپ ورنالاسقان كۇنگە ورايلاستىرىپ تويلاپ جۇردىك تە، كەيىن، ەلوردانى سوندا اۋىستىرۋ جونىندەگى  شەشىم شىققان كۇنگە اۋىستىرىپ الىپ ەدىك قوي... جەلتوقساننىڭ 16–17–18-ءشى كۇندەرىن سوۆەتتىك يمپەريا ورتالىعىنىڭ وزبىرلىعىنا ساياسي قارسىلىق تانىتىپ كوتەرىلگەن جانە جاڭاوزەندە ايلار بويى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى بەيبىت تۇردە تالاپ ەتىپ تۇرعان ازاماتتارعا كۇش  قولدانۋ سالدارىنان جازىقسىز قىرىلعان قۇربانداردى ەسكە الۋ شارالارىن وتكىزۋگە قالدىرىپ، تاۋەلسىزدىك مەيرامىن 25 قازاندا مەرەكەلەۋدى زاڭداستىرۋ قاجەت-اق. سوندا عاسىرلار بويى اڭساعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى تابيعاتتىڭ ءوزى تۋعىزاتىن قولايلىلىق احۋالدا  ءمان-ماعىناسىنا تەرەڭ دە جان-جاقتى وي جۇگىرتە وتىرىپ تويلاۋىمىزعا ابدەن بولار ەدى. ونداي ارەكەتتىڭ بىلتىردان بەرى بارشا جۇرتقا زور سىلكىنىس اكەلگەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ بولاشاققا باعدار رەتىندە ۇسىنىپ، سانانى جاڭارتۋدى كوزدەگەن باعدارلامالىق ماقالاسى مەن سونداعى رۋحاني جاڭعىرۋ جولدارىن ۇستەمەلەي تۇسكەن تاعى ءبىر باعدارلاما ىسپەتتى، تاريحقا بويلاۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى رەتىندە اتاپ كورسەتكەن بيىلعى ماقالاسى اۋقىمىندا اتقارىلماق ىستەرگە ۇندەس شىعاتىنىنا كۇمان بولماسا كەرەك.

تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا تىلگە وسىنداي ويلار ورالىپ تۇر. «ءولى رازى بولماي – ءتىرى بايىمايدى» دەگەن، باقۋاتتى دا باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، شىن مانىندەگى مىڭ جىلدىق، ياعني ماڭگىلىك مەملەكەت ىرگەسىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە وسىنداي تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار جاساپ الۋدان تارتىنبايىق. تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ جۇلدىزى جارقىراپ، ابىرويى ارتا تۇسۋىنە، حالقىمىزدىڭ داۋلەتى كوتەرىلە بەرۋىنە، تىنىس-تىرشىلىگى  زامان تالابىنا سايكەس جاقسارا تۇسۋىنە، وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزدىڭ وتانسۇيگىشتىك رۋحتا، ەڭ وزىق دەموكراتياعا لايىق دەڭگەيدە تاربيەلەنۋىنە  سانالى ءىس-ارەكەتىمىزبەن وزىندىك ۇلەسىمىزدى قوسايىق. ۇلى دالانىڭ شىن قوجايىنى اتىنا ساي بولايىق. كەلە جاتقان ۇلى مەرەكە – تاۋەلسىزدىك مەيرامى قۇتتى بولسىن، تاۋەلسىز ەل ازاماتتارى!

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz