1710 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قاراقۇمدا قاراكەسەك قۇرىلتايى ءوتتى. ونى تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەپ تە، قاراكەسەك قۇرىلتايى دەپ تە تاڭبالاي بەرەدى. ويتكەنى بۇل جيىن وتكەن قاراقۇم القابىن نەگىزىنەن قاراكەسەك رۋ-تايپالارى مەكەندەيتىن. وسى حالىق قۇرىلتايىنا شارتاراپتان جينالعان جۇرتشىلىق وكىلدەرى (تورەلەر، بيلەر، رۋباسىلار، وزگە دە ءتۇرلى شونجارلار، اقساقالدار، باتىرلار، ساربازدار) وزدەرىنەن كۇشى باسىم قاھارلى جاۋعا جۇمىرىقشا جۇمىلىپ، بۇكىل ەل-جۇرت بولىپ بىرىگۋ جولىمەن قارسى تۇرامىز دەپ ءبىر اۋىزدان شەشكەن. شەشىم اسا كۇردەلى، قايعىلى-زارلى جان كۇيزەلىسى بۇرقاعان اۋىر احلاقتىق احۋالدا قابىلداندى. قۇرىلتايدا اۋەلدە كۇيزەلىستى ەلدىڭ ءۇمىتىن ۇزە تۇسكەن كۇڭىرەنىس ورناپ تۇردى.

اقىلمان اقساقالدىڭ ءبىرى ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعاپ تولعانعان-دى. قاسىم حان زامانىنان بەرى ءبىز سالت ەتكەن ۇستانىم قانداي ەدى دەپ اھ ۇرعان... اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ كەلەدى – سوناۋ ۇلى ءامىرشى ءبىزدى دالا ءتولىمىز دەگەن. بىزدە قىمبات مۇلىك جوقتىعىن ايتقان. ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز – جىلقى، سول كەزدە دە، قازىر دە ءبىز ءۇشىن جىلقىنىڭ ەتى مەن تەرىسى اس ءارى كيىم، ءسۇتى سۋسىن. ءالى كۇنگى كوڭىل كوتەرەر ورنىمىز – مال جايىلىمى، جىلقى ۇيىرلەرى. قاشاننان ات كورىنىسىنە سۇيسىنەتىنبىز. بۇگىنگى جاۋ ءبىزدى اتام زاماننان ۇستاپ كەلە جاتقان وسى سالتىمىزدان ايىردى. اتامەكەنىمىزدەن تىقسىرۋدا. جەر-سۋىمىزدى باسىپ الۋدا... جۇرت بوسىپ كەتتى. قايتىپ جان ساقتايمىز؟ ەلدىگىمىز قايدا قالماق؟ دۇشپان اتىنىڭ تۇياعى استىندا تاپتالىپ قالا بەرەمىز بە؟ وپ-وڭاي جان بەرە سالامىز با؟ الدە ءبىر اقتىق سەرپىلىسىمىزدى كورسەتەمىز بە؟ بابالار جولىنا سالساق، كۇرەسكەن ءجون. قاسىق قانىمىز قالعانشا سوعىسۋ ءلازىم. ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، اتا-انا، ايەل، قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعامىزدى، ءبىر-ءبىرىمىزدى، وشاعىمىزدى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ قورعاعان دۇرىس بولماق. بىراق قايتىپ؟ نە ىستەۋ كەرەك بىزگە قازىرگى اسا اۋىر جاعدايدا؟ جان-جاقتان ات سابىلتىپ قاراقۇم قۇرىلتايىنا كەلگەن اعايىن، وسى جايىندا كەلەلى كەڭەس قۇرايىق دەگەندى ايتتى. جيىن بارىسىندا ءتۇرلى داۋىس شىقتى، تورىققان پىكىر ەستىلدى. «توز-توزى شىققان ەل-جۇرتتى ساقتاۋ ءۇشىن، تىم قارسىلاسا بەرمەي، قالماق قونتايشىنىڭ مەيىرىمىنە ءۇمىت ارتايىق، – دەدى الدەبىر باس ادام قويانجۇرەك قورقاقتىق كورسەتىپ، – سوندا قالعان مال-جانىمىزدى امان الىپ قالارمىز، بۇدان ارعى ءومىرىمىز قاۋىپسىزىرەك بولار». تاپ سونداي كوڭىل-كۇيدەگى ەكىنشى بىرەۋى: «قوي، كەتەيىك بۇل جاقتان، ەدىل اسايىق، شالعايعا قونىس اۋدارايىق، پالەدەن ءسويتىپ قاشىپ قۇتىلايىق»، – دەپ، ۇرەي ۇستىنە ۇرەي قوسىپ جاتتى. ونى ءۇشىنشىسى: «الىسقا ۇدەرە كوشىپ نەمىز بار، جان-جاققا، سەكسەۋىل اراسىنا قويانشا بىتىراي شاشىلىپ كەتسەك تە بولماي ما، توپتالىپ قارسىلىق كورسەتپەسەك ءبىزدى جاۋ ىزدەي دە، الا دا قويماس»، – دەپ تولىقتىرا تۇزەتىپ جاتتى.

وسىناۋ جەڭىلىسكە بەيىل توپتىڭ ايتقاندارى قۇرىلتايعا ءۇمىت ارتا كەلگەن كوپشىلىكتىڭ وي-پىكىرىنە قوبالجۋ كىرگىزگەندەي بولدى. حالىق جينالىسىن شاقىرۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇر مۇندايدى كۇتپەگەندىكتەن ءتۇيىلىپ وتىر ەدى، ءبىر كەزدە نايزاعايشا جارق ەتىپ، قامىققان جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كۇرت كوتەرگەن ءجايت ورىن الدى. ورتاعا بوكەنباي باتىر جۇلقىنا شىقتى. تاۋكە حاننىڭ اقىلىمەن ۇيىسقان جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ تابىن رۋىن باسقاراتىن، ەرجۇرەكتىگىمەن ەل اۋزىنا كوپتەن ىلىگىپ جۇرگەن باتىر، جىگىت اعاسى.  ول ءماجىلىس قۇرعان جۇرتشىلىققا اينالا قاراپ، قاتتى ايتىس ۇستىندە كيىمىنىڭ ءوڭىرىن  ايىرىپ جىرتىپ جىبەردى. قىلىشىن قىنىنان سۋىرىپ الىپ، كەڭەسكە جيىلعاندار الدىندا ۇيىرە كوتەردى دە، ۇزدىگە سويلەپ، جان ايقايعا باستى: «دۇشپانىمىزدان ءوش الۋىمىز كەرەك! – دەدى ول ەموتسياعا تولى جارقىن دا قوزدىرعىش داۋىسپەن. – تالقانى شىعىپ تونالعان كوشتەرىمىز بەن تۇتقىنعا تۇسكەن ۇرپاعىمىزدىڭ قور بولعانىن شاراسىزدانا باقىلاۋمەن شەكتەلەتىن بەيشارا بولمايىق! ءبىز كەك قايتارۋعا ءتيىسپىز! قولىمىزدان قارۋىمىزدى تاستاماي، قىلىشىمىزبەن دۇشپانىمىزدى شاۋىپ تۇرىپ  جان تاپسىرايىق! قىپشاق جازىعىنداعى، اتا-بابامىز اۋناپ-قۋناعان وسىناۋ قازاق دالاسى توسىندەگى ساربازدار قاي كەزدە جۇرەكسىنىپ ەدى! مەن قولىمدى جاۋ قانىنا مالعاندا – مىنا ساقالعا اق كىرمەگەن ەدى عوي! ەندى مەن پۇتقا تابىنعان جابايىلاردىڭ وكتەم زورلىعىن جايباراقات قابىلداي بەرمەكپىن بە؟! شۇكىر، تابىندارىمىزدا سايگۇلىكتەر جەتكىلىكتى، شايقاسقا مىنەتىن مىقتى تۇلپار ازايعان جوق! بەلدەگى قورامسا وتكىر سۇر جەبەدەن ورتايعان جوق! كەرۋلى ساداقتىڭ قۋاتتى جاعى سەرپىمدىلىگىن جوعالتقان جوق! قىلىش مايىرىلعان جوق! شايقاسامىز!» بوكەنباي باتىردىڭ وسىناۋ جۇرەكجاردى ءسوزى جەڭىلۋگە مويىنسۇنعاندارعا ەلتىگەندەردىڭ كوڭىل-كۇيىن شاپشاڭ ءوز جاعىنا بۇرىپ الدى. جەر-جەردەن جينالعان رۋلار مەن اتالىقتاردىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، بيلەر مەن سۇلتاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەپ، قازاق جەر-سۋىنان جاۋدى قۋىپ شىعۋدى، قايتكەندە جەڭىسكە جەتۋدى ماقسات ەتكەن سوزدەر ايتتى.

قۇرىلتايعا جاڭا سەرپىن ەندى. «قۇپ الدىم بوكەنباي باتىردىڭ ءسوزىن!» – دەپ جاريا ەتتى ەل اعالارىنىڭ ءبىرى. «انت ەتەم جاۋدان ءوش الۋعا!» – دەدى ەكىنشىسى ونى قوستاپ. وسىلاي، سالتاناتتى انت بەرۋ ءراسىمى كەنەتتەن باستالىپ كەتتى دە، جىلدام ۇلعايا ءتۇستى. ءبىر جىگىت ورتاعا سۋىرىلا شىقتى دا، ساپىسىن كوككە كوتەرە جالاڭداتتى. سودان سوڭ بىلەگىن ءتىلىپ جىبەردى. بۇرق ەتىپ  اققان قاندى ورتادا جانعان الاۋعا تامىزىپ تۇرىپ: «انت ىشەم!» – دەگەن سوزدەرمەن، بىلەگىن وتقا كەپتىردى. ونىڭ ۇلگىسىن قولداعاندار كوبەيدى. جىگىتتەر قاندى بىلەكتەرىن ءتۇيىستىرىستى. ءتوس قاعىستىرىستى. اتا جاۋدان قورعانۋ، تۋعان جەردى ازات ەتۋ بارشانىڭ ەسىل-دەرتىن الدى. انت بەرمەگەن جان قالمادى. ءبىرى ورتاعا اقبوز ات جەتەكتەپ اكەلدى، توردەگى اقساقالدان باتا سۇرادى. باتا بەرىلدى. قۇران وقىلدى. جىلقى باۋىزدالدى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ارنايى سويىلعان اقبوز اتتىڭ ەتىن اسىپ جەپ، قۇرعان وداقتارىنىڭ تاباندى دا مىقتى بولماعىن ايتىپ جاتتى.

جەر شالعاي، تاۋكە حان الىستا. ۇلى حاننىڭ ءوز كەلىسىمى بار. ول بۇدان بۇرىن ايماقتاردى باسقارۋعا ءوز وكىلدەرىن تاعايىنداعان، كەيىنگى جىلدارى جاڭا جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءار ايماقتىڭ ءوز  حانىن سايلاۋدى قوش كورگەن. بۇدان بىرەر جىل ىلگەرىدە، شىعىس اۋماقتاعى جۇرتتى باسقارۋعا تاۋكە حاننىڭ باتاسىمەن قايىپ حان سايلانعان بولاتىن. وعان ورتا ءجۇز بەن سول جاقتى مەكەندەيتىن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى قارايدى. سول شامادا ۇلى ءجۇز ابدوللا حاندى تاققا وتىرعىزىپ الدى. ەندى وسىناۋ قۇرىلتايدا، وسىناۋ كەڭەيتىلگەن بيلەر كەڭەسىندە كىشى ءجۇزدىڭ حانىن سايلاپ العاندارى ورىندى بولماق.

حان لاۋازىمىنا كۇنى كەشە باشقۇرت تاعىندا بولىپ كەلگەن، جورىقتاردا جيھانگەرلىك جاقسى اتى شىعىپ جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇردى سايلاۋ ۇسىنىلدى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى بۇل ۇسىنىستى قىزۋ قولدادى. سۇلتاندار مەن بيلەر ابىلقايىر ءباھادۇر سۇلتاندى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، جۇرتشىلىق الدىنان الىپ ءوتتى: حان كوتەردى. تابىن بوكەنباي باتىر حالىق جاساعىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ساردار رەتىندە تانىلدى. وسىلاي، ويراتتاردىڭ ۇدەي تۇسكەن اگرەسسياسىنا جاۋاپ رەتىندە، قازاق ەلىنىڭ باتىسىنداعى ولكەدە مەملەكەت ىشىندەگى جاڭا اكىمشىلىك بىرلىك – ءوزىنىڭ اسكەرى بولاتىن ابىلقايىر حاندىعى پايدا بولدى. (بۇل – جوشى اۋلەتىنەن شىققان ءىى ابىلقايىر. بۇدان بۇرىن ايتقانىمىزداي، ءى ابىلقايىر اق وردا ءامىرشىسى باراق حان قازا تاۋىپ، نوعاي ورداسى بولىنگەن سوڭ، اق وردانىڭ قالعان بولىگىندە قۇرىلعان «ابىلقايىر حاندىعىن» بيلەگەن). حاندىققا كىشى ءجۇزدىڭ ءالىمۇلى، بايۇلى، جەتىرۋ بىرلەستىكتەرىنىڭ كوپ بولىگى كىردى، ورتا جۇزدەن قىپشاق پەن نايمان رۋلارىنىڭ ءبىراز بولىگى ەندى. ەل ىشىنە كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي ورنادى. باسقىنشىلارعا توسقاۋىل قويۋعا جۇرت تاس-ءتۇيىن ازىرلەندى. وكىلدەرى قۇرىلتايعا قاتىسقان ايماقتاردان جانە قۇرىلتاي شەشىمىن ەستىگەن وزگە جەرلەردەن دە ساربازدار وتان قورعايتىن جورىقتارعا سايلانا باستادى. اۋىل-اۋىلدا ۇستالار، شەبەرلەر، ىسمەرلەر ىسكە كىرىستى. قارۋ-جاراق دايىندادى. دۋلىعا، ساۋىت تىگىپ، جەبە، ساداق، ايبالتا، قىلىش، شوقپار سوعىپ جاتتى. جۇمىس قىزدى.

تاققا وتىرعان بەتتە ابىلقايىر حان كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەدى. قۇرىلتايدان كەيىن ىلە-شالا وتكەن قاراقۇم شايقاسى قازاقتىڭ وتانشىلدىعى، نامىسى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. دۇشپاندى ۇيىمداسقان تۇردە تۇرە قۋدى. الايدا ەدىل قالماقتارى مەن جايىق كازاكتارى، ءتىپتى كۇنى كەشە مۇددەلەرىن ءوزى ارالارىنا بارىپ قورعاسقان باشقۇرتتار دا ەلدىڭ تەرىستىگى مەن تەرىستىك-باتىسىنداعى قۇنارلى جەر-سۋعا، ەدىل-جايىق ارالىعىنا، ىرعىز، توبىل وزەندەرى القاپتارىنا سول الاپات ۇرىستان كەيىن دە ۇدايى كوز الارتىپ، ءالسىن-ءالسىن قازاقتارمەن قاقتىعىسىپ قالۋلارىن دوعارماي تۇرعان. ال وڭتۇستىكتە تسەۆان راۆداننىڭ جوڭعارلارى تەگەۋىرىندى جورىقتارىن توقتاتا قويماعان ەدى. وسىنداي كۇردەلى احۋال سالدارىنان ابىلقايىر بىرنەشە باعىتتا ءبىر مەزگىلدە ارەكەت ەتۋ جولدارىن ويلاۋعا ءماجبۇر بولدى. حالقى ونى ءتۇسىندى، قولدادى. ءار اتادان ىرىكتەلگەن جىگىتتەر اتقا قوندى.  سوندا ابىلقايىر حان مەن بوكەنباي باتىر باس بولىپ، از ۋاقىتتا قالماقتى قاراقۇم الابىنان اسىردى. جەم وزەنىنەن قۋدى. جايىقتىڭ ارعى بەتىنە دەيىن تىقسىردى. سارىسۋ وزەنىنىڭ سىرتىنا قاشىردى.

ابىلقايىر حاننىڭ قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى تاستاعان ۇرانىنا قايىپ حان مەن ابدوللا حان ءوز ۇندەرىن قوستى. تابىن بوكەنباي باتىر باستاعان قاھارمان ساربازدار قاتارىنا ەل ىشىندەگى تاما ەسەت باتىر، قوشقارۇلى شاقشاق جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي سىندى ونداعان ايتۋلى باتىرلار قوسىلدى. سولار باستاعان ساربازدار ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ، دۇشپان جاساقتارىن ەلدەن قۋىپ شىقتى. جوعالتقان كوشى-قوندىق جەرلەرىن، شۇرايلى جاقسى جايىلىمدارىن قايتارىپ الدى. قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرى 1711–1712-ءشى جىلدارى جوڭعار باسقىنشىلارىنا تويتارىس بەرۋمەن، ولاردى حاندىقتىڭ جەر-سۋىنان الاستاپ، شىعىسقا ىعىستىرىپ تاستاۋمەن عانا شەكتەلمەي، ولاردىڭ ەلىنە – جوڭعارياعا باسىپ كىردى. ءساتتى جورىق جاساپ، ولجالى ورالدى. ويراتتاردىڭ قارىمتا قايتارۋ ماقساتىمەن  1713 جىلى جاساعان قارسى شابۋىلىن دا  جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. اراعا از ۋاقىت سالىپ، جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن ۇلىستارىن تاعى شاپتى. سودان كەيىن بىرنەشە جىل بويى قازاق جانە جوڭعار ەلدەرىمەن ەكى ارادا ۇساق قاقتىعىستار عانا ورىن الىپ تۇردى. ءبىراز ۋاقىت تىنىش ءوتتى. تسەۆان راۆدان قونتايشى ازىرگە قازاق ەلىنە ۇلكەن ارمياسىن بۇرا قويمادى. ونىڭ ءىرى شابۋىل جاساماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى قىتايمەن ەكى ارالارىندا جاڭا سوعىستىڭ باستالۋىندا جاتقان.  ويراتتاردىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى تسين-قىتاي يمپەرياسى اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقا جۇمىلدىرىلعان بولاتىن.  بۇل 1715 جىل ەدى. قازاقتارعا ىشكى جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، نىعايتا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى تۋدى.

وسى رەتتە ۇلان-عايىر ۇلى دالا ءتوسىن الىپ جاتقان قازاق ەلىن زامانا داۋىلدارىنا توتەپ بەرەتىندەي دارەجەدە دامىتىپ، باسقارا الۋدى كوزدەگەن جاڭا جۇيەنىڭ ەنگىزىلگەنى وڭدى بولعانىن ايتا كەتۋ ءلازىم. جۇزدەر ءوز ارالارىندا الدەبىر باسىمدىققا قول جەتكىزۋدى ەشقاشان ماقسات ەتكەن ەمەس، ءبىر دە ءبىر رەت  ءوزارا قاقتىعىستارعا بارعان جوق. كەرىسىنشە، ارالاس-قۇرالاس، اعايىنگەرشىلىكپەن كۇن كەشتى. ال قاجەتتىلىك تۋعاندا، رۋ-تايپالاردىڭ ءبارى ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە سارباز بەردى، سىرتقى جاۋدان بىرلەسىپ قورعانۋدان ەش ۋاقىتتا باس تارتپادى. تاۋكە حان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ناتيجەگە جەتكىزگەن ساياسي تۆورچەستۆوسى شىن مانىندە  ەل اعالارىنا لايىق دانىشپاندىق پەن كورەگەندىكتى تانىتقان ەدى. الايدا ابدەن قارتايعان تاۋكە حان ءوزىنىڭ وسىناۋ رەفورماسى مۇمكىن ەتكەن جاڭا تاريحي جاعدايداعى ەلىن ۇزاق باسقارا المادى. ول 1715 جىلى دۇنيە سالدى. سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۋي كۇمبەزى جانىنداعى قازاق حاندارى پانتەونىندا ماڭگى تىنشۋعا قويىلدى. بۇل كەزدە زامانا قازاق ەلىنە جاڭا سىندارىن اكەلە جاتقان. تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق، تاۋكە حان قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى حاندىق ءداۋىر دەپ اتالاتىن تاريحي كەزەڭنىڭ ەڭ سوڭعى جانە ەڭ كەمەڭگەر حانى بولا ءبىلدى، ول قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ دە تاريحى اياقتالدى، ءسويتىپ، قازاق ەلىنىڭ ءار جۇزىندەگى كىشى حاندىقتاردىڭ تاريحى باستالدى – كاسىبي دە، اۋەسقوي دا تاريحشى بىتكەن بۇگىندەرى وسىلاي سانايدى. ايتسە دە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جانى بار بولعانمەن، بۇل سونشالىقتى ءادىل تۇجىرىمعا جاتا قويماسا كەرەك.  ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تاۋكە حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كونفەدەراتيۆتىك سيپاتتا دامۋ كەزەڭى باستالدى دەۋ ءادىل بولماق.  ال ول قايتىس بولعاننان سوڭ بۇل جوبا قانداي ۇدەرىستەردى باستان كەشتى – بۇل الداعى اڭگىمەلەر ۇلەسىندە...

الاپات اپات قارساڭىنداعى جاعدايلار

قاراقۇم قۇرىلتايىنان كەيىنگى جىلدارى ابىلقايىر حاننىڭ اسكەري جاساقتارى تەرىستىك-باتىس شەكارانى قورعاۋعا باتىل كىرىستى. ەدىل قالماقتارىمەن، جايىق كازاچەستۆوسىمەن، ءتىپتى باشقۇرتتارمەن دە ءجيى-ءجيى شايقاسىپ قالىپ ءجۇردى.

ابىلقايىر حاننىڭ ءوزى دە ءالسىن-ءالسىن ەل تىنىشتىعىن بۇزۋشىلارعا قارسى شابۋىلدار جاساپ قوياتىن. قازان قالاسىنا دەيىن باردى. جايىق قالاشىعىن ايدان استام ۋاقىت بويى قورشاۋعا الىپ تۇردى. وڭتۇستىك ورال، ەدىلدىڭ ورتا اعىسى جانە ءسىبىر ايماقتارىنداعى قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن جەرلەردە وتە شاپشاڭ، جۇلدىزشا اققان  تۇلپارلارمەن شاپقان قازاق ساربازدارىنىڭ كورىنۋى پاتشا اكىمشىلىكتەرىنە ەداۋىر قوبالجۋ تۋعىزدى. جىگىتتەردىڭ پاتشالىق جەرىنە تەرەڭ سۇعىنا جورىقتار جاساۋى استراحان، قازان، ءسىبىر گۋبەرنيالارى اكىمشىلىكتەرىنە قورقىنىش تۋعىزىپ قانا قويماي، سولاردىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حاننىڭ ەسىمىن ابدەن تانىپ الدى. رەسەي گۋبەرنيالارى مەن قازاق حاندىعى اراسىندا ەلشىلەر تولاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. ەكى جاقتان الىنعان تۇتقىنداردى بوساتۋدىڭ ياكي ءوزارا الماسۋدىڭ جولدارىن كەلىسۋ، قازاقتار مەن رەسەيلىك بوداندار (جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى، قالماقتار، باشقۇرتتار) اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىستاردى، ءتۇرلى وزگە دە كيكىلجىڭدەردى شەشىپ، رەتكە كەلتىرۋ، سونداي-اق ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىن دامىتۋ، كوپەستەردىڭ قازاق حالقى ىشىنە بارۋىنا جاعداي تۋعىزۋ، دالا ۇستىمەن وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن شەشۋ – كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بولدى.

1715 جىلى تۇركىستاندا تاۋكە حان دۇنيە سالدى. قازاقتىڭ باس حانىن ارۋلاپ قويۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ دە حاندارى، كەيبىر قالالارداعى كىشى حانداردىڭ ءبارى، سۇلتاندار، بيلەر مەن ەل ىشىندەگى وزگە دە باس ادامدار تۇگەل قاتىستى. قارالى استان كەيىنگى ءماسليحاتتا ەل باسقارۋ تىزگىنىن كىم ۇستايتىنى تالقىلاندى. قازاقتىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ حاقىنداعى جول-جوراسىنا سايكەس،  جالپىقازاق ءامىرشىسىنىڭ وكىلەتتىلىكتەرى حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى مەن جاسى ەسەپكە الىنىپ، جۇزدەردەگى حانداردىڭ بىرىنە بەرىلگەنى ءجون دەپ شەشىلدى.  سولاي تاڭدالعان اعا حان ءوز ايماعىنداعى بيلىگىمەن قوسا، باسقا ارىپتەستەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ ءاز تاۋكەنىڭ مىندەتىن اتقارسىن، سونداي ءتارتىپ ەل بىرلىگىنە ءتيىمدى قىزمەت ەتەدى دەگەن ۇيعارىمعا توقتاستى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ اعا حانى  رەتىندە تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ شىعىس ولكەدە حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەن قايىپ حان تانىلدى. وسى وقيعانىڭ ارتىنشا، سول 1715 جىلى، بۇل جايىندا ابىلقايىر حان ورىس پاتشاسىنىڭ توبىل (توبولسك) قالاسىنداعى سىبىرلىك وكىمەتىنە حات جازىپ حابارلادى. قايىپ حاننىڭ ءوزى دە توبىلداعى گۋبەرناتور اكىمشىلىگىنە جىبەرگەن ارنايى ەلشىسى ارقىلى حات جولداپ، ءاز تاۋكەنىڭ ءىزباسارى بولعانىن بايان قىلدى.

ءسىبىر ايماعى وكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالعان ماتۆەي گاگارين گۋبەرناتور قىزمەتىنە 1711 جىلى كىرىسكەن-ءتىن. ول مۇندا قايىپ  قازا تاۋىپ، ابىلقايىر اعا حان  بولعان 1719 جىلعا دەيىن ىستەدى. گۋبەرنيا اكىمى كەزىندە تاۋكە حانمەن، قايىپ حانمەن، ابىلقايىر حانمەن حات جازىسىپ، ەلشىلەرىن قابىلداپ، ءوزى دە ولارعا ەلشى جىبەرىپ، ءجيى  بايلانىس جاساپ تۇردى. (ول ەرتەرەكتە نەرچينسكىدە ۆوەۆودا بولعان. توبىلدا گۋبەرناتور لاۋازىمىندا وتىرعانىندا سىبىردەگى وبالاردى قازعىزىپ، كونە زامان كوسەمدەرىمەن بىرگە كومىلگەن التىن بۇيىم، اشەكەيلەردى جيىپ العان دا، ءى پەترگە جىبەرىپ تۇرعان. ماسكەۋ مەن پەتربوردا ءزاۋلىم سارايلارى بار، رەسەيدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن. گۋبەرناتور شاعىندا قىتايمەن جاسىرىن ساۋدا-ساتتىق جاساعانى، سىبىردەن ۇكىمەتكە تولەنۋى ءتيىس الىم-سالىقتى كەم بەرگەنى، ءتىپتى ءسىبىردى دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءبولىپ الماق ويى بارى انىقتالعان دا،  پەتر پاتشا ونى 1721 جىلى سىبايلاس جەمقور رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگتە دارعا استىرعان. ەلدەگى وزگە كوررۋپتسيونەرلەردى ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن، ءمايىتىن بىرنەشە اي بويى دارعا اسۋلى تۇرعان كۇيى الاڭنان الاڭعا كوشىرىپ، ەل نازارىنا اشىق كورسەتىپ قويىپ وتىرعان دەسەدى). گاگارين اتالعان حانداردىڭ ۇشەۋىنە دە  جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قازاق حاندىعىن جاۋلاپ الۋدى كوزدەيتىن  وراسان زور جوسپارى بار ەكەنىن ايتىپ، ورىس پاتشاسىنان قولداۋ ىزدەگەندەرى ءجون دەگەن ماعىنادا كەڭەس بەرگەن. ەگەر ولار رەسەي مەملەكەتىنە باعىنار بولسا، اتالمىش جاۋدان قورعانۋلارىنا ءوزىنىڭ كومەكتەسە الاتىنىن ايتقان. الايدا جەمە-جەمگە كەلگەندە ولاي ەتپەدى. قايىپ حان مەن ابىلقايىر حان جوڭعارعا قارسى ورىس اسكەرىمەن بىرلەسىپ جورىق جاساۋ جايىندا 1717–1718 جىلدارى ۇسىنىس بىلدىرگەن، بىراق قولداۋ تاپپادى. ويتكەنى ورىس ۇكىمەتى، شىنداپ كەلگەندە، جوڭعاريانىڭ السىرەگەنىن قالامايتىن. رەسەيگە بۇل كوشپەندى حاندىق سول شامادا كۇشەيىپ كەلە جاتقان تسين-قىتاي يمپەرياسىنا قارسى كۇش رەتىندە قاجەت ەدى. ءارى، جوڭعارلار دا، ەدىل بويىنداعى قالماق تۋىستارى سەكىلدى، ورىس پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىن قابىل ەتەر دەپ تە ۇمىتتەنەتىن. سوندىقتان گاگارين قازاق حاندارىنىڭ جوڭعارعا قارسى بىرلەسىپ قيمىل جاساۋ جايىنداعى ناقتى ۇسىنىسىن قۇرعاق ۋادەمەن الداۋسىراتىپ،   اسكەري كومەك سۇراعان وتىنىشىنە سىرعىتپا جاۋاپ بەرۋمەن شەكتەلدى. ال ورىس ۇكىمەتىنەن اسكەري جاردەم الا الماعان  قازاق ارمياسى 1917 جىلعى جازدا اياگوز  وزەنى ماڭىندا قالماقتاردان ويسىراي جەڭىلدى. بۇگىندە بۇل ءجايتتى تاريحشىلار  قايىپ حان مەن ابىلقايىر حاننىڭ الاۋىزدىعى سالدارىنان ورىن الدى دەپ باعالاۋعا قۇلاعان...

شىعىستا تسەۆان رابدان قونتايشى ورىس ەكسپانسياسىنا ازۋ ءتىسىن كورسەتىپ قالىپ ءجۇردى. گاگارين سىبىرگە اكىم بوپ تاعايىندالار قارساڭدا، ءى پەتردىڭ جارلىعىمەن بيە جانە كاتۋن وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنداعى قازىرگى بيسك قالاسىنىڭ ورنىنا 1709 جىلى بيكاتۋن قامالى سالىنعان بولاتىن، جوڭعارلار سونى جاڭا اكىم تۇسىندا تاس-تالقان ەتكەن. ودان ولار پەتر پاتشانىڭ ەرتىس ايماعىنان التىن ىزدەۋگە اتتاندىرعان ەكسپەديتسياسىن جويعان. (پودپولكوۆنيك بۋحگولتس باسقارعان ءۇش مىڭ ادامدىق ەكسپەديتسيا  1715 جىلى توبىلدان شىققان ەدى، ونى جاساقتاۋعا گاگارين جاۋاپتى بولاتىن. ەكسپەديتسيا ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ، ونى جورىققا دايىنداۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ناشار جۇرگىزگەن دەپ، ۇكىمەت گاگاريندى ايىپتايدى). ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىنىڭ ءبىرازى تۇتقىنعا الىنعان-دى. تۇتقىندار ىشىندە  شۆەد ارتيللەريا سەرجانتى يۋحان-گۋستاۆ رەنات بولاتىن. ول 1709 جىلعى پولتاۆا شايقاسى كەزىندەگى سوعىس تۇتقىنى ەدى، سودان ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتىپ، پاتشالىقتىڭ شىعىس شەگىنەن ءبىر-اق شىققان. رەناتتىڭ قولعا ءتۇسۋى جوڭعار حاندىعى ءۇشىن ناعىز ولجا بولدى. ول حاندىقتا 17 جىل قىزمەت ەتتى. زەڭبىرەك قۇياتىن زاۋىتتار سالدى. كەن ءوندىرۋ زاۋىتتارىن اشتى. وق-دارىمەن اتىلاتىن قارۋ-جاراق جاساۋدى جولعا قويىپ بەردى. ءوستىپ، جوڭعار تۇتقىنىندا جۇرگەن رەسەيلىك اسكەري ادامداردىڭ ارقاسىندا، جوڭعار حاندىعىندا سوعىس ءوندىرىسى پايدا بولدى. حاندىقتىڭ اسكەري كۇش-قۋاتى ارتتى. مۇنىڭ ءى پەتردى الاڭداتىپ، ويلاندىرعانى سونداي، ماسەلەنىڭ ناسىرعا شابۋى ىقتيمالدىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، 1716 جىلى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشى جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سوسىن كازاكتار مەن سولداتتار قايتادان ەرتىس بويىمەن جوعارى ورلەي باستادى. ولار ءار باسقان جەرلەرىنە قامالدار سالىپ، قارۋلى  گارنيزون قالدىرىپ وتىردى. ال جوڭعار قونتايشىسى ورىس سىندى كۇشتى قارسىلاسپەن تىكەلەي ايقاسا كەتۋدەن تارتىندى. اسكەري تەكە-تىرەسكە بارۋدان، سوعىسۋدان قاشقاندىقتان، ورىس ەكسپەديتسياسىنىڭ شىعىسقا قاراي تەك ەرتىس بويىمەن جاساعان ەكسپانسياسىنا كوز جۇما قارادى. ەرتىس پەن وب اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن التاي كوشپەندىلەرىن ىشكى اۋداندارىنا قونىس اۋدارتتى. سىرتقى ساياسي جاعداي كۇردەلى سيپات الدى.  حاندىعىنا قارايتىن اۋماقتىڭ ءبىرازىنان ايرىلۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن جوڭعاريانىڭ ءوز ىشىندە حالىقتىڭ تىعىز بولۋىن قامتاماسىز ەتتى.  1715 جىلدان بەرى جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى اسكەري-سوعىس قيمىلدارى ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسى مايداندارىنا اۋىسقان بولاتىن. ال 1717 جىلدان باستاپ سوعىس كۋكۋنور (كوك كول) اۋماعى مەن تيبەت جەرلەرىندە ءجۇرىپ جاتتى. كۋكۋنور حاندىعى تيبەتتەگى بۋدديزم ورتالىعىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن، ال بۇل تسين-قىتاي بيلەۋشىلەرى ءۇشىن – جول بەرۋگە بولمايتىن ءجايت ەدى، سوندىقتان ولار ءوز اسكەرىن سولاي قاراي باعىتتاپ، 1719 جىلى تيبەتكە باسىپ كىردى. ونىڭ الدىندا ويراتتار تيبەتتى باسىپ الىپ، لحاسانى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. ەندى وزدەرىنە سوعىس اشا كەلگەن تسين اسكەرىن تالقاندادى. سوندا تسين-قىتاي يمپەراتورى كانسي تيبەتكە ارنايى اسكەري ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، ويراتتاردىڭ سونداعى حاندىعىن 1720 جىلى مۇلدەم جويدى. ودان حامي، تۇرپان القاپتارىن الدى. جوڭعار حاندىعىنا كىرۋگە دايىندالدى. تيبەتتەگى جەڭىستى شەرۋىنىڭ جالعاسى رەتىندە، 1720–1721 جىلدارى شىعىس تۇركىستانعا جورىق جاسادى. ءۇرىمشىنى باسىپ الدى. جەرى مەن قالاسىن وزىنە قايتارۋ ءۇشىن جوڭعارلارعا ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋعا تۋرا كەلدى. وسى شاقتا قارا ەرتىسپەن جۇزگەن رەسەيدىڭ ەكسپەديتسيالىق  كۇشتەرى جوڭعاريانىڭ تاپ ورتاسىنان شىعا كەلدى.  جوڭعارلار ولاردىڭ وزەن بويىمەن ىلگەرىلەۋىن كورمەگەنسىگەنمەن، تاپ مۇنىسىن كۇتپەگەن بولاتىن. ونسىز دا تسيندەرمەن، حالحالارمەن، قازاقتارمەن سوعىسىپ جۇرگەندىكتەن، ەندى ورىستارمەن ارادا جاڭا مايدان تۋى ولار ءۇشىن  مۇلدەم قولايسىز ەدى. سوندىقتان تسەۆان رابدان شۇعىل اتتاندىرعان ەلشىلىك ءى پەترگە كومەك سۇراي بارادى، الايدا وڭ ناتيجەگە جەتە المايدى.

سول 1721 جىلى  ءى پەتر Cولتۇستىك سوعىسىندا جەڭىسكە جەتىپ، ەل اۋماعىن بالتىق تەڭىزى جاعىنا قاراي كەڭەيتكەن. سودان سوڭ پاتشالىقتى يمپەريا، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالاعان. ال سەنات يمپەراتورعا ۇلى پەتر دەگەن اتاق بەرگەن. جاڭا مارتەبە ۇلى پەترگە ۇلان-عايىر جاڭا جوسپار جاساتتى. ول وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا نازارىن تىكتى. 1722 جىلدىڭ باسىندا جوڭعار ءامىرشىسى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىردى. قۇرامىندا گەودەزيا جانە تاۋ-كەن ءىسى ماماندارى بار، ياعني عىلىمي سيپاتتى بۇل ەكسپەديتسيانى ارتيللەريا كاپيتانى يۆان ۋنكوۆسكي باسقاردى. ۋنكوۆسكي باسقارعان وسىناۋ ەلشىلىكتىڭ الدىنا تەك قانا قونتايشىمەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىبىردەن ورتا ازياعا باراتىن وزەن جولدارىن زەرتتەپ، التىن كەنىن ىزدەي قايتۋ مىندەتى قويىلعان بولاتىن. ميسسيا كەرۋەنى ەرتە كوكتەمدە توبىلعا كەلدى، ودان جالپاق تابان قايىقتارعا ءمىنىپ، ەرتىس بويىنداعى سەمەيگە، سوسىن ەرتىستىڭ سول جاق سالاسى شار وزەنى اڭعارىمەن قالبا قىرقالارىنا باردى، ۇلكەن قيىندىقپەن قالىڭ قارلى تارباعاتايدان استى. ەمىل وزەنىنەن ءوتتى. سودان كەيىن التىن-ەمىل قىرقالارىمەن ءجۇرىپ،  كۇزدە جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جازىققا شىقتى، تاعى ءبىراز جەر-سۋدى ارتقا سالىپ، 1722 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىنا قاراي ىلە وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى قونتايشى ورداسىنا جەتتى.

بۇل كەزدە تسەۆان رابدان قىتاي قاتەرى جانە قازاق ەلىن شابۋ جايىن ويلاستىرىپ وتىرعان...

اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما...

جوڭعار حاندىعىنىڭ  ءامىرشىسى تسەۆان رابدان تسين-قىتاي ارمياسىنا قارسى تۇرۋ شارالارىن جاساۋمەن قاتار قازاق ەلىنە جاڭا شاپقىنشىلىق جاساۋ جوسپارىن دا ويلاستىرىپ وتىرعان شاقتاعى، ياعني قايعى-قاسىرەتى ۇشان-تەڭىز ايگىلى اپات قارساڭىنداعى قازاق ەلىنىڭ باسقارىلۋ قۇرىلىمىن شولا كەتەيىك.

كەيىنگى جىلدارعى بەدەلدى زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي اينالىمعا قوسقان سونى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ۇلى ءجۇزدى 1720 جىلدان باستاپ ابدوللا حاننىڭ ۇلى جولبارىس حان باسقارىپ تۇرعان. ونىڭ ورداسى، اكەسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە، تاشكەنتتە بولدى. جازعى كوشپەلى ورداسى شىرشىق، ارىس وزەندەرى اڭعارلارىندا كوشىپ-قوناتىن جايىلىمدارىندا، سونداي-اق تاشكەنت پەن تۇركىستاننىڭ اراسىندا تىگىلىپ جۇرگەن. تاۋكە حان 1715 جىلى دۇنيە سالىپ، قايىپ حان اعا حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەننەن كەيىن، شامامەن «اقتابان شۇبىرىندى...» باستالعان جىلعا دەيىن، ورتا ءجۇز اۋماعىندا تاۋكەۇلى بولات حان،  ودان ونىڭ ءىنىسى سامەكە حان بيلىك جاسادى (كوپتەن قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا بولات حان اڭىراقاي شايقاسى كەزىندە، ياعني 1729–1730 جىلداردىڭ بىرىندە ومىردەن ءوتتى، تاۋكە حاننان كەيىنگى ۇلى حان سول بولعان دەلىنەدى. الايدا عالىمداردىڭ قيلى دەرەككوزدەردى زەرتتەي كەلىپ قورىتقان بۇلتارتپاس تۇجىرىمدارىنا قاراعاندا، بولات حان جوڭعارلاردىڭ 1723 جىلعى شابۋىلى شاعىندا، ياكي سودان كوپ ۇزاماي دۇنيە سالعان. ءارى تاۋكە حاننان كەيىن سايلاۋ وتكىزىلگەن جوق. ون شاقتى جىلدان بەرى ورتا جۇزدە ءامىرشى بوپ كەلە جاتقان قايىپ ءاز تاۋكەنى جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە اعا حان رەتىندە مويىندالعان. تاۋكەنىڭ بالاسى بولات ۇلى حان بولعان ەمەس، ول اكەسىنىڭ ورداسىندا تۇرا بەرگەن، بىراق ورتا ءجۇزدى باسقارعان. بيلىكتى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ءىنىسى سامەكەمەن بولىسكەن. بولات حان ومىردەن وتكەننەن كەيىن، 1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە بولدى). دەگەنمەن مۇنداي احۋالعا سۇلتانداردىڭ ءبارى بىردەي كەلىسە قويماعان دا، ىشكى ىرىڭ-جىرىڭ ءورشي بەرگەن. سونىڭ  سالدارىنان  باقتالاستارى، اقىرى، 1718 جىلى قايىپ حاندى ولتىرەدى. بارلىق كىشى حاندار مەن سۇلتاندار 1719 جىلى تۇركىستاندا تاعى دا باس قوسادى. ويلاسا كەلە، باتىرلىعىمەن، قولباسشىلىعىمەن كوپكە تانىلعان، بارشاسىنان حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى دە ۇزاق، جاسى دا ۇلكەن، ەل باسقارۋداعى تاجىريبەسى دە مول، 1710 جىلدان كىشى ءجۇز بەن ءىشىنارا ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى بولىپ كەلە جاتقان ابىلقايىر باھادۇرگە اعا حان تىزگىنىن بەرگەندى قوش كورەدى.

ابىلقايىر ۇلكەن ورداسىن ارال تەڭىزى ايماعىنان جالپىقازاق استاناسى تۇركىستان شاھارىنا كوشىرەدى، وتباسى مەن جاقىندارىن (ەكى ايەلى، ءتورت ۇلى مەن ەكى قىزى، ەرەسەك ىنىلەرى جانە وزگە دە جاقىن اعايىندارىن) سوندا ورنىقتىرادى، حان قازىناسىنا تۇركىستان مەن تاشكەنت جانە ولارعا قاراستى قالاشىقتار مەن اۋىلداردان بەلگىلى دارەجەدە تابىستار ءتۇسىرىپ تۇرادى. بۇل كەزدە قازاق-ويرات شەكاراسى، ۇساق قاقتىعىستاردى ەسەتەمەگەندە، ءبىرشاما تىنىش بولاتىن. ويتكەنى جوڭعارلار ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسىنا كيلىگىپ، سول شاقتا قىتاي اسكەرىنىڭ شابۋىلدارىنان قورعانۋ ماسەلەسىمەن  باس قاتىرىپ جۇرگەن. سول سەبەپتى ابىلقايىر حان بۇل جاققا اسا الاڭداماي، ەلدىڭ تەرىستىك-باتىسىنا نازار اۋداردى، سەبەبى ول جاق  مازاسىز بولاتىن. سوندىقتان ول 1720 جىلى  اتقا قونىپ، الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعانداي، ورىس پاتشالىعىمەن شەكارادا جورىقتارىن جالعاستىرعان. جەڭىستى شەرۋىمەن قازان گۋبەرنياسىنا تەرەڭدەپ، تازا ورىس ۇيەزدەرىنە جەتتى. تۇتقىندار الىپ، سوعىس ولجالارىن ءوز ەلىنە قاراي اسىردى. ال وڭتۇستىك پەن شىعىس ايماقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇزىرىندا قالا بەردى. الايدا وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك-شىعىسقا شوعىرلانعان تورە تۇقىمدارىنىڭ ەل تۇتاستىعىنىڭ شارتى حاقىنداعى تۇسىنىگى الا-قۇلا، تيىسىنشە اۋىزبىرلىگى كەم بولدى. ولار ءوزارا باقتالاستىقپەن ءجۇرىپ، ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ شارالارىن ويلاستىرا قويمادى.

تاپ وسى ءجايت جوڭعار قونتايشىسى تسەۆان رابدانعا 1640 جىلعى «دالا ەرەجەسى» ورايىنداعى ۇلى جوسپاردى ورىنداۋعا قولايلى كورىنەتىن. ول ورداسىنا رەسەيدەن ۋنكوۆسكي ەلشىلىگى كەلگەن كەزدە تۋىستارىنىڭ سوناۋ ەدىل بويىنداعى حاندىعى ورنالاسقان اۋماققا دەيىنگى ءوز ەلى ىرگەسىنەن باستالاتىن الىپ ارالىقتى قۇزىرىنا قاراتىپ الۋ جايىن پايىمعا سالىپ وتىرعان. قازاق ەلىن باعىندىرۋ ارقىلى كوشپەندىلەر يمپەرياسىن جاڭعىرتۋ، سونداي جولمەن شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى تسين-قىتاي، تەرىستىگىندەگى ورىس مەملەكەتتەرىنە ەركىن توتەپ بەرۋ دارەجەسىنە جەتۋ – ويراتتاردىڭ وزىنە دەيىنگى باسشىلارى سەكىلدى، مۇنىڭ دا كوزدەگەنى ەدى. جاۋىنگەرلىك قابىلەتى زور جاساقتارىنا سەنگەندىكتەن دە، تسەۆان رابدان قۋاتتى قىتايمەن جاڭا اسكەري قاقتىعىستارعا بارىپ، ۇنەمى سوعىس جاعدايىندا بولۋدان تايىنباعان. بىراق ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ، مۇلدەم جەڭىلىپ قالۋدان امان جۇرگەن. سونداي جاعدايدا تەرىستىگىنەن تاعى ءبىر قاتەرلى دە كۇشتى ورىس سىندى كورشى بوي كورسەتكەندە، ساياساتىندا جاعدايعا وراي امال قولدانۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. 1721 جىلعى قىركۇيەكتە ءى پەترگە ەلشى جىبەرگەن. ەلشىسى ارقىلى جولداعان حاتىندا قونتايشى ءوز حاندىعىن قاھارلى قىتاي شابۋىلىنان قورعاۋدى ورىس پاتشاسىنان وتىنگەن ەدى. ەگەر پەتر پاتشا جوڭعاريانى ءوز قورعاۋىنا ءام قامقورلىعىنا السا، ول قالماقيا ءامىرشىسى ايۋكە حان ءتارىزدى  رەسەيدىڭ سەنىمدى بودانى بولىپ  تۇرۋعا ۋادە بەرەتىنىن حابارلاعان. رەسەيلىكتەرگە ءوز حاندىعى اۋماعىنان التىن، كۇمىس كەندەرىن ىزدەۋىنە رۇقسات ەتەتىنىن ايتقان. تيىسىنشە، جوڭعار قونتايشىسىنىڭ وسى وتىنىشىنە وراي ماسەلەنى پىسىقتاۋ ءۇشىن، ورىس يمپەراتورى وعان ارنايى ەلشى جىبەرەتىنىن بىلدىرگەن. مىنە سول ۋادەگە ساي جاساقتالعان  ءى پەتر  ەلشىلىگى يۆان ۋنكوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن  1722 جىلعى 20 قاراشادا قونتايشى ورداسىنا جەتتى. سوندا قىستادى.

ۇلى پەتردىڭ بۇل كوشپەندىلەر يمپەرياسىنا دەگەن ىقىلاستى مەيىرى، وسىناۋ جاۋىنگەر جۇرتتى زاماناۋي وزىق قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ جولى، ءسويتىپ وسىناۋ جاۋجۇرەك جوڭعارلاردى پروتەكتسياسىنا قابىلداۋ شارتى جايىندا ەلشى لاۋازىمىنداعى ارتيللەريا كاپيتانى ۋنكوۆسكي مەن قونتايشى اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان مامىلەگەرلىك جانە ىسكەرلىك اڭگىمەلەر باستالدى. جوڭعار اسكەرىنىڭ سوعىسۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان  ناقتى ىستەر قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاقتا،  ءوزارا كەلىسىمدەر جاساپ وتىرعان ەكى تاراپقا دا كورشى جانە ەكەۋى ءۇشىن دە قاۋىپتى قىتايدىڭ ۇزاق جىلدارعى باسشىسى يمپەراتور كانسي (بوعدىحان سيۋان ە) دۇنيە سالدى. ول كۇللى قىتايدى بيلەگەن مانچجۋرلىق تسين اۋلەتىنىڭ ءتورتىنشى وكىلى. التى جاسىنان تاققا وتىرىپ، ەلدى الپىس ءبىر جىل بيلەگەن. قىتاي تاريحىندا ەڭ كوپ ۋاقىت يمپەراتور بولعان. سول مەرزىم ىشىندە  لاۋازىمىنا وراي العان ەسىمىنە («كانسي» – ماعىناسى: «گۇلدەنىپ كەلە جاتقان جانە جىلى شۇعىلا شاشقان») ساي حالقىن جاقسىلىققا بولەپ، ساتتىلىك سيمۆولىنا اينالعان ءامىرشى. وسى يمپەراتور كانسيدىڭ كەزىندە  قىتايدىڭ قۋاتى وتە ارتقان. ودان قانشاما جاسقانباي شايقاسىپ جۇرگەنمەن، ەكى اراداعى سوعىستار ءتۇبى جوڭعار حاندىعىنا ەلەۋلى قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانى ايقىندالىپ كەلە جاتقان. سوندىقتان دا، جوڭعار قونتايشىسى ورىس پاتشاسىنا ءۇمىت ارتا قاراعان. بىراق تسەۆان رابدان ورىس قامىتىنا موينىن تىعىپ ۇلگەرگەن جوق – ۋنكوۆسكيدىڭ ميسسياسى كەلگەلى ءبىر اي بولعاندا، 1722 جىلعى  20 جەلتوقساندا يمپەراتور كانسي قايتىس بولدى. بۇل وقيعا قونتايشىعا ءبىرشاما تىنشۋ اكەلدى.  ويتكەنى قىتاي تاعىنا كانسيدىڭ 64 ايەلىنىڭ بىرىنەن تۋعان 44 جاسار ۇلى كنياز يۋن وتىرعان.  ۇلى  كنياز يۋن بوعدىحان كانسيدىڭ اماناتىنا قۇپيا وزگەرتۋ ەنگىزۋ جولىمەن، بيلىككە زاڭسىز كەلگەن دەپ سانالدى. سولاي ويلاعان كوپتەگەن تۋىسقاندارىمەن تەكەتىرەس جاعدايعا تۇسكەن جاڭا يمپەراتور ىشكى كۇرەستى قايتكەندە ءوز پايداسىنا شەشۋگە ءتيىس ەدى. سوندىقتان ول ويراتتارمەن سوزىلمالى جاعدايدا تۇرعان سوعىستى توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. قونتايشى تسەۆان رابدان مەن يمپەراتور ين چجەن (يۋنچجەن) ەكەۋى ءبىتىم جاساسىپ، دوستىق جاعدايدا قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرۋ جايىندا كەلىسىمگە كەلدى. وسى ءجايت ونىڭ قىتايدان قورعانۋ ماقساتىندا جاساقتاپ جاتقان اسكەرىنىڭ باعىتىن قازاق ەلىنە بۇرۋعا جانە رەسەيمەن قۇرماق بايلانىسىنىڭ مازمۇنىن العاشقى سيپاتىنان وزگەرتۋگە الىپ كەلدى. ول رەسەي بوداندىعىن ايۋكە ۇلگىسىندە قابىلداۋدان دا، قىتايمەن شەكاراسىنا ورىس قامالدارىن سالدىرۋدان دا تايقىدى. ايتسە دە، ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرىن امالداپ سوزا تۇسكەن  ۋنكوۆسكي ەلشىلىگىمەن جوڭعاريادا قىستايدى، سوسىن، 1723 جىلدىڭ ناۋرىزىنان قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن، قونتايشىمەن بىرگە ىلە القابىندا جانە ىستىقكولگە شىعىسىنان قۇياتىن تاۋ وزەندەرى اڭعارىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. ول ۇلى پەتردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا جانىن سالدى. قونتايشىنى رەسەي پروتەكتسياسىنا كوشۋگە ۇگىتتەدى. ونىڭ يەلىكتەرىندە ورىس گارنيزونى تۇراتىن قامالدار سالۋعا كەلىسىمىن الۋعا تىرىستى. مۇنداي قادامنىڭ جوڭعاريانى قىتايدان سەنىمدى قورعاۋ ءۇشىن پايدالى بولماعىن دالەلدەدى. الايدا تسەۆان رابدان ءوزىنىڭ قىتايلارمەن جانە قازاقتارمەن سوعىسۋىنا قاجەت اسكەري قارۋ-جاراقتى ورىس پاتشاسىنان الۋعا كەلىسكەنىمەن، ورىس اسكەرىنىڭ قانداي دا تۇرمەن بولسىن ەلى ىشىنە كىرۋىنە جول بەرۋدى ويىنا دا المايتىن. ويتكەنى سول ۋاقىتقا دەيىنگى رەسەيمەن تاتۋلىق وڭايشىلىقپەن كەلمەگەن ەدى (ورىستاردىڭ ەرتىس القابى مەن التايدى مىسىقتابانداپ، «اقىرىن باسىپ وتارلاۋى»  سالدارىنان جوڭعار مەملەكەتى ءوز اۋماعىنىڭ بەستەن بىرىنەن ايرىلعان). سول احۋالعا كونگەندىكتەن عانا ولارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولىپ تۇردى. ۋنكوۆسكي جۇرگىزگەن كەلىسسوز كەزىندە قونتايشى داۋلى شەكارا مەن الىم-سالىق جايىن قوزعاعان. ازىرگە ءوز سوعىس ءوندىرىسى زەڭبىرەك قۇيۋدى جولعا قويىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن،  وسىناۋ قاھارلى قارۋدى ورىس پاتشالىعىنان الۋدى ماقسات ەتكەن. تسەۆان رابداننىڭ بۇل پيعىلىنا سەپتەسە تۇرا،  ۋنكوۆسكي ميسسياسى نەگىزگى ماقساتىنا قول جەتكىزە المادى. اقىرى، كەلگەن باعىتىمەن كەرى قايتتى. جوڭعار اسكەرىنىڭ قازاق ەلىنە 1723 جىلعى ەرتە كوكتەمدە، اقپان ايىندا جاساعان جويقىن شابۋىلى جانە ونىڭ كۇش-قۋاتى مەن جورىعىنىڭ جەڭىستى ناتيجەلەرى جايىنداعى ناقتى دەرەكتەردى رەسەيگە الا كەلدى...

قازاق ەلىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان جوڭعار اسكەرىنە تسەۆان رابداننىڭ ۇلدارى گالدان تسەرەن مەن لاۋزان شونو جەتەكشىلىك ەتكەن بولاتىن. جورىققا اسكەري جابدىقتارى جاقسى، زەڭبىرەك، وق-ءدارىلى مىلتىق سىندى قارۋ-جاراقتارى مول، جاۋىنگەر اتتارى جەلدەي ەسكەن قالىڭ قوسىندار قاتىسقان ەدى. جەتى تۇستان سىنالاي كىرگەن ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرى بار بەس قارۋى ساي ارميا كۇرسىلدەتىپ زەڭبىرەك اتىپ، مىلتىقتان وق جاۋدىرىپ، شۋ جانە تالاس وزەندەرى اڭعارىنان ءبىر-اق شىقتى. تاسقىن سەلدەي تاسىپ اعىلعان باسقىنشىنىڭ اتتى اسكەرىنە قارسى ءداستۇرلى قىلىش-نايزاسىمەن باتىل كوتەرىلگەن قازاق جاساقتارى توسقاۋىل بولا المادى. توسىن دا جويقىن سوققىدان قاتتى شىعىنعا ۇشىرادى. حالىققا قورعان بولا الماي قالدى.  قورقىنىشتى قاتىگەزدىكپەن استاسقان شابۋىلدان ەل ەسىن جيناي الماي، بەتى اۋعان جاققا ۇدەرە كوشۋگە، ءتىپتى ءۇي-جايىن، دۇنيە-مۇلكىن، مالدارىن تاستاي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. جوڭعارلار تەز ارادا تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان، سوزاق، قۇمكەنت، ساۋداكەنت سەكىلدى قازاق شاھارلارىن، ۇزىن سانى 25 قالانى باسىپ الدى. (اڭىزداردا باسقىنشىلاردىڭ تالاي رۋلاردى تۇتاسىمەن قىرىپ جىبەرگەنى ايتىلادى. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنداعى وسىناۋ اسا قاسىرەتتى كەزەڭ  تاريحتا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن تاڭبالاندى. ەل اۋزىندا ساقتالعان مىنانداي:  «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى. قارىنداستان ايىرىلعان قيىن ەكەن، قارا كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى. مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان، باسىمىزدان باق-داۋلەت ۇشقان زامان. شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى، قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان. مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان، باياعىداي بولا ما تاعى زامان. قارىنداس پەن قارا ورىن قالعاننان سوڭ، كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن»، – دەپ كەلەتىن  شەكسىز قايعىعا تۇنعان سوزدەرى بار «ەلىم-اي» اتتى رەكۆيەم-انمەن بەدەرلەندى). باسقىنشىلىق سوعىس قازاقتاردىڭ توز-توزىن شىعاردى. ەل تونالدى. جايىلىم مەن ەگىستىك تاپتالىپ، بوساپ قالدى، قولونەرشىلەر قانالدى، ساۋدا توقىرادى، مال باسى كۇرت كەمىدى. جۇرت باس ساۋعالاپ بوسىپ كەتتى. قوس ۇلى سۋ ءامۋ مەن سىر اراسىنداعى وتىرىقشىلار دا ايتىپ-جەتكىزگىسىز كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. اشتىقتىڭ جايلاعانى سونداي، شەجىرەلەردە ساقتالعان حابارلارعا قاراعاندا، ادامدار ولىكتەردى جەرلەمەي، جەۋگە ءماجبۇر بولعان.  بايىرعى بۇحارا، حيۋا، فەرعانا، سامارقان بوساپ قالعان. اسكەرىنىڭ سوعىس قيمىلدارىن ءساتتى جۇرگىزىپ جاتقانى حاقىندا  حابار تيىسىمەن تسەۆان رابدان ەدىل بويىنداعى ويرات تۋىسقاندارىنا – قالماق حاندىعىنا جاۋشى اتتاندىرادى. ءوزىنىڭ اسكەري جورىعىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردى ءبىرجولا جەڭىپ، الداعى ۋاقىتتا جايىق پەن ەدىلدە ايۋكە حانمەن بىرگە جايلاۋعا شىعۋدان دامەلەنەتىنىنەن حاباردار ەتەدى...

ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسۋدىڭ العاشقى كەزەڭى

باسقىنشىلاردىڭ قاراقۇرىم  اسكەرى وڭتۇستىك اۋداندارعا توبەدەن جاي تۇسكەندەي باسا-كوكتەي كىرىپ، ەل-جۇرتتى كول-كوسىر قايعى قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» تراگەدياسىنىڭ العاشقى ايلارىندا قازاق امىرشىلەرى قاتتى ەسەڭگىرەپ قالعان.

دۇشپان قازاقتاردىڭ باستى ساياسي ورتالىعى تۇركىستان شاھارىن باسىپ الدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەل بيلەۋشىلەرى قاندى شايقاس بارىسىندا  قالانى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. استانادا تۇراتىن باسقارۋشى ەليتانىڭ كوشىپ ۇلگەرمەگەن وتباستارى، سولاردىڭ ىشىندە اعا حاننىڭ بايبىشەسى، وگەي شەشەسى، باۋىرلارىنىڭ ايەلدەرى تۇتقىنعا الىنىپ، جوڭعاريانىڭ ىشكى ۇلىستارىنا اكەتىلدى. ەت-جاقىندارىنان ايرىلۋ ءوز الدىنا، كۇللىقازاق استاناسى مەن ولكەدەگى وعان جاپسارلاس وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردىڭ  باسقىنشى ويراتتاردىڭ باقىلاۋىنا ءوتۋى  ەل اعالارىن قاتتى كۇيزەلتتى. ولاردىڭ جاۋعا قارسىلىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن تومەندەتىپ، جىگەرلەرىن جاسىتتى.

مىنە وسىنداي احۋالدا سولاردىڭ ىشىنەن تەز ەس جيىپ، جاعدايدى ايقىن سارالاي بىلگەن جانە تيىسىنشە ماقساتتى ءىس-ارەكەت ۇيىمداستىرا العان جالعىز عانا تۇلعا قازاقتىڭ اعا حانى ابىلقايىر ءباھادۇر بولدى. ول ارال ماڭىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ نامىسىن جانىپ، جوڭعار  اگرەسسياسىن قايتكەندە كەرى قاعۋدى كوزدەيتىن احۋال تۋعىزدى. ءوزىن سودان ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن حان كوتەرگەن قۇمدى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن بارشانى وتان قورعاۋ ىسىنە جۇمىلدىرا الدى.  سونداعى ەل-جۇرتىنىڭ قولداۋىمەن قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق جانە قاراقالپاق جىگىتتەرىنەن جيىرما مىڭ ساربازدان تۇراتىن قول ۇيىمداستىرىپ، جاراقتاندىردى. اسكەري ونەرگە باۋلىدى. شەشىمتال جورىققا دايىندادى. سوسىن جەر قايىسقان قالىڭ جاساقتىڭ باسىنا ءوزى تۇرىپ، جاۋعا اتتاندى. بىراق وڭتۇستىكتى، وڭتۇستىكتەگى قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىن باسىپ العان جوڭعارعا ەمەس، سولتۇستىك-باتىستاعى قالماق يەلىكتەرىنە قاراي شاپتى.

ءباھادۇر حان ويراتتاردىڭ ەكى قيىرداعى مەملەكەتتەرى اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان بايلانىستاردىڭ تۇپكى ماقساتىن نە ءوزىنىڭ تۇيسىگىمەن بولجاپ، نە بارلاۋ رەتىمەن جەتكەن ءتۇرلى حابارلار مەن دەرەكتەردى ساراپتاۋ ناتيجەسىندە، الدىن-الا ابدەن ءبىلىپ العان بولاتىن. قالماق حانى ايۋكەنىڭ جوڭعار قونتايشىسى بوپ وتىرعان كۇيەۋ بالاسى عا كومەكتەسۋگە تىرىساتىنى كۇمانسىز ەدى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق پەن ونىڭ ەرتىستىڭ باستاۋىنداعى ءتۇپ تۋىسى جوڭعار ارالارىن الىپ جاتقان قازاقتى باعىندىرىپ الۋدى بوشوقتۋدىڭ سوناۋ ارنايى زاڭدار جيناعىن  قابىلداپ العان زامانىنان ارماندايتىن. تسەۆان راۆداننىڭ بالالارى وت-قارۋلى ۇلكەن ارمياسىمەن تۇتقيىلدان باسىپ كىرىپ، قازاق ەلىن قانسىراتقان قازىرگى جاعداي كوكەيلەرىن تەسكەن سول ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن قولايلى ءسات تۋعىزعان. جوڭعاردىڭ وڭتۇستىكتەگى جەڭىسىن باياندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن تەرىستىكتەن قالماقتىڭ شابۋىلداۋى عانا قالعان. اشىق دۇشپانىمەن بەتپە-بەت كەلگەن قازاقتىڭ تۋ سىرتىنان انە-مىنە سوققى بەرۋى ىقتيمال ەدى. ابىلقايىر حان سونىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلعان.

ول قاتەلەسپەگەن ەدى. قىز بەرىپ، قىز الىسىپ تۇرعان بۇل ەكى حاندىقتىڭ امىرشىلەرى اراسىندا جەكجاتتىق الىس-بەرىس، اڭگىمە-سۇقباتتار استارىمەن 1640 جىلى بارلىق ويرات تۇقىمدارى قۇرىپ تۇرعان حاندىقتاردىڭ وكىلدەرى قابىلداعان زاڭنامالىق «يكي تساادجين بيچيك» قۇجاتى ءسوز بولاتىن. سوندا نەگىزدەلگەن ۇلى جوسپار ەسكە الىنىپ تۇراتىن. سول بويىنشا  اسكەري-ساياسي وداق قۇرۋ ماسەلەسى قارالىپ جۇرگەن. ال 1723 جىلى كوكتەمگى ءساتتى سوعىس سونى تياناقتاۋدى كۇن تارتىبىنە شىعاردى دا، تسەۆان راۆدان ايۋكەگە ارنايى جاۋشى جىبەرىپ، قازاقتارعا قارسى بىرلەسىپ اسكەري قيمىل جۇرگىزۋدى ۇسىندى.  ونى ايۋكە حان ىقىلاسپەن قابىل الدى. ىزىنشە ورىس پاتشالىعىنا دا قولايسىزدىق تۋعىزىپ جۇرگەن  قازاقتارعا قارسى  جورىق جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن وزىنە وت-قارۋلى جاساق ءبولۋىن وتىنگەن. الايدا جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري جەڭىسىنەن حاباردار رەسەيلىك بيلىك ونىڭ بۇل سوعىسقا ارالاسپاۋىن قوشتامادى.  سەبەبى رەسەي ءۇشىن ەكى قيىرداعى ويراتتىڭ تۇتاسىپ كۇشەيۋىنەن گورى ولاردىڭ اراسىندا دەربەس كۇش رەتىندە قازاقتاردىڭ ساقتالا تۇرۋى ءتيىمدى-ءتىن. وتكەن جىلى عانا ۇلى پەتر قازاق دالاسىنىڭ وزدەرىن شىعىس ەلدەرىنە شىعاراتىن قاقپا ەكەنىن، ونى پايدالارىنا اسىرۋ قاجەتتىگىن ايتقان. ەگەر سول قاقپا زەنگورلاردىڭ قولاستىنا تۇسسە – ورىس ءۇشىن جابىلعانمەن پاراپار ەدى. سەبەبى سول شامادا تسەۆان راۆدان ورداسىنان ورالعان ۋنكوۆسكي ونىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلدامايتىنىن، كىتايمەن شەكاراسىنا قامالدار دا سالعىزبايتىنىن جەتكىزگەن. دەمەك، ايۋكەنىڭ تسەۆان راۆدانعا قوسىلۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا وعان بۇل سوعىسقا ارالاسپاعانى ءجون دەگەن سىپايى كەڭەس بەرىلدى.  الايدا قالماق حانى ءبارىبىر العاشقى نيەتىنەن باستارتا قويماعان، ويتكەنى ول قازىرگى جوڭعار سوققىسىنان قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن ورىستىڭ كومەگىنسىز-اق جاۋلاپ الاتىن كۇش وزىندە دە بار دەپ بىلەتىن. ويراتتاردىڭ قانقۇيلى  باسقىنشىلىعى ۇشىراتقان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جاعدايىندا ول، شىنىندا، قازاق حاندىعىنا  ەلەۋلى قاۋىپ  ءتوندىرىپ تۇرعان. وسىنى ايقىن اجىراتقان ابىلقايىر حان جەدەل دە ۇشقىر جاساقتارىمەن سىردىڭ ورتا اعىسى تۇسىنان ەدىل قالماقتارىنا قاراي شۇعىل اتتانعان ەدى.

قازاق حانىنىڭ ۇلكەن قولمەن جايىققا قاراي جاساعان شەشىمدى جورىعى قالماق امىرشىلەرىن ابىگەرگە سالدى. ولار ءبىتىم جاساۋ جولىن ىزدەپ، ابىلقايىردىڭ الدىنان ەلشى اتتاندىرادى. الايدا ايۋكەنىڭ سەنىمدى وكىلىنە ابىلقايىر «قالماقتار مەن ورىستارعا قارسى سوعىسۋعا كەلە جاتقانى، جاساعىندا قىرىق مىڭ ساربازى بارى» جايىندا ىمىراسىز مالىمدەمەسىن جاريا ەتەدى. سوندا، يمپەريانىڭ تۇستىكتەگى قالقانىنىڭ جاعدايى مۇشكىلدىگىن پارىقتاعان استراحان گۋبەرناتورى ايۋكە حانعا كومەككە ارتيللەريا كومانداسى مەن التى ەسكادرون سولدات جىبەرەدى. بىراق ونىسى احۋالدى جاقسارتا المايدى. ابىلقايىر حاننىڭ ءىرى اسكەري كۇشى جايىققا جەتكەن بەتتە قارسى شىققان قالماقتاردى العاشقى شايقاستا-اق تاس-تالقان جەڭەدى دە، تەرىستىككە قاراي تەرەڭدەي بەرەدى. قازاق جاساقتارى جەڭىستى شەرۋلەرىن جالعاستىرا تۇسەدى. پاتشا ۇكىمەتى سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ايۋكەگە «يمپەراتور ۇلىلىعى مارتەبەسىمەن ارايلانعان ءبىزدىڭ قالالارىمىز بەن سەنىڭ – ءبىزدىڭ بودانىمىزدىڭ ۇلىستارىنا كەلە جاتقان» قازاقتار مەن قاراقالپاقتارعا توسقاۋىل قويىپ، «قالالارىمىز بەن ۇيەزدەرىمىزدى تالان-تاراجعا تۇسىرۋگە جول بەرمەۋدى» تاپسىرادى. ارينە، ءتيىستى اسكەري جاردەمى دە بولادى. ناتيجەسىندە، قالماقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرلەرى قازاقتاردىڭ جايىق بويىن تۇگەل تازالاۋعا بەت العان قوزعالىسىن توقتاتادى.

1723 جىلدان 1724 جىلعا قارايعى قىس ايلارىندا ەلەۋلى اسكەري قيمىل جاسالعان جوق، بىراق، كوكتەم كەلە (1724 جىلعى اقپاندا ايۋكە حان دۇنيە سالادى),   ابىلقايىر ءباھادۇر مەن ونىڭ ەسەت جانە باسقا دا باتىرلارى باستاعان جاساقتار ەدىل قالماقتارىنا شابۋىلدارىن جاڭعىرتتى. قالماقتار ەسەت باتىردىڭ جاساعىن پاتشا وكىمەتى بەرگەن زەڭبىرەكتەردەن اتقىلاي وتىرىپ جەڭدى. سودان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ باتىرلارى قالماق-ورىس جەرىنە ودان ءارى جورىق جاساۋىن دوعاردى. دەگەنمەن، ەكى جىل بويى ورىن الىپ تۇرعان ءىرىلى-ۇساقتى اسكەري قاقتىعىستار ءوز جەمىسىن بەردى.1724 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي قالماق حاندىعى بۇدان ءارى قازاق ەلىنە بۇرىنعىداي قاتەر توندىرۋگە قاۋقارى جەتپەيتىن كۇيگە تۇسكەن ەدى.

وسىلاي، سولتۇستىك-باتىس ايماققا جاساعان جورىعى ناتيجەسىندە ابىلقايىر حان ەلدىڭ تەرىستىك جاقتاعى شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرىپ الدى دا، شاپشاڭ قيمىلداپ داعدىلانعان جاۋىنگەر جاساقتارىن بىردەن تۇركىستان قالاسى باعىتىنا بۇردى. ۇزاق شەرۋدە جولشىباي كەزىككەن جوڭعاردىڭ العى شەپتەگى بەكەتتەرىن بۇزىپ-جارا ۇرىس سالىپ، كۇزدە تۇركىستانعا جەتتى.  جاۋ قولىنداعى قالاعا بىردەن  تىكەلەي شتۋرم جاساپ، تەز ازات ەتتى.  قازاق اسكەرىنىڭ قۋاتتى  شابۋىلى بارىسىندا جوڭعار قونتايشىسىنىڭ بالاسى، تاجىريبەلى قولباسشى لاۋزان شونو قالانى تاستاي قاشىپ، قاراتاۋ قويناۋىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ابىلقايىر قازاق استاناسىن بوساتىسىمەن، جەڭىستى شەرۋىن كۇللى وڭىردە جالعاستىردى.   قاھارمان ساربازدارىمەن  تاشكەنتتى جانە سول ايماقتاعى دۇشپان باسىپ العان وزگە دە قالالاردى تۇگەل ازات ەتىپ، جارتى جىلدان استام ءوز قاراۋىندا ۇستاپ تۇردى.

الايدا قازاق جەرىندەگى  جوڭعار اسكەرىنە كوپ ۇزاماي قوسىمشا كۇش كەلىپ قوسىلعان. ءسويتىپ ولكەدە باسقىنشى كۇشى باسىمدىق ەتكەن. سول سەبەپتى، بىرقاتار قانتوگىستى شايقاستاردان سوڭ، 1725 جىلدىڭ كوكتەمىندە  ابىلقايىر ءباھادۇر بۇل ايماقتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. باتىرلارىمەن بىرگە اۋەلى بۇحارا حاندىعى اۋماعىنا، ودان تەرىستىككە قاراي اۋىستى. ول شەگىنىسىمەن، سىر بويى قالالارىن، جەتىسۋدى جىلدام جوڭعارلار باسىپ الدى. ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حاننىڭ يەلىگىندە ەسەپتەلەتىن ولكە تسەۆان راۆدان قونتايشىنىڭ قولاستىنا قايتادان ءتۇستى.  قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ حالقى مەكەندەيتىن ايماق تاۋەلدىلىك جاعدايدا، جوڭعار نويوندارىنىڭ باقىلاۋىندا قالدى.

بۇل شاقتا تەرىستىكتەگى جەر-سۋ قاتىناستارى تاعى دا شيەلەنىسكەن ەدى. سوعان بايلانىستى  ابىلقايىر حان 1726 جىلى ورتا ءجۇز حانى سامەكەمەن بىرلەسىپ، ون مىڭ جىگىتتەن قۇرالعان قارۋلى جاساقپەن جاڭا جورىققا اتتاندى. قالماق تايشىلارىن ۇلىستارىمەن جايىق بويىنان كۇشپەن قۋعا تىرىستى (جالپى، ابىلقايىر ءباھادۇر قىرىق جىلعا تارتا ۋاقىتقا سوزىلعان جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق، ەل بيلەۋشىلىك  قىزمەتىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرىستىك-باتىس شەگىن قورعاۋدا جان اياماي شايقاسقان، ورىس پاتشاسى وكىمەتىنە «قازاقتار جايىقتان سۋى سارقىلعانشا ايىرىلمايدى» دەپ، ەش بۇلجىماي، تاباندى  تۇردە الىمدەگەن كۇرەسكەر). جايىقتىڭ سول جاعالاۋىندا قازاق اسكەرى جەڭىستى ۇرىستا جۇرگىزگەن ەدى، الايدا وڭ جاعالاۋدا سانى دا باسىم، قارۋ-جاراعى دا وزىق قالماقتاردىڭ ءۇش جاقتان شۇيلىككەن شابۋىلى استىندا قالدى. قورشاۋعا تۇسكەن قازاق جاساقتارى ءتورت كۇن بويى جان الىپ، جان بەرىسە شايقاستى. اقىرى جاعدايمەن ساناسۋعا تۋرا كەلدى. كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ، قوس تاراپ ءوزارا بىتىمگە كەلىستى. ابىلقايىر حان قالماق جاعىنا اماناتقا تاما ەسەت باتىر، تابىن بوكەنباي باتىر  باستاعان ونداعان ساربازىن بەردى. راس، ءبىتىم الداعى ۋاقىتتاردا ەكى جاقتان دا ءالسىن-ءالسىن بۇزىلىپ تۇرادى، كيكىلجىڭدى رەتتەۋ ءۇشىن ودان كەيىنگى جىلداردا سامەكە حان قالماقتارمەن جاڭا كەلىسىمدەر جاسايدى. دەگەنمەن،  تاراپتاردىڭ بۇدان بىلاي شەكارا بۇزباي، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ جايىندا قول جەتكىزگەن العاشقى ۋاعدالاستىعى ارقاسىندا قازاق امىرشىلەرى سول شاقتاعى جالپى ەل جاعدايىنا ناقتىراق كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك الدى.

وتان قورعاۋعا بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرۋ

ابىلقايىر ءباھادۇر قالماقتارمەن ەكى ارادا 1726 جىلعى كەلىسىمگە قول جەتكىزىسىمەن، جايىق ايماعىنداعى اسكەري-ساياسي قىزمەتىن وڭتۇستىكتى جايلاپ العان باسقىنشى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ماسەلەسىنە اۋداردى.

تسەۆان رابداننىڭ قولباسشى ۇلدارى باستاعان جوڭعار اسكەرىنىڭ 1723 جىلعى قانقۇيلى شاپقىنشىلىعى ەكپىنىنە ابىلقايىر حان توتەپ بەرە الماعانىن ەسكە ءتۇسىردى. كەسكىلەسكەن شايقاس بارىسىندا كۇللى وڭتۇستىك جازيرانى قازاق ەلىنىڭ استاناسى تۇركىستانمەن، سول وڭىردەگى بارشا قالالارىمەن جاۋ قولىنا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعانىن، جاساعىنىڭ امان قالعان بولىگىمەن  قاراقۇم اۋماعىنا اۋىسقانىن ەسكە ءتۇسىردى. سول ايماقتاعى جىگىتتەردەن جاڭا قول قۇرىپ، تەرىستىك-باتىسقا اتتانعانىن ويىنا الدى. قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن تەرىستىكتەن شابۋعا دايىندالعان، سونىسىمەن وڭتۇستىك ايماقتى باسىپ العان جوڭعار باسقىنشىلارىمەن تۇتاسۋى ىقتيمال قالماق شابۋىلىنىڭ الدىن العانىن ويلادى.  سول اسكەري شاراسىنان كەيىن، 1724 جىلى ۇلى دالانى تۇستىك-شىعىس باعىتىندا ۇشقىر جاساعىمەن كوكتەي كەسىپ وتكەنىن، جولدا بەكەت سالىپ تاستاعان جوڭعارلارمەن قيان-كەسكى ۇرىس سالا وتىرىپ وڭتۇستىككە ايماققا جارىپ كىرگەنىن ەسىنە الدى. ول ءبىر قاھارماندىققا تۇنعان شاق ەدى. اعا حان بولعالى ورداسى ءتورت قىس تورىندە ورنالاسقان قازاق استاناسىن جاۋىنگەر جاساقتارىمەن سوندا جاۋدان بىردەن تازارتقان. ولكەنىڭ استانا اينالاسىنداعى باسقىنشى اياعى استىندا قالعان وزگە قالالارىن، بارشا جەر-سۋدى، ۇزىن سانى وتىز ەكى ۇلىستى ازات ەتكەن.  بىراق ايماقتاعى وسىناۋ جەڭىمپاز شەرۋىن، ءوڭىردى قايتارىپ العان قاندى شايقاستاردىڭ سالتاناتتى ناتيجەسىن باياندى ەتە المادى. التى-جەتى ايدان كەيىن،  1725 جىلى ايماقتى قايتا تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سولاردى ەسكە ءتۇسىرىپ سارالاي كەلە، ورداسى ورنالاسقان تۇركىستان شاھارىن، كۇللى قازاق جەر-سۋىن ازات ەتكەن قالپى تۇراقتى ۇستاپ  تۇرا الماۋىنىڭ سەبەبىن ىزدەدى. سول سەبەپتى جويۋ جولىن پارىقتادى.

«اقتابان شۇبىرىندى»  سالدارىنان قالىپتاسقان جاعدايدا ەلدى، جەر-سۋدى ساقتاۋ جانە قورعاۋعا بايلانىستى ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ابىلقايىر حان ادال اتقارىپ كەلە جاتقان. قاراماعىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جاۋجۇرەكتىگىندە، سوعىسۋ ونەرىنە جاقسى ماشىقتانعانىندا، وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق توپتاردان جاساقتالعان قۇرىلىمىنىڭ ۇيلەسە ارەكەت ەتە العانىندا كۇمانى جوق. ول جاۋىنگەر ساربازدارى مەن ساردارلارىنا كىنا ارتا المايدى. سولارمەن بىرگە  ساۋىت شەشپەي، اتتان تۇسپەي، جالپاق قازاق دالاسىن تەرىستىك-باتىسى مەن وڭتۇستىك-شىعىسى ارالىعىندا ءارىلى-بەرىلى كوكتەي ءوتىپ الدەنەشە اسكەري جورىقتار جاساعان. سول جەڭىستى جورىقتارى بارىسىندا ەل-جۇرتقا ءوزىنىڭ اعا حان مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە مويىنداتقان. ەندى ول قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىسى، اعا حانى رەتىندە، ەلدى جاۋدان تۇتاستاي ازات ەتۋ شاراسىن جاساۋعا ءتيىس بولاتىن.  ال بۇل شارانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كىلتى دۇلەي باسقىنشىعا قارسى بۇكىل حالىقتى كوتەرۋدە جاتىر ەدى. جەڭىستەرىن باياندى ەتە الماۋىنىڭ سەبەبى مەن سىرى سول كىلتتى ءوزىنىڭ جانە وزىمەن قوسا بارشا امىرشىلەردىڭ ۋاقىتىندا دۇرىس پايدالانا الماعاندىقتارىندا جاتقان.

دەمەك، جاۋعا قارسى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ شايقاسۋ ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت حالىق ورتاسىنا سالعان، ءوزىن اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايى ىسپەتتى جاڭا باسقوسۋ ۇيىمداستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارا بولۋعا كەرەك.  اعا حاننىڭ مۇنداي كوزقاراسىن باتىس پەن سولتۇستىكتەگى جەر-سۋ كيكىلجىڭدەرىن وزىمەن بىرگە شەشۋگە اتسالىسىپ جۇرگەن سامەكە حان بىردەن قولدايدى. الايدا قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك اۋماعى جانە جەتىسۋ ولكەسى تولىعىمەن جوڭعارلار قولاستىندا جاتقان. سول باسقىنشى اكىمشىلىككە بودان رەتىندە  ءتۇرلى الىم-سالىعىن بەرىپ، تاشكەنت سىندى شاھاردا تاۋەلدىلىك احۋالدا كۇن كورىپ وتىرعان ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حانعا وسى توقتامدى تەز جەتكىزۋ كەرەك. ابىلقايىر ءباھادۇر حان بەكەم شەشىم جاسادى. جاڭعىز وعان ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلدەگى جۇزدەر بيلەرىنە (وردابيلەرگە), ايماقتارداعى بارلىق بي، باتىر، رۋباسى، باس ادامدارعا جانە اقساقالدارعا شۇعىل تۇردە جاۋشىلار اتتاندىرىلدى...

ابىلقايىر ءباھادۇر ەلدىڭ اعا حانى لاۋازىمىمەن قازاق استاناسى تۇركىستانعا ورنىققانىندا، باتىس ولكەدەگى كىشى جۇزگە قاراستى ەل-جۇرت ىشىنەن كوپ اۋىل ونىڭ ورداسىمەن بىرگە سول اۋماققا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان. جاز ايلارىندا اعا حاننىڭ كوشپەلى ورداسى سولاردىڭ اراسىنا – ارىس سۋىنىڭ سالاسى بادام وزەنىنىڭ القابىنا تىگىلەتىن. سول سەبەپتى دە سونداعى ورداباسى اتالاتىن جەردى 1710 جىلدان كەيىنگى جاڭا بۇكىلحالىقتىق قۇرىلتاي وتەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. ءسويتىپ، ابىلقايىردىڭ جازعى ستاۆكاسى قونىس تەۋىپ جۇرگەن ورداباسى بيىگىندە 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن وتە بەرە، 1726 جىلعى قارا كۇزدە، باسقىنشى جوڭعارعا قارسى كۇرەسپەك حالىقتىڭ احلاقي رۋحىن نىعايتقان، تيىسىنشە، وتان سوعىسىن جەڭىسكە جەتكىزۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولىن قۇرۋعا بەكەم بايلام جاساعان ايگىلى ءماجىلىس ءوتتى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى كۇللى جۇرتشىلىق وكىلدەرىن 20-شى عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا سوندا جيناپ، جاۋدان قورعانۋدا ەل بىرلىگىنىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن سالتاناتپەن اتاپ ءوتتى. ال 21-ءشى عاسىردىڭ باسىندا ورداباسى شوقىسىنىڭ ۇشار باسىنا اق مارمارمەن قاپتالعان ءۇش قىرلى بيىك ەسكەرتكىش مۇنارا تۇرعىزىلدى. ءۇش قىرىنداعى ارنايى تاقتالاردا  اتاقتى ءۇش ءبيىمىزدىڭ بارشانى سۇيسىنتەتىن قاناتتى سوزدەرى جازىلدى...

قازاق حالقىنىڭ باسقىنشىعا قارسى شەشىمدى تۇردە وتان سوعىسىنا شىعۋىنا بايلانىستى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى ءۇش ۇلى ءبيىمىزدىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن ايتىلاتىنى ءمالىم.  ولار بارلىق قازاق رۋ-تايپالارىن جوڭعارلارعا قارسى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىردى دەلىنەدى. قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولۋدىڭ جولى رەتىندە، بيلىككە قارا قازاق وكىلدەرىن تارتۋ قاجەتتىگى ەسىم حاننىڭ كەزىنەن باستاپ مويىندالعانى بەلگىلى. ونىڭ «ەسكى جول» اتالعان زاڭناماسىنىڭ تۇپكى ءمانى دە سول بولاتىن. سونى باسشىلىققا العان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بەلگىلى بيلەر ەلدى باسقارۋ جانە زاڭداردى سوناۋ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ۇلگىسىمەن جەتىلدىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىستىرىلدى. ايگىلى «جەتى جارعى» وسى ءۇش ءجۇز بيلەرىنىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىمەن قابىلدانعان. مىنە  سولار  ەل باسىنا كۇن تۋعان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ەل بوپ بىرىگىپ قارسى تۇرۋ ۇرانىن كوتەردى.  ەل ساناسىنا سولاي سىڭگەن. ۇلى جۇزدەگى ون ءبىر تايپانى، ورتا جۇزدەگى التى تايپانى، كىشى جۇزدەگى جيىرما بەس تايپانى بىرىكتىرەتىن ءۇش تايپالىق وداقتى ورتاق مۇددەگە  ۇيىستىرۋداعى بۇل اسا كورنەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاي وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلى كەڭەستى وتكىزۋدە باس ءامىرشىنىڭ باستاماسىنا ساي سولاي ارەكەت ەتكەنىن ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قيسىندى كورەتىنىمىزدى ءبىز جاسىرمايمىز. 18-ءشى عاسىردا سودان بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي داعدىمەن، بۇكىلحالىقتىق ماجىلىستەر مەن كەڭەستەر اسا جوعارى دارەجەلى بيلەۋشىلەردىڭ وردالارىندا جۇرگىزىلىپ جۇرگەنىن تاريحشىلار مويىندايدى. مۇنداي جيىندارداعى بيلەردىڭ ءسوزى قاشاندا ءوتىمدى كەلەتىن، بيلەر وزگە شونجارلاردان ءاردايىم باسىم تۇسەتىن. ەسىم حان زامانىنان بەرى حان بيلىگىنىڭ ءوزى سول بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولاتىن.

«اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتى كەزىندە اسكەر باستاپ قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىنە دە، تۇستىگىنە دە  ازاتتىق جورىقتارىن جاساعان ابىلقايىر حاننىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستى ورىستەتۋ ءۇشىن كۇللى ەل ازاماتتارىن بىرىكتىرۋدى كوزدەگەندە، وسىناۋ اتاقتى بيلەردىڭ كومەگىنە سۇيەنگەنى تاريحي شىندىققا ابدەن ساي كەلەدى. جۇزدەردىڭ حاندارى، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار مەن قالالاردى باسقاراتىن كىشى حاندار، سۇلتاندار، رۋباسىلار، ايماقتارداعى بيلەر، اقساقالدار، وزگە دە باس ادامدار جانە، ارينە، باتىرلار باس قوسقان قۇرىلتاي باسقىنشىدان وتاندى ازات ەتۋ ءۇشىن جالپاق ەل ىشىنەن بىرىككەن قول جيۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى. قازاق بىرىككەن اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى  مىندەتىن اعا حان ابىلقايىر باھادۇرگە جۇكتەدى.

قازىرگى قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا – قۇرىلتاي كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردى اعا حان لاۋازىمىنا ەمەس، باس قولباسشى ەتىپ قانا سايلادى دەلىنەدى. مۇنداي كوزقاراستاعىلار قازاقتىڭ بۇل كەزدەگى اعا حانى بولات حان بولاتىن دەپ سانايدى. الايدا بايىپتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولات حاننىڭ، بىرىنشىدەن، اعا حان ەمەس، ورتا ءجۇز حانى بولعانىن، ەكىنشىدەن، ول «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعاندا دۇنيە سالعانىن ايتادى. دەمەك، باس قولباسشى رەتىندە تاڭدالعان  ابىلقايىر ءباھادۇردى ورداباسى قۇرىلتايىندا اعا حان مارتەبەسىنە سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، ول بۇل مارتەبەگە تاۋكە حاننىڭ ءىزباسارى قايىپ حان قازا تاپقاننان بەرى، 1719 جىلدان يە بولاتىن.  1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن 1720 جىلدان ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس ونى وزدەرىنەن بارلىق جاعىنان جوعارى بولعاندىقتان دا مويىنداعان، كونە مەريتوكراتيالىق ءتارتىپتى باسشىلىققا العان بيلەر كەڭەسىنىڭ قولداعان، وسىلاي ول جەتى جىلدان بەرى اعا حان سانالاتىن. ەگەر بۇل باستاپقى كەزەڭدە زاتى ەمەس، تەك اتى عانا بار لاۋازىم سانالسا، سوندىقتان دا ونى جۇرت تەك كىشى ءجۇز حانى دەپ قانا قابىلداعان بولسا دا، جوڭعاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىنان بەرمەنگى كۇللى قازاق دالاسىن شارلاپ كورسەتكەن جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق ەڭبەگى مەن ەرلىگى ونىڭ ءىس جۇزىندە اعا حان ەكەنىن دالەلدەگەن ەدى. قازاق حاندىعىندا تاقتا وتىرعان ءامىرشى ادەتتە اسكەردىڭ دە باس قولباسشىسى بولاتىن، دەمەك، ابىلقايىرعا باس قولباسشىلىقتى بەرۋ ونىڭ اعا حان ەكەنىن مويىنداعاندىقتان، ەل ءۇشىن جانىن وتقا دا، سۋعا دا سالعان جانقيارلىعىن باعالاعاندىقتان جاسالعان شارا. 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا دا، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىندا دا ول وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاپ، حان دارەجەسى مىندەتتەيتىن قولباسىلىقتى ادال اتقاردى.

ابىلقايىر حان ءۇش جۇزدەن جينالعان ايگىلى باتىرلارمەن اسكەري كەڭەس وتكىزىپ، شۇعىل سارباز جيناۋ، ولاردى سوعىس ونەرىنە تەزدەتىپ ۇيرەتۋ، سوسىن ەلدى بىرتىندەپ دۇشپان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ جوسپارىن قۇردى. ءبىرىنشى كەزەكتە بىلتىرعى جەڭىستى شەرۋدەن كەيىن قايتادان جاۋ قولىندا قالعان استانادان باستاپ ايماقتاعى بارلىق قالالاردى جوڭعار بيلىگىنەن قۇتقارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى.  «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى ابىلقايىر ءباھادۇر حان مەن ونىڭ كومەكشىلەرىنىڭ سول كەزدەگى ازاتتىق سوعىسىن باسقارعاندا ارەكەت ەتكەن ورتالىقتارىن اڭعارتسا كەرەك. بىرىككەن قازاق ارمياسى اتالمىش وردالاردا جاسالعان سوعىس جوسپارلارىنا ساي ۇرىستار جۇرگىزىپ، وڭتۇستىكتەگى قالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى...

وتان سوعىسىنداعى ءىرى جەڭىستەر

جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن جەتىسۋدى جانە سىرداريانىڭ ورتا اعىسى ءوڭىرىن باسىپ العاننان سوڭ  ۇلىتاۋعا قاراي بەت بۇرعان. ورداباسى قۇرىلتايى جىگەرلەندىرگەن بىرىككەن قازاق اسكەرلەرى ابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن تۇركىستان–تاشكەنت القابىنداعى ونداعان قازاق قالاسىن قايتادان جاۋدان تازارتىپ، ەلدىڭ ورتالىق ايماعىنا بەتتەگەن جوڭعار قولىنا شەشۋشى سوققى بەرۋگە ازىرلەندى.

باس قولباسشى ابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق باتىرلارى 1726 جىلدىڭ سوڭىندا جانە 1727 جىلى اسكەري قيمىلداردى ۇيلەسىمدى ءارى ۇتىمدى جۇرگىزە وتىرىپ، تورعاي دالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى.  ۇلىتاۋ ماڭىنداعى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ جاعالارىندا وتكەن شايقاس ەل ايبىنىن ەرەكشە اسقاقتاتتى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلارمەن اۋەلى قارساقپاي قىراتتارىنان باستالاتىن سول قوس وزەن قۇيىپ جاتقان شۇبار-تەڭىز كولى ماڭايىندا سوعىسقان. تالقاندالعان باسقىنشىلار كولدەن ارمەن قاشقاندا، اتالعان ەكى وزەن ارالىعىنداعى قاراسيىر (ونى «شوقى» ماعىناسىن بەرەتىن قاراسيرە دەپ تە اتايدى) جازىعىندا ولارعا قاتتى سوققى بەرىپ، تاماشا جەڭىسكە جەتتى. دۇشپان ويسىراي ۇتىلعان بۇل ۇرىس تاريحقا بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسى دەگەن اتپەن ەندى. وسى ءىرى جەڭىس ناتيجەسىندە قازاق جاساقتارى جوڭعار كۇشىن ۇلىتاۋعا جەتكىزبەي توقتاتتى. شايقاستا قانجىعالى ءبو­گەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى بايعوزى، تايلاق، ساڭىرىق، قابانباي، دەربىسالى، ساتاي، ەسەت، جانىبەك، تىلەۋلى سىندى كورنەكتى قولباسشىلار مەن كوپتەگەن باتىرلار، بارشا ساربازدار كوزسىز ەرلىك كورسەتتى. جوڭعارلار زور شىعىنعا ۇشىراپ، كەرى قاشتى.

بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسىنىڭ تاريحتاعى ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى اتا جاۋدى تالقانداعان وسىناۋ ۇرىس حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ازاتتىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن  كۇرەسكە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن بىلەك شىعارىپ  كوتەرىلۋگە جىگەرلەندىرە ءتۇستى. قازاق ساربازدارى بۇدان كەيىن احلاقي جانە رۋحاني ۇستەمدىككە يە بولىپ، جوڭعارلار باسىپ العان جەر-سۋلارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى. بۇل 1727 جىل ەدى. (سول جەڭىستەن كەيىن جازىقتىڭ ورتالىعىنداعى مايدان كىندىگى بولعان توبە «قالماق قىرىلعان» دەپ اتالىپ كەتتى. بۇلانتى القابىنداعى بۇگىندە «ءۇيتاس» دەپ اتالاتىن، قابىرعالارى­نىڭ قالىڭدىعى قوس قۇلاشتاي، كۇمبەزدەپ ورىلگەن توبەسى قۇلاعان قۇرىلىس وسى ايتۋلى جەڭىس قۇرمەتىنە كەزىندە سالىنعان ەسكەرتكىش بولعان دەسەدى.   ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى بابالار ەرلىگىنە شەكسىز ريزا يگىلىكتى ۇرپاق تاراپىنان سونداعى شوقىلاردىڭ بىرىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى). وسى جىلى كەنەتتەن قونتايشى تسەۆان رابدان (سىبان راپتان) دۇنيە سالدى دا، جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى كۇشتەرىنە ارتتارىنان قوسىمشا كومەك كەلمەي قالدى. بۇل جاعداي بەلگىلى دارەجەدە رۋحى كۇشەيە تۇسكەن قازاق جاساقتارىنىڭ جەڭىستى شەرۋىنىڭ ساتىمەن جالعاسا بەرۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزعان بولاتىن.

تسەۆان رابداننىڭ ءولىمى حاندىق ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعىزدى. تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) وتىرعان. ول اكەسىنىڭ ويدا جوقتا دۇنيەدەن كەتۋىن وگەي شەشەسى – حان تاعىنا تالاسۋى ىقتيمال ءىنىسى لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجاب پەن سول شاقتا قالماق حاندىعىنان كەلگەن ەلشىلەردەن كوردى. قاتىگەزدىكپەن جازالاۋلار جۇرگىزدى. سوسىن حاندىقتىڭ شىعىس شەكاراسىنا  نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. وندا تسين-قىتاي امىرشىلەرى بوعدىحان اۋىسقان (يمپەراتور كانسي قايتىس بولىپ، تاققا يۋنچجەن وتىرعان)  كەزدەگى ۋاعدالاستىقتى جيىپ قويىپ، ەلگە قايتادان قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سوعان بايلانىستى  گالدان تسەرەن اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشىن سول جاققا شوعىرلاندىرۋعا كىرىستى. سودان كوپ ۇزاماي قىتايلىقتارمەن قارىم-قاتىناس شيەلەنىستى دە، جوڭعارلار ولارمەن جاڭا سوعىستى باستادى. وسىنداي جاعدايدا گالدان تسەرەن قازاق جەرىندەگى جاساقتارىنىڭ ءبىراز بولىگىن جوڭعار ەلىنىڭ شىعىسىنداعى مايدانعا سالۋ ءۇشىن كەرى شاقىرىپ العان.  بۇل احۋالدى قازاق ەلىنىڭ قاراتاۋ ءوڭىرى مەن وڭتۇستىگىندەگى جەر-سۋدى باسقىنشىدان تازارتۋ كۇرەسىندە جۇرگەن ابىلقايىر حان مۇقيات سارالاعان دا، 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە جاۋعا اڭىراقاي دالاسىندا شەشۋشى سوققى بەرگەن بولاتىن. اڭىراقاي شايقاسى قازاق حالقىنىڭ 18-ءشى عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىنىڭ ەڭ ەلەۋلى بەلەسى، رۋحتى كوتەرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى بەكىتكەن جەڭىستى شىڭى رەتىندە وتە ورىندى تۇردە ماقتان تۇتىلادى. ايگىلى جەڭىس ەل ساناسىنان ەشقاشان وشپەس ءۇشىن تاۋەلسىزدىك ازاماتتارى ۇرىس بولعان دەپ سانايتىن شۋ-ىلە تاۋلارىنداعى جەرلەرگە – سۇڭقار تاۋىنىڭ ەتەگىنە 1998 جىلى جانە ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا اڭىراقاي تاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى المالى كەنتىنىڭ جانىنا، سونداي-اق، الماتىدان بىشكەككە شىعاتىن حالىقارالىق جولدىڭ بويىنا، داڭعىلدىڭ قاسكەلەڭنەن ون شاقتى شاقىرىم ارىدەگى  وڭتۇستىك جاعىنا ارنايى ەسكەرتكىش تاقتالار قويعان.

جۇرتشىلىق ساناسىنا سىڭىرىلگەن مالىمەت بويىنشا – شارتاراپتان جينالعان ساربازداردان بىرىككەن وتىز مىڭدىق قازاق قولى قىرىق مىڭدىق جاۋ اسكەرىمەن ءبىر-ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت بويى سوعىسىپ جەڭىسكە جەتكەن. الايدا جەڭىمپاز قازاق جاساقتارى جۇرگىزگەن شايقاستار سونىمەن دوعارىلعان، قازاقتار بۇل سوعىستى ءارى قاراي دامىتا الماعان، سەبەبى «شايقاس سوڭىندا بولات حان جارالانىپ، قايتىس بولعاننان كەيىن» (تاعى ءبىر كوپ تارالعان قيسىن بويىنشا – «دىمكاس بولات حان ناۋقاسىنان دۇنيە سالعان سوڭ»)  باستالعان «تاق ءۇشىن تالاس» وعان كەدەرگى كەلتىرىپتى-ءمىس، كوپشىلىك «بولات حاننىڭ بالاسى جاس ابىلمامبەتتى قولداعان» دا، «بۇعان نارازى بولعان ابىلقايىر مايدان دالاسىن تاستاپ، كىشى ءجۇزدىڭ قولىن باتىسقا،  ورتا ءجۇز قولىن سامەكە حان سولتۇستىككە» الىپ كەتىپتى-ءمىس.

عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇل ۇيعارىمداردىڭ جاڭساقتىعىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، وتكەن تاراۋلاردا ايتقانىمىزداي، بولات حان 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعان كەزەڭدە ومىردەن وتكەن. اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن (1730) حان سايلاۋىن جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعان جوق. ويتكەنى سوعىستى جەڭىستى شىڭىنا جەتكىزگەن باس قولباسشى ابىلقايىر ءباھادۇر ءارى اعا حان دا بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە،  ابىلقايىرمەن تاق تالاسىنا ءتۇسىپ باسەكەلەسەتىندەي دارەجە جاس جاعىنان دا، بەدەل جاعىنان دا ەشبىر كىشى حاندا بولعان ەمەس.  ەكىنشىدەن، «ابىلقايىر مەن سامەكەنىڭ مايدان دالاسىن تاستاپ» كەتۋى مۇلدەم وزگە سيپاتتا جانە باسقا جاعدايعا بايلانىستى ورىن العان. بۇل جايىندا كەيىنىرەك ءسوز ەتەرمىز...

قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005–2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىنە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسياعا شىققان.   جاساعان دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن بىرنەشە سالالىق عىلىمي ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى قاتىسۋىمەن وڭدەگەن. ءسويتىپ،  اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە كەشەندى تۇردە  جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن سىندارلى عىلىمي تىلمەن ەڭبەكتەرىندە بايان قىلىپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاساعان بولاتىن.

ەكسپەديتسيالار كەزىندە تاريحي وقيعا ايماعى جەر بەتىنەن، سونداي-اق بيىكتەن (ۇشاقتان) سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى، اۋماقتاعى نەگىزگى تابيعي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وبەكتىلەردى گەوگرافيالىق، گەومەتريالىق تۇرعىدا كورسەتەتىن عىلىمي سىزبالار جاسالدى. جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ قازىرگى سىرت كەسكىنىنە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ءۇش عاسىرعا جەتە-عابىل ۋاقىت ۇشىراتقان وزگەرىستەردەن بۇرىنعى كەيپى ەلەستەتىلدى. جەر مەن مەكەن-جايدىڭ تاريحي اتاۋلارى، ءار كەزگى گەوگرافيالىق كارتالار، ولكەنى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ تۇرمىستىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ تىرشىلىگى مەن قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ماتەريالدىق قالدىقتارى، بۇرىنعى اڭىراقاي اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە بەرگەن اقپاراتتارى قاراستىرىلدى.  سولاردىڭ ءبارىن ولكەنىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا زەرتتەي وتىرىپ، ايماقتىڭ 1730 جىلعى تابيعاتى مەن جورىمالى بەينەسىن جانە تاريحي شايقاستىڭ باس-اياعى مەن ءوتۋ رەتىن عىلىمي ادىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتى جاسالدى.

قىسقاسى، عالىمدار زەرتتەۋگە الىنعان ءوڭىردىڭ توپوگرافياسىن، گەومورفولوگياسىن، لاندشافىن، پالەوكليماتىن، ارحەولوگياسىن، تاريحي توپونيميكاسىن، كارتوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىن، سول تۇستا ورىن العان ساياسات پەن جاۋگەرشىلىكتەر شەجىرەسىن جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەي كەلە، الىنعان دەرەكتەردىڭ پانارالىق سينتەزى نەگىزىندە، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى بولعان جەرىن، ءدال ۋاقىتىن جانە سونداعى وقيعالاردىڭ قانداي رەتپەن وتكەنىن،  قازاق اسكەري جاساقتارىنىڭ اڭىراقاي تاۋى اۋدانىندا جوڭعارلارعا قارسى ۇستانعان شابۋىلداۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان. ىرگەلەس عىلىمدار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ  ۇيلەسىمدى سيپاتتا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە وتان تاريحىن بىلۋگە قۇمارتۋشىلار تانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى، سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى  اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى ەدى.

فولكلورلىق دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسى بولعان  تاريحي مايدان دالاسى اڭىراقاي جوتالارى مەن الاكول جازىعى ارالىعىندا، ياعني،  اڭىراقاي القابىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جاتىر. وسىنى نەگىزگە العان زەرتتەۋشىلەر  اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى وڭتۇستىك-باتىستا – سۋ بولەتىن سالا مەن اڭىراقاي (كونە كارتالاردا – كۇمىستى) جوتالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شوقىلارىن، باتىسىندا – قوپالى وزەنى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارىن، سولتۇستىك-شىعىستا – بەسكول القابىن، ال شىعىستا – سارىبۇلاق وزەنىنىڭ اڭعارىن الىپ جاتقان 210 شارشى شاقىرىمدىق  اۋماق دەپ تاپتى. قازاقتاردىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا كورسەتكەن جالپىحالىقتىق قارسىلىعىنىڭ قورىتىندى كەزەڭىندەگى باستى اسكەري قيمىلدار وسى اۋداندا ءوتتى. ايگىلى شايقاس دالاسى ايقىن ءۇشبۇرىش ءتۇرىن ەلەستەتەتىنى انىقتالعان. ءۇشبۇرىشتىڭ تابانىندا اڭىراقاي قىرقالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرايى، ال قوس قاناتىندا – بيىك جارقاباقتى قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرى جاتىر. ەكى سۋ ورتاسىنداعى بەسكول القابىندا بارلىق قورعانىس شارالارى ەسكەرىلىپ سالىنعان مىقتى بەكىنىستى قامال (قازىرگى قالماقتوبە) بوي كوتەرگەن.  (جەتىسۋداعى وسى قالماقتوبە كەشەنى ونداعى قورعانىس قامالى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىن جەڭىلدەتۋدى، ال دۇشپاننىڭ ارەكەتىن قيىنداتۋدى كوزدەيتىن بارلىق فورتيفيكاتسيالىق قۇرىلىسىمەن جانە وعان جاردەمىن تيگىزەتىن نىساندارىمەن بىرگە تۇڭعىش رەت 2005–2007 جىلدارى تاريحشى يرينا ەروفەەۆانىڭ باسشىلىعىمەن اشىلىپ، ءىشىنارا زەرتتەلدى).

«قالماقتوبە» جوڭعاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراداعى ەڭ ءىرى قاراۋىل بەكەتى ەدى. ونى 1653–1666 جىلدارى بەلگىلى ويرات نويونى (سالقام جاڭگىردى جەكپە-جەكتە جەڭگەن دەلىنەتىن) گالدامبا  سالدىرعان بولاتىن. وسى بەكىنىس پەن ءۇش تاراپتاعى تابيعي شەكارالار سول اۋماقتى  مەكەندەۋشى باسقىنشىلاردى قازاقتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلىنان سەنىمدى تۇردە قورعاپ تۇرعان. تەك سولتۇستىك-شىعىس جاعى (قوپالى، قاراكەمەر جانە سارىبۇلاق القاپتارىنىڭ ەڭ تومەن ءارى جازىق بولىكتەرى عانا) ءبىرشاما اشىق، ياعني سىرتقى قارۋلى جاساقتاردىڭ سول جەردەن عانا  كىرە الۋى ىقتيمال ەدى. بەكىنىستىڭ شىعىسىنان 8–10 شاقىرىمداي  جەردەن ۇلكەن قالماق  جولى وتەتىن. وسىناۋ كوش جانە كەرۋەن جولى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى مەن سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي سوزىلىپ، جوڭعاريانى ەدىل-جايىق ارالىعىنداعى قالماق حاندىعىمەن  بايلانىستىرىپ جاتاتىن.   سوندىقتان دا ونىڭ قازاق ءۇشىن دە، قالماق  ۇشىن دە ۇلكەن اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بولاتىن.

جالپى، شۋ مەن تالاس وزەندەرى الابىنان  شۋ-ىلە تاۋلارى اۋدانىنا دەيىنگى  گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە ويراتتاردىڭ 19 اسكەري-قورعانىس بەكەتى ورنالاسقان، ولار 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 18-عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ شەكارالىق ايماعىن  بەلگىلەپ، ويرات كوشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ورنالاسقان اۋماقتاردان قورعاپ تۇرعان. (ابىلقايىر حان باسقارعان ازاتتىق شايقاستارى ناتيجەسىندە جوڭعارلاردىڭ العى شەپتەرىندەگى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرى الىنىپ، وڭىرلەر دۇشپاننان تازارتىلعان، العىس سەزىمىنە بولەنگەن قازاق حالقى ەلدى ازات ەتۋشى باس قولباسشىعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، وسى وڭىرلەردەگى تالاي جەر-سۋ اتتارىن ابىلقايىر ەسىمىمەن اتاپ كەتتى). قازاق جەرىنە سالىنعان جوڭعار بەكىنىستەرىندەگى قارۋلى جاساقتارعا اسكەرباسى ەتىپ قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى لاتسزان تسەرەندى 1728 جىلدىڭ ورتاسىندا تاعايىنداعان. بىرىككەن قازاق اسكەرى وتان سوعىسىنىڭ اڭىراقاي مايدانىندا سول تاجىريبەلى جوڭعار قولباسشىسى باسقارعان باسقىنشىلارعا قارسى شەشۋشى شايقاسقا شىقتى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىتاي-جوڭعار قاتىناسى قايتا شيەلەنىسىپ، 1729 جىلى تسين يمپەرياسى  جوڭعار حاندىعىنا قارسى جاڭا سوعىس اشقان. سوندىقتان حاندىقتىڭ ءامىرشىسى گالدان تسەرەن قونتايشى 1730 جىلدىڭ باسىندا قازاق ايماعىن مەكەن ەتكەن حالقى ىشىنەن  سوعىسۋعا قابىلەتتى ويراتتاردىڭ كوبىن اسىعىس تۇردە وڭتۇستىك مايدانعا شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. جەتىسۋداعى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرىندە سانى شاعىن قاراۋىل جاساقتارىن عانا قالدىردى. وسىنشاما قولايلى احۋالدى قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندە ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزىپ جۇرگەن ابىلقايىر حان پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ايالداماستان، اسكەري كۇشتەرىن شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭى اۋدانىنا باعىتتادى. ءسويتىپ، 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا، جوڭعاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ بەسكول (قالماقتوبە) فورپوستىنا قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولى سول كەزگى اسكەري ءىلىم-ءبىلىمنىڭ  وزىق ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ شابۋىل جاسادى.

قازاق جاساقتارى اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنا سولتۇستىكتەگى باستى داڭعىل بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ەمەس، قاراما-قارسى ەكى باعىتتان (بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسى مەن شۋ القابىنان) كەلدى. شابۋىلدىڭ نەگىزگى ماقساتى  اڭىراقايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بۇرىشىنداعى قالماقتوبە بەكىنىسىنە شوعىرلانعان 5-6 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ بولاتىن. باس قولباسشى ابىلقايىر حان شەشۋشى شابۋىلدا قولدانعان ادىسىندە حالىقتىڭ كوپعاسىرلىق ءداستۇرى بار «دالا سوعىسى» ورايىنداعى اسكەري ويعا، ونىڭ «اڭدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ اۋلاۋ» تاسىلىنە سۇيەنگەن-ءتىن. جاۋىنگەرلىك سوعىس قيمىلدارىن ايگىلى قازاق قولباسىلارى مەن باتىرلارى قاتىسقان ءۇش اتتى جاساق جۇزەگە اسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى  سارىبۇلاق پەن قوپالىداعى جاۋعا وتكەل بولۋى ىقتيمال جازىق تۇستاردى تورىدى ءارى قالماقتوبە بەكىنىسىن شابۋىلدادى. شاقپاقتى، بىلتەلى مىلتىقتارمەن اتقىلاي وتىرىپ،  اۋەلى دۇشپاننىڭ قامالىن  باسىپ الدى، سوسىن بەكىنىستىڭ ماڭىنا توپتاسقان جانە ونى تاستاپ شىققان ويراتتاردى تىقسىرا قۋىپ، تاۋعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاشقان جاۋدى اڭىراقايدىڭ ورتالىق شاتقالدارىنا بەكىنگەن ساداقشىلار قارسى الدى...

بۇل 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان جويقىن شاپقىنشىلىقتان بەرى تىنىمسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىنان كەيىن ايرىقشا سەرپىن العان وتان سوعىسىنداعى شەشۋشى شايقاس بولدى. وسى اۋماقتا قازاق حالقى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ساربازدارىنان قۇرالعان حالىق جاساعى باسقىنشى-جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى.  بايىرعى كۇشتى دە قاھارلى قارسىلاسىن وسىعان دەيىن جاۋلاپ العان قازاق جەرىنەن قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ، ازاتتىق جولىنداعى قيىندىعى مول كۇردەلى قاھارماندىق داستاندى ءىس جۇزىندە سالتاناتتى جەڭىسپەن اياقتادى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz