بولات ءمۇرسالىم. ءاليحان مەن مۇستافا نەمەسە ەڭ سوڭعى سۋرەتتىڭ قىسقاشا تاريحى
بۇگىن ايدىك تۇلعا، ايگىلى ساياسي قايراتكەر مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان كۇنى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەۋروپالىق، جاڭا زاماننىڭ كوزقاراسى مەن وزىق ويىمەن سۋسىنداپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ بوستاندىعى مەن ازاتتىعى جولىنداعى قايسار كۇرەسكەر مۇستافا شوقاي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ماقسات-مۇراتىنا ادال جانە سول جولعا قىزمەت ەتۋىن ءبىر ساتكە دە توقتاتپاعان.
الاشتىڭ ايتۋلى دا، ايالۋى ۇلىنىڭ تۋعان كۇنىنە وراي تومەندەگى ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا شوقاي تۋرالى ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
ينتەرنەتتەن كەزدەيسوق تاۋىپ العان وسى ءبىر ءوز زامانىنىڭ سانىمەن تۇسىرىلگەن سۋرەتكە اندا-ساندا ۇڭىلگەن سايىن قازاق دالاسىنداعى الاش جانە تۇركىستان اتانعان قوس ۇلى ساياسي اعىستىڭ توعىسقان شاعى ەلەستەي بەرەدى. بۇل قازاقتىڭ اياۋلى ۇلدارى ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا شوقايدىڭ ەڭ اقىرعى كەزدەسۋىنىڭ ەستەلىگى ىسپەتتى سۋرەت. شامالاۋىمىزشا، ەكىنشى قاتاردا تۇرەگەپ تۇرعان: سول جاقتان ءتورتىنشى - ءاليحان، وڭ جاقتان ەكىنشى - مۇستافا. ءبىرى الاش، ءبىرى تۇركىستان اۆتونومياسى اتىنان ۋفا ديرەكتورياسىنىڭ اعزالىعىنا كىرگەن. سۋرەت 1918 جىلدىڭ 8-23 قىركۇيەگى ارالىعىندا تۇسىرىلسە كەرەك.
***
بۇگىن ايدىك تۇلعا، ايگىلى ساياسي قايراتكەر مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان كۇنى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەۋروپالىق، جاڭا زاماننىڭ كوزقاراسى مەن وزىق ويىمەن سۋسىنداپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ بوستاندىعى مەن ازاتتىعى جولىنداعى قايسار كۇرەسكەر مۇستافا شوقاي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ماقسات-مۇراتىنا ادال جانە سول جولعا قىزمەت ەتۋىن ءبىر ساتكە دە توقتاتپاعان.
الاشتىڭ ايتۋلى دا، ايالۋى ۇلىنىڭ تۋعان كۇنىنە وراي تومەندەگى ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا شوقاي تۋرالى ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
ينتەرنەتتەن كەزدەيسوق تاۋىپ العان وسى ءبىر ءوز زامانىنىڭ سانىمەن تۇسىرىلگەن سۋرەتكە اندا-ساندا ۇڭىلگەن سايىن قازاق دالاسىنداعى الاش جانە تۇركىستان اتانعان قوس ۇلى ساياسي اعىستىڭ توعىسقان شاعى ەلەستەي بەرەدى. بۇل قازاقتىڭ اياۋلى ۇلدارى ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا شوقايدىڭ ەڭ اقىرعى كەزدەسۋىنىڭ ەستەلىگى ىسپەتتى سۋرەت. شامالاۋىمىزشا، ەكىنشى قاتاردا تۇرەگەپ تۇرعان: سول جاقتان ءتورتىنشى - ءاليحان، وڭ جاقتان ەكىنشى - مۇستافا. ءبىرى الاش، ءبىرى تۇركىستان اۆتونومياسى اتىنان ۋفا ديرەكتورياسىنىڭ اعزالىعىنا كىرگەن. سۋرەت 1918 جىلدىڭ 8-23 قىركۇيەگى ارالىعىندا تۇسىرىلسە كەرەك.
***
ءاليحان مەن مۇستافانىڭ، الاش پەن تۇركىستاننىڭ قارىم-قاتىناسى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، قازاقتىڭ مىندەتتى تۇردە بىرەۋدى جەڭگىزۋمەن اياقتالاتىن اڭگىمەسى الدىدان ءجيى شىعادى. كينودان، كىتاپتان، ماقالالاردان مىسال كەلتىرمەي-اق قويايىق: كوبىنە نە ءاليحاندى، نە مۇستافانى جەڭگىزبەي قويمايدى.
... تۇركيالىق زەرتتەۋشى ءا.قارانىڭ جازۋىنشا، ءاليحان مەن مۇستافانىڭ ءدال قاي كۇنى، قانداي جاعدايدا كەزدەسكەنى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. دەگەنمەن، الاشتانۋشى عالىم م.شوقايدىڭ بۇرىنعى دۋما دەپۋتاتى، كاسىبي ساياساتكەر اليحانمەن پەتەربۋرگكە العاش كەلگەن 1910 جىلداردان باستاپ تانىس بولعانىن توپشىلايدى. مىسالى، گ.مىرجاقىپقىزىنىڭ ەستەلىگىندە ستۋدەنت مۇستافانىڭ مىرجاقىپپەن تانىسقان كۇنگى اسەرى تۋرالى ءۇزىندى بار. ورىنبورداعى مىرجاقىپتىڭ ۇيىنە ەرتىپ بارعان گۇلايىم ەسىمدى قىزعا م.شوقاي دۋلاتوۆ تۋرالى العاشقى اسەرىن ورىسشالاپ ايتىپتى: «دا، ۆيدنو، چتو چەلوۆەك چرەزۆىچانيو تالانتليۆ، كراسنورەچيۆ، مىسل ۆىراجاەت لاكونيچنو، ۆنەشنوست ي مانەرا دەرجات سەبيا پريۆلەكاتەلنى، نو نە ليشەن سلابوستەي، پريسۋششەە پروستومۋ سمەرتنومۋ». مىرجاقىپ ەرتەڭىنە مۇستافانى احاڭمەن تانىستىرۋعا ەرتىپ بارعان. اتاعى بۇكىل قازاققا جەتكەن «ويان، قازاقتىڭ» اۆتورى تۋرالى وسىلايشا باتىل پىكىر بىلدىرۋگە دە جۇرەك كەرەك، سونداي جۇرەكتى ازاماتتىڭ رەسەي ساياسي ەليتاسىندا ايرىقشا ىقپالدى اليحانعا ىزدەپ بارىپ جولىعۋى زاڭدى دۇنيە. بىراق، مىرجاقىپپەن كەزدەسۋىندەي انىق ەستەلىك جوق.
كوپتەگەن دەرەكتەردە ءاليحاننىڭ ءاۋ باستان تۇرىكشىلدىك اڭگىمەلەرگە ۋتوپيالىق تۇرعىدا قارايتىنداردى ۇناتپاعانى ايتىلادى. 1912 جىلى وسمان مەملەكەتى مەن بولگاريا، گرەتسيا، سەربيا جانە كاراداگ اراسىندا بالقان سوعىسى بۇرق ەتە قالعاندا، م.شوقاي سياقتى پەتەربۋرگتەگى تۇركى-مۇسىلمان ستۋدەنتتەرى تۇرىك ەلشىسىنە ەلدەن كومەك رەتىندە اقشا جيناپ اپارعان. ال، ءاليحان بولسا، مۇستافا مەن ونىڭ جولداستارىنا «وزدەرىڭدى ەشقانداي ساعىممەن الداماڭدار» دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى. م.شوقاي «ءاليحان ايتقان سوڭ، رەسەيدىڭ قازاقتى وتارلاۋ ساياساتىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلدىك» دەپ جازادى كەيىنىرەك.
مۇستافانىڭ ناقتى ساياساتقا كىرىسە باستاعان شاعى - 1916 جىل. ءا.بوكەيحان رەسەي دۋماسى مۇسىلمان فراكتسياسىنداعى بيۋروعا وزىنەن باسقا تۇركىستان جاعدايىن جاقسى بىلەتىن ەكىنشى ادام الۋ كەرەك بولعاندا، بىردەن مۇستافانى وسى جۇمىسقا شاقىرادى. بۇعان پەتەربۋرگتەگى وقىعان قازاقتار نارازىلىق ءبىلدىرىپ، «مۇستافادان وزگە ادام قۇرىپ قالىپ پا؟» دەپ، «قازاق» گازەتىنە ماقالا جازعان. بىراق، رەداكتسيا ول حاتقا: «تاز تارانعانشا، توي تارقايدى» دەگەن، از عانا كۇندىك دۋما جۇمىسى تاراپ كەتپەي تۇرىپ مۇستافانىڭ وسى ىسكە كىرىسكەنىنە نەگە قۋانبايمىز؟» دەپ جاۋاپ قاتقان. ءارى مۇستافانى جالعىز ءاليحان شاقىرماعانىن، ونى تۇركىستاننىڭ كوزى اشىق اقساقالدارى ۇيعارعانىن جازادى. شىندىعىندا، دۋماداعى ازعانتاي عانا ۋاقىت - ءاليحان مەن مۇستافانىڭ تىزە قوسىپ، ازعانتاي عانا مۇمكىندىكتى ۇلت ءۇشىن پايدالانۋعا جۇمساعان كۇندەر ەدى.
ەكىنشى نيكولاي پاتشا تاقتان باس تارتقان كەزدە، ءا.بوكەيحان مينسك تۇبىندە مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا شاقىرىلعان قازاق جىگىتتەرىنە پانا بولىپ جۇرگەن-ءدى. بىردەن ەلگە قايتۋدى ويلاعان ول، تاعى دا ءوز ورنىنا م.شوقايدى قالدىرۋدى ۇيعارادى. بۇل - ءاليحاننىڭ مۇستافاعا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن، ونىڭ بولاشاعىنا دەگەن شىن سەنىمىن اڭعارتسا كەرەك. بىراق، مۇستافانىڭ جازۋىنشا، پەتەربۋرگ پەن مينسك اراسىنداعى جولدىڭ جابىلىپ قالۋىنا بايلانىستى ول پەتەربۋرگتەن شىعا الماعان.
اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ، 19 جىل وتكەندە م.شوقاي: «1917 جىل ءبىزدىڭ ساياسي تۋعان جىلىمىز ەدى. اۆتونوميا ءبىزدىڭ قالت-قۇلت باسقان العاشقى ۇلتتىق ساياسي قادامىمىز بولاتىن» دەپ ەسكە الادى. سول توڭكەرىستەن سوڭ، رەسەي استاناسى پەتەربۋرگتە وتىرىپ، ازاتتىق تاڭى اتتى دەپ سۇيىنشىلەپ «الاش ۇلىنا!» اتتى باس ماقالا جازعان دا ءاليحان، مۇستافا، مىرجاقىپ بولاتىن. بۇدان سوڭ، اۋەلگى ماقسات - ۇلتتىق اۆتونوميا جولىنداعى كۇرەس ءۇشىن ءا.بوكەيحان ورىنبورعا، م.شوقاي ورىنبور ارقىلى تۇركىستان ولكەسىنە قايتادى.
نەگە وسى ۇلتتىق اۆتونوميا؟ نەگە تاۋەلسىزدىك ەمەس؟ الاشتانۋشى ك.ءىلياسوۆا 1917-19 جىلدارداعى بولىستىق، ۋەزدىك، وبلىستىق، جالپىقازاقتىق 68 سەزدىڭ (عاجاپ ساياسي بەلسەندىلىككە نازار اۋدارىڭىز) بارىسى تۋرالى كىتابىندا ورىنبورداعى ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتوۆتىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنا كىرمەيتىن تاۋەلسىز ۇلتتىق اۆتونوميانى جاقتاعانىن، بۇل يدەيانى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قولداماعانىن جازادى. م.شوقاي دا تۇركىستاندىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى ويلارىن 1917 جىلى قولداماعانىن اشىق جازادى. ەندەشە، ءاليحان مەن مۇستافا تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرى دەگەنىمىز نە ءسوز؟ ءا.بوكەيحاننىڭ 1917 جىلى جازعان: «وسى جولى بولماسا دا، كەلەسى جولى قازاق ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولار» دەگەنىن قالاي تۇسىنەمىز؟ الدە ول 1991 جىلدى مەڭزەگەنى مە؟ جوق. ءاليحان «وسى جولى» دەپ، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايدى ايتىپ وتىر. ول قۇرىلتاي مەملەكەتتىڭ باسقارۋ فورماسىن انىقتاۋعا ءتيىستى ەدى. ءاليحان سول قۇرىلتايدا الاش ۇلتتىق اۆتونومياعا قول جەتكىزسە، تاعى ءبىر رەتى كەلگەندە، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىككە دە ىلىگىپ قالاتىنىن مەڭزەگەن.
ال، مۇستافا شە؟ ول نەگە قوقان ۇكىمەتىنىڭ باسىنا كەلگەن سوڭ، تۇركىستاندى بىردەن تاۋەلسىز ەل رەتىندە جاريالامادى؟ وتە قاراپايىم عانا سۇراقتاردىڭ جاۋاپتارى تىم كۇردەلى. بىراق، الاشتىڭ دا، تۇركىستاننىڭ دا بىردەن تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلماۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنە سول مۇستافا بابامىزدىڭ 19 جىلدان سوڭ جازعان ەستەلىكتەرى ءبىرشاما جاۋاپ بەرەتىن سىقىلدى. مۇستافانىڭ جازۋىنشا، رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى قازاق سياقتى ۇلتتاردىڭ ساياسي ەليتاسى فەدەراتسيا قۇرامىنداعى اۆتونوميانى جاقتايتىن ورىس دەموكراتتارىنا ۇلكەن ۇمىتپەن قاراعان. «ەگەر بۇكىل ورىس رەۆوليۋتسياشىل دەموكراتتارىنا سۇيەنۋ قاتە دەيتىن بولساق، مۇنى جەكەلەگەن ورىس مەكتەبىنەن شىققان ادامداردىڭ قاتەسى دەۋ بوس ساندىراق، بۇل بۇكىل ورىس يمپەراليزمى شەڭگەلىنەن شىعىپ، ءوز الدىنا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن سەنىمنىڭ تاپشىلىعىنان تۋعان ورتاق قاتە ەدى» دەيدى مۇستافا. ياعني، ۇلت زيالىلارى مەن حالىق ىشىندەگى «سەنىم دەفيتسيتى» كوپ نارسەنى كەرى تارتقان. قىسقا ۋاقىت بولسا دا تاۋەلسىز ەل بولىپ ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە قاراي وتىرىپ، «ەكىنشىدەن، - دەيدى م.شوقاي ءوز ەستەلىگىندە، - اشىعىن ايتقاندا، ءار ولكە، ءاربىر شاعىن حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ، ونى ورىس يمپەرياليزمى شەڭگەلىنەن ءوز كۇشىمەن عانا قورعاپ قالادى دەگەن ۇعىمنىڭ دا جاڭساق ەكەنىن ۇقتىق». الاشتى دا، تۇركىستاندى دا تاۋەلسىزدىككە جىبەرمەگەن باستى فاكتور، ءبىر جاعىنان، وسى ەدى.
التى ميلليون قازاق قونىستانعان جەردىڭ شەگىندە ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋدى كوزدەگەن ءا.بوكەيحان تۇركىستان قۇرامىنا كىرەتىن حالىقتارمەن اۆتونوميا قۇرۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. ول اسىرەسە، ءدىني فاناتيزم جايلاعان حالىقتارمەن مەملەكەت قۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقان. 1917 جىلدىڭ 18-26 (قازىرگى كۇنتىزبەمەن) جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن سەزدە الاش اۆتونومياسىنىڭ اۋماعى بەلگىلەنگەندە، م.شوقايدىڭ قوقان ۇكىمەتىنىڭ وكىلى رەتىندە الاشتى تۇركىستانمەن بىرىگۋگە ۇندەگەنى بەلگىلى. الايدا، ۇزاق پىكىرتالاستاردان سوڭ، ءاليحان مەن مۇستافا بىرلەسكەن اشىق حات جازىپ، تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ الاش اۆتونومياسى ء(الى جاريالانباعان) قۇرامىنا كىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن قۇرىلتاي شاقىرادى.
لەنين بيلىككە كەلگەن سوڭ، ءاليحان دا، مۇستافا دا بولشەۆيكتەرگە قارسى جالپى وپپوزيتسيالىق لاگەردە بىرلەسە جۇمىس ىستەيدى. 1918 جىلدىڭ جازى مەن كۇزىندە سامارا، چەليابى، ەكاتەرينبۋرگ، ومبى، توم، ۋفا، ورىنبور قالالارىندا بولشەۆيكتەرگە قارسى ورىس دەموكراتتارىمەن بىرگە قانشاما كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلەدى. بىردە كادەتتەر (بۇل پارتيادان شىققانىنا قاراماستان) اراسىندا اسا ىقپالدى ءا.بوكەيحان ەكى اۆتونوميا مۇددەسىن قورعاپ ءسوز سويلەسە، بىردە ەسەرلەرمەن جاقىنىراق ارالاساتىن م.شوقاي ءتۇرلى كوميسسيالاردا الاش پەن تۇركىستان مۇددەسىن بولمەي قورعايدى. اقىرىندا، رەسەيدى جاڭا فورماتتا قۇرعىسى كەلگەن «قۇرىلتايشىلار» 8-23 قىركۇيەكتە ۋفا ديرەكتورياسىن جاساقتايدى. مىنە، سول ديرەكتوريا قۇرىلعان كۇن مۇستافا مەن ءاليحان اڭساعان ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ ەڭ سوڭعى بيىكتەرگە كوتەرىلگەن كۇنى شىعار؟! مۇمكىن، وسى كۇندەر اۆتونوميا ءۇمىتى ۇزىلە باستاعان العاشقى كۇندەر مە ەكەن؟ ءاليحان مەن مۇستافانىڭ ديرەكتوريانىڭ 24 مۇشەسىمەن بىرلەسىپ تۇسكەن فوتوداعى كوڭىل-كۇيىن ءدال اڭداۋ، ارينە مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، بۇدان سوڭ الەكەڭ مەن مۇستافا ەشقاشان جولىقپاعانعا ۇقسايدى.
ارادا ەكى اي وتكەندە، كولچاك ديكتاتۋراسى ءسىبىر مەن قازاق دالاسىن قانعا بوكتىرە باستادى. سول كولچاكتىڭ «قۇرىلتايشىلاردى تۇتقىنداۋ جانە جازالاۋ» تۋرالى جارلىعىمەن مۇستافا ءبىر تۇتقىندالۋدان ەندى قۇتىلدىم دەگەندە، 1918 جىلدىڭ 1 جەلتوقسان كۇنى ورىنبور تۇبىندە اتامان دۋتوۆتىڭ شەڭگەلىنە تاعى تۇسە جازدايدى.
مۇستافا نەگە ەميگراتسياعا كەتتى، ءاليحان نەگە ەلدە قالا تۇرىپ، جاريا ساياساتتان بىرتىندەپ قول ءۇزدى؟ تاعى دا وتە قاراپايىم ساۋالدار. الايدا، تاعى دا ونىڭ جاۋابىنا شەكسىز دالەلدەر، ايعاقتار، دەرەكتەر كەلتىرۋگە بولادى. مۇمكىن، نە بولشەۆيكتەن، نە ونىڭ قارسىلاسى كولچاكتان تۇركىستانعا قايىر بولمايتىنىن سەزگەن سوڭ، مۇستافا ەميگراتسياعا كەتكەن شىعار؟ مۇمكىن، مۇستافا جاس بولدى... مۇمكىن، ول ەميگراتسيانى ۋاقىتشا، تاكتيكالىق قادام رەتىندە ەسەپتەگەن بولار... ال، ءاليحان شە؟ بولشەۆيكتەن دە، كولچاكتان دا كوڭىلى قالعان كۇنى جاريا ساياساتتان كەتكەن دەسەدى. ءتىپتى، سول جىلدارى احاڭداردىڭ وزىمەن «مەن ساياساتپەن اينالىسپايمىن دەپ قولحات بەرگەن اداممىن» دەپ، ساياسي احۋال تۋرالى پىكىرلەسكىسى كەلمەگەن. ماسكەۋدە جاتىپ، باعىت-باعدار بەرىپ جاتقان ىسىنە قاراپ، ءبىر جاعىنان، بۇل دا اڭدۋشىلارعا «كوز ءۇشىن» ايتىلعان قادام با دەيسىڭ. 1918 جىلى الەكەڭنىڭ اناسى بەگىم حانىم دۇنيە سالعان دەسە، جانە ءبىر دەرەكتەر سول جىلى سەمەيدە ءاليحاننىڭ جارى ەلەنا (تاعى ءبىر ەستەلىكتە ە.سەۆوستيانوۆا 1922 جىلى ورىنبوردا قايتىس بولعان،) كوز جۇمعانىن ايتادى. بۇل دا ءاليحاننىڭ قابىرعاسىنا باتقانى ءسوزسىز. بىراق، ءبىر نارسە ايقىن: ەميگراتسيا دا، ەل ىشىندەگى ساياسي ارەكەت تە، ساياساتتىڭ مازمۇنى مەن بيىك دەڭگەيىن ەمەس، ونىڭ ءتاسىلىن كورسەتەدى. سوندىقتان، ءاليحاننىڭ ارەكەتى دۇرىس پا، الدە مۇستافانىڭ ارەكەتى دۇرىس پا دەگەن پىكىرتالاستاردىڭ تۇبىنە جەتۋ مۇمكىن ەمەس.
ءاليحان مەن مۇستافانىڭ بۇدان سوڭعى بايلانىسى امىرەنىڭ «ۇلتاراعىنىڭ استىنا» سالىنعان حاتتارمەن جالعاسقان بولاتىن...
ءاليحان بوكەيحان 1866 جىلى 5 ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلگەن. ال، مۇستافا شوقاي 1890 جىلى 25 جەلتوقساندا تۋعان. ەكەۋىنىڭ اراسى 25 جاس - تولىق ءبىر بۋىن. ءاليحاننىڭ مۇستافاعا ستۋدەنتتىك جىلداردان ساياسي ۇستاز بولۋىنىڭ دا، مۇستافانىڭ ءاليحاننان كاسىبي ساياساتكەرلىكتىڭ كوپ قىرىن ۇيرەنۋىنىڭ دە كوپ سىرى وسىندا. قازاقتىڭ بەتىنىڭ قىزىلى، ۇلتتىڭ ار-وجدانى، ءوز زامانداستارى شاكارىم، باقىتجان، احمەتتەرگە ءتۇرلى ماسەلەلەردە ءجون سىلتەيتىن، التى ميلليون الاشتىڭ عانا ەمەس، جالپى ادامزاتتىڭ كىسىلىكتى كەلبەتىن سۇيەتىن ءاليحاننىڭ ارتىنان ەرگەن جاستارعا، اسىرەسە، مۇستافا، سۇلتانبەك، سماعۇل سياقتى وزگەلەردەن «ءبىر باس جوعارى»، مەملەكەتكە يە بولارلىق ارىستارعا ىقىلاسى ەرەكشە بولاتىن. ادامگەرشىلىگى دە، پاراسات-پايىمى دا جوعارى مۇستافانىڭ 26 جاسىندا مەملەكەتتىلىك قۇرىلىم - ۇلتتىق اۆتونوميا توراعاسى بولۋى، ەميگراتسياداعى جىلدارى الاش تۋرالى اسا جىلى لەبىزدى ەستەلىكتەر قالدىرۋى، شىنشىل جازۋشىعا اينالۋى عاجاپ قۇبىلىس. تۇركىستاننىڭ رەسەي قۇرامىنداعى اۆتونوميا بولىپ جارىتپاسىن ءتۇسىندىرىپ، شەتەلدەردە كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى جالپى تۇركى حالىقتارىن تاۋەلسىزدىككە ۇندەۋى مۇستافانىڭ ناعىز كۇرەسكەرلىگىنىڭ ايعاعى.
ءاليحان - «الدىڭعى تولقىن اعا» ەدى، مۇستافا - «كەيىنگى تولقىن ءىنى» ەدى. قازاقتىڭ «1917 جىل - ساياسي قايتا تۋعان جىلى» - تاريحي جاعدايات - ءاليحاننىڭ «ساياساتكەرلىك ءومىرىنىڭ» سوڭعى جىلدارىنا، مۇستافانىڭ ساياساتكەرلىگىنىڭ باسقى جىلدارىنا ءدال كەلدى. ءبىرى - الاش، ءبىرى - تۇركىستان دەسە دە، قازاقتىڭ 200 جىلدىق ساياسي كەگى ورىس يمپەرياليزمىندە ەكەنىن تەڭ ۇقتى. سول 1917 جىلى ءاليحان مەن مۇستافا - ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ ءجۇردى. ساياساتكەرلىك بولمىسى، دارەجەسى تۇرعىسىنان ءاليحان مەن مۇستافا ءبىر-بىرىمەن باستاس تۇلعالار ەدى. ەكەۋىنىڭ دە ءتۇپ ماقسات-مۇددەسى - قازاق جەرىندەگى قازاقتىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتى بولاتىن. ءاليحاننىڭ سۇيەگى ماسكەۋدەگى «دون» زيراتىندا قالدى، مۇستافانىڭ بەيىتى بەرليندەگى مۇسىلمان قورىمىندا.
«اباي-اقپارات»
Cۋرەتتە ەكىنشى قاتاردا سولدان وڭعا قاراي ءتورتىنشى ادام - ءاليحان بوكەيحانوۆ، بەسىنشى - مۇستافا شوقاي
