ءابدىجالال باكىر: «تاۋەلسىزدىك كۇنى — ۇلى مەرەكە!»
تاۋەلسىزدىك تاعىلىمدارى دەگەن نە؟ بۇل ۇعىمدى ءبىز قالاي ءتۇيسىنىپ، قالاي زەردەلەپ، جاس بۋىن بويىنا قالاي ءسىڭىرىپ ءجۇرمىز؟ جالپى، بۇل ۇلىق مەرەكەنىڭ ءمانى نەدە؟ ساياسي عىلىمدار دوكتورى، قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدىجالەل باكىر مىرزا ءبىزدىڭ تىلشىمىزبەن سۇحباتىندا وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە وي وربىتەدى.
- ابدىجالەل اعا، قازاق ەلى ءۇشىن ەڭ باستى مەرەكە دەپ ەرەكشە ۇلىقتالاتىن تاۋەلسىزدىك مەيرامىن بيىل 19-ىنشى جىل اتاپ وتكەلى وتىرمىز. دەسەك تە، وسى ۇلىق مەرەكە ءالى دە ءوز دەڭگەيىندە تولىققاندى تويلانىپ ءجۇر مە؟ بۇعان ءسىز نە ايتاسىز؟
- مەن نە ايتامىن؟ مەرەكە كوپ ەكەنى راس، سونىڭ ىشىندە تاۋەلسىزدىك كۇنى - ۇلى مەرەكە! نەگە؟ وسىدان 19 جىل بۇرىن، ياعني، 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى سالتاناتتى تۇردە جاريالاندى. قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنا ۇلى مەيرام رەتىندە التىن ارىپپەن جازىلدى.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىندە رەسەي پاتشاسى تاقتان تۇسكەندە، الاش جەتەكشىلەرى ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاي، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ۇشەۋى: «ازاتتىق تاڭى اتتى. تىلەككە قۇداي جەتكىزدى. كۇنى كەشە قۇل ەدىك، ەندى بۇگىن تەڭەلدىك» دەپ بارشا الاش بالاسىنا ءسۇيىنشى حات جولداعان بولاتىن. بىراق، ولار كوپ ۇزاماي قۋانىشتارىنىڭ بەكەر ەكەنىن ءتۇسىندى. ويتكەنى، كەڭەستىك قۇيتىرقى ساياسات تا جەكە ۇلتتاردى ءوز قۇرساۋىنان شىعارماي ۇستادى.
تاۋەلسىزدىك تاعىلىمدارى دەگەن نە؟ بۇل ۇعىمدى ءبىز قالاي ءتۇيسىنىپ، قالاي زەردەلەپ، جاس بۋىن بويىنا قالاي ءسىڭىرىپ ءجۇرمىز؟ جالپى، بۇل ۇلىق مەرەكەنىڭ ءمانى نەدە؟ ساياسي عىلىمدار دوكتورى، قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدىجالەل باكىر مىرزا ءبىزدىڭ تىلشىمىزبەن سۇحباتىندا وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە وي وربىتەدى.
- ابدىجالەل اعا، قازاق ەلى ءۇشىن ەڭ باستى مەرەكە دەپ ەرەكشە ۇلىقتالاتىن تاۋەلسىزدىك مەيرامىن بيىل 19-ىنشى جىل اتاپ وتكەلى وتىرمىز. دەسەك تە، وسى ۇلىق مەرەكە ءالى دە ءوز دەڭگەيىندە تولىققاندى تويلانىپ ءجۇر مە؟ بۇعان ءسىز نە ايتاسىز؟
- مەن نە ايتامىن؟ مەرەكە كوپ ەكەنى راس، سونىڭ ىشىندە تاۋەلسىزدىك كۇنى - ۇلى مەرەكە! نەگە؟ وسىدان 19 جىل بۇرىن، ياعني، 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى سالتاناتتى تۇردە جاريالاندى. قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنا ۇلى مەيرام رەتىندە التىن ارىپپەن جازىلدى.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىندە رەسەي پاتشاسى تاقتان تۇسكەندە، الاش جەتەكشىلەرى ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاي، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ۇشەۋى: «ازاتتىق تاڭى اتتى. تىلەككە قۇداي جەتكىزدى. كۇنى كەشە قۇل ەدىك، ەندى بۇگىن تەڭەلدىك» دەپ بارشا الاش بالاسىنا ءسۇيىنشى حات جولداعان بولاتىن. بىراق، ولار كوپ ۇزاماي قۋانىشتارىنىڭ بەكەر ەكەنىن ءتۇسىندى. ويتكەنى، كەڭەستىك قۇيتىرقى ساياسات تا جەكە ۇلتتاردى ءوز قۇرساۋىنان شىعارماي ۇستادى.
شىنىنا كەلگەندە، قازاقتىڭ قۋاناتىن دا، باقىتقا جول اشار كۇنى دە وسى تاۋەلسىزدىكتەن باستاۋ الدى. حالقىمىز ءۇشىن بۇدان قاسيەتتى كۇن جوق. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك ەڭ ءبىرىنشى وسى ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە يەسى قازاققا، بيىل تۋعانىنا 90 جىل تولعان، اتاقتى اقىنىمىز جۇبان مولداعاليەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاققا قاجەت ەدى.
«مەرەكەنى ءوز مانىندە تويلاي الماي كەلەمىز بە؟» دەپ ساۋال تاستاپ وتىرسىز. مەن «تاۋەلسىزدىكتىڭ ماڭىزىنا تەرەڭنەن، جان-جاقتى قاراپ، تاعىلىمدارىن جەتە ءتۇسىنىپ، ءبىلۋ كەرەك» دەپ ويلايمىن. ال، بىزدە مۇنى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىمەن، بۇگىنگى كۇنمەن شەكتەۋ باسىم. بۇل دۇرىس ەمەس. تاۋەلسىزدىك باستاۋىن تەرەڭنەن تارتۋ قاجەت. وسى ءۇشىن قازاق ءوزى ادامزات الەمىنە كەلگەلى بەرى كۇرەسىپ كەلەدى.
- ياعني، «ەلىڭنىڭ تاريحىن، وتكەنىن تانىپ-بىلمەسەڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ دە قادىر-قاسيەتىنە جەتپەيسىڭ» دەيسىز عوي...
- سولاي دەسەك تە بولادى. تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق، ەركىندىك - جالپى ادام بالاسى ماڭگىلىك ۇمتىلىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ۇعىمدار. تاۋەلسىزدىك ءاربىر مەملەكەتتىڭ اسا قاجەتتى اتريبۋتى بولسا، ازاتتىق پەن ەركىندىك - سول مەملەكەتتىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ اسقاق ارمانى مەن ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى. سوندىقتان، تاۋەلسىزدىك حالقىمىز ەل بولعالى، جانىبەك پەن كەرەي حاندار قازاق مەملەكەتىن قۇرعاننان باستاپ بىردەن-ءبىر قاجەتتىلىككە اينالعان بولاتىن. مەملەكەتتى قۇرۋ - ءبىر ماسەلە، ونى ساقتاۋ، دامىتۋ مەن قورعاۋ - ەكىنشى، ءارى الدەقايدا كۇردەلى ماسەلە.
ال، قازاق مەملەكەتىن ءحVىىى عاسىردان باستالعان وتارلىق تاعدىر بىرتە-بىرتە جەرىنەن دە، بيلىگىنەن ايىرا باستادى. ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىك ءبىزدىڭ ەلدىڭ اڭساعان ارمانى، قول جەتكىزەر قيالىنا اينالدى. ءبىر مىسالعا جۇگىنە كەتەيىك: 1885 جىلدان 1910 جىل ارالىعىنداعى 25 جىلدا قازاقستانعا رەسەيدەن 2,5 ميلليون شارۋا كەلىپ، ءوز ەلىندە 81 پايىز قۇراپ وتىرعان قازاق بىردەن 63 پايىزعا تومەندەدى. وسى كورسەتكىشكە بىزدەر اراعا 100 جىل سالىپ، زورعا جەتىپ وتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە قانداي ادامي دا، ماتەريالدىق شىعىندارمەن دەسەڭشى! ميلليونداعان ورىس شارۋالارى قازاق ولكەسىنە كوشىرىلىپ، سۋلى، نۋلى جەر مەن كولدەرگە يە بولسا، اكىمشىلىك ورىستاندىرۋ ساياساتىن تۇراقتى دا بەلسەندى جۇرگىزدى. بۇل قازاقتىڭ ءدىلى مەن دىنىنە، تىلىنە اسەر ەتتى. رەسەي وتارشىلىعىنىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعى دا وسىندا. كەڭەستىك كەزەڭدە كۇشەيە تۇسكەن بۇل رۋحاني شابۋىلدىڭ زارداپتارىنان ءالى قۇتىلا الماي كەلەمىز.
وتارلىق ەزگىگە توزبەي، سوڭعى ەكى عاسىردا حالقىمىز ءوز بوستاندىعى جولىندا ەكى جۇزدەن ارتىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە شىقتى. سانسىز باتىرلارىمىز بەن قايراتكەرلەرىمىز حالقىن ازاتتىق تاڭىنا جەتكىزەمىز دەپ جانىن پيدا ەتتى. سونىڭ ىشىندە سىرىم داتوۆتىڭ، يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ، كەنەسارىنىڭ، جانقوجانىڭ، ەسەتتىڭ اتىراۋدى، ارقانى، سىر بويىن، قازاق ەلىن تۇتاس قامتىعان كوتەرىلىستەرى حالىق جادىندا ماڭگىلىك قالىپ قويدى.
تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ۇلى مۇراتى بولعان وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى الاشتىڭ اسا كورنەكتى ساياسي تۇلعالارى - ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جانە تاعى باسقالار قوعامىمىزداعى وتارشىلدىق زارداپتارىن تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان ولار: «ءبىز قۇل بولىپ تۇرا المايمىز. ءبىز ۇلت ازاتتىعىمىزدى الامىز» دەگەن جىگەرمەن اشىق كۇرەسكە شىعىپ، ءتۇرى جاعىنان دا، مازمۇنى جاعىنان دا ۇلتتىق بولاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا قول جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. الايدا، ولار ارمانىنا جەتە المادى. كەڭەستىك جۇيە ولاردى تۇرمەگە جاپتى، اتتى. ءسويتىپ، حالقىمىزدىڭ قايماعى سىلىنىپ الىندى. بۇل ارنايى ۇيىمداستىرىلعان زوبالاڭ ەدى. سەركەلەرىنەن ايرىلعان ەلدى كەڭەستىك جۇيە قالاي باسقارامىن دەسە دە قيىن ەمەس بولاتىن.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ازامات سوعىسى، بايىپ-باعدارسىز جۇرگىزىلگەن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ، يندۋستريالاندىرۋ، كەڭەس كوسەمدەرى ۋشىقتىرعان تاپ كۇرەسى، وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارعى ارداقتىلارىمىزدى جاپپاي «حالىق جاۋى» دەپ قۋدالاۋ، اتۋ، اسۋ قازاق ەلىن قاتتى كۇيزەلتتى. كەشەگى قايتا قۇرۋدىڭ بار قيىنشىلىعى دا حالقىمىزعا تۇسكەن جوق پا؟ ءتىپتى، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ وزدەرىنشە «كەمەلدەنگەن، كوممۋنيزمگە اياق باسقان» كەزىندەگى بۇكىل كەڭەستىك كەڭىستىكتى ءدۇر سىلكىندىرگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى بارلىعىمىزدىڭ ەسىمىزدە. الماتىدان الىس قىزىلوردادا تۇرساق تا، كوتەرىلىس ءدۇمپۋى قۇلاققا كۇندەلىكتى جەتىپ جاتتى. قانشا قىرشىن جاستار قۇربان بولدى. قانشا وتباسى كەلەشەگىنەن ايرىلدى. الايدا، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ سالقىنى ءالى جەلتوقسان شىندىعىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. ۋاقىت وزار، ۇرپاق جاڭارار. شىندىق التىن كەزدىكتەي قاپ تۇبىندە جاتپاس.
ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە، ءوز مۇشەلەرىنە، ءوز كەلەشەگىنە وق اتقان قوعام ەشۋاقىتتا وڭعان ەمەس. وعان كارى تاريح - كۋا. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇبىنە جەتكەن دە وسىنداي حالىققا قارسى ارەكەتتەر بولاتىن.
- «تاريح ەرتەلى، كەش ءبارىن ورنىنا قويادى» دەپ، ەرتەڭگە ءۇمىت ارتۋمەن قاتار، بۇگىنگىنى دە ويلاۋعا تۋرا كەلەدى. ايتالىق، بۇگىندە قاندى جەلتوقسانعا قاتىسۋشىلاردىڭ جەتى ۇيىمى بار ەكەن. ءبىر تىلەك، ءبىر مۇددەنى كوزدەگەن جەلتوقسانشىلار نەنى بولىسە الماي جەتىگە جارىلىپ ءجۇر؟ «جىلدار ءبارىن ۇمىتتىرادى» دەپ، وسى جەتى ۇيىمنىڭ ىشىندە كوتەرىلىس كەزىندە جەلتوقسانشىلارعا تاياق الا جۇگىرگەندەردىڭ دە ۇيىمى بار» دەگەندى ەستىپ قالىپ ءجۇرمىز. ءسىزدىڭ مۇنداي سىبىستان حابارىڭىز بار ما؟
- ول راس، جەلتوقسانشىلاردىڭ قازىر «جەلتوقسان اقيقاتى»، «جەلتوقسان-86»، «جەلتوقسان جاڭعىرىعى»، «جەلتوقسان قىراندارى»، «جەلتوقسان رۋحى»، «جەلتوقسان كوتەرىلىسى»، «ناعىز جەلتوقسان» سياقتى ۇيىمدارى بار. بۇلاردىڭ باستارىنىڭ بىرىكپەۋىنىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، جەكە مۇددە، اتاق-داڭق. سوندىقتان، جەلتوقسانعا قاتىسۋشىلاردى باسىپ-جانشىعانداردىڭ وزدەرى دە ۇيىم قۇرسا، ونىڭ نەسىنە تاڭ قالامىز؟
قانشا جىل وتسە دە، بۇل قاندى وقيعادان رەتسىز ولجا ىزدەۋ ەشكىمگە دە ابىروي اپەرمەيدى. ءاسىلى، باس-باسىنا ۇيىم قۇرعانشا، جەلتوقسان زارداپتارىن انىقتاۋعا بەلسەندى اتسالىسىپ، كەشەگى كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردىڭ وتباستارىنا دەمەۋ بولىپ جاتسا، بۇل الدەقايدا يماندىلىق بولار ەدى. مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعىن زەردەلەگەندە عانا تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن دا، قاسيەتىن دە، بار بولمىسىن دا تەرەڭىرەك تۇسىنە الامىز. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بۇگىنگى ۇرپاق قازىرگى زامان ءۇشىن كۇرەسكەندەردى وسى ءبىر ۇلىق كۇنى ەسكە الىپ، ولاردىڭ ارۋاقتارى الدىندا تاعزىم ەتسە، سول جاراسىمدى.
- 19-عا تولىپ وتىرعان تاۋەلسىزدىكتىڭ وسى جىلدار ىشىندە بەرگەنى نە؟
- ەڭ ءبىرىنشى، ءارى ۇلى جەتىستىگىمىز - ەلىمىزدىڭ ەڭ العاشقى قۇجاتى - مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيادا «رەسپۋبليكادا تۇراتىن حالىقتاردى توپتاستىرۋ مەن ولاردىڭ دوستىعىن نىعايتۋدىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى مىندەت» ەكەنى اتاپ كورسەتىلگەندەي، حالقىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعى، كوپ ەتنوستى قازاقستاننىڭ تۇتاستىعى. ەلىمىزدىڭ ساياسي سارالانۋى دا، الەۋمەتتىك احۋالىنىڭ ارتۋى دا، ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى دا وسى پاراساتتى پايىمدىلىققا تۇراقتى نەگىزدەلىپ كەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى كۇنى قازاقستان الەمدىك ساياساتتا وزىندىك ورنى بار مەملەكەتكە اينالدى. قازاق ەلىن دۇنيە ءجۇزى تانىدى. مەن ءوز ومىرىمنەن بىرەر مىسال ايتا كەتەيىن.
1969 جىلى كومسومولدىق تۋريستىك ساپارمەن بولگاريادا بولدىم. سونداعى ءبىر زاۋىتتا وتكەن كەزدەسۋدە ونىڭ ديرەكتورىنا قازاقستان دەگەن ەل بار ەكەنىن، ونىڭ ورنالاسقان جەرىن ءارى ايتىپ، بەرى ايتىپ تۇسىندىرە المادىق. ول، ءتىپتى، قازاقستان دەگەن ءسوزدى ەستىمەگەن بولىپ شىقتى. سونان سوڭ ەلىمىزدىڭ الەمگە اتى ايگىلى ادامداردىڭ اتىن اتادىق: اباي، مۇحتار اۋەزوۆ... قازاق ەلىن بىلمەيتىن بولگارلىق ديرەكتور ابايدى بىلەتىن بولىپ شىقتى. ال، ەندى توعىز جىل پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتىق كەزىمدە، قۇدايعا شۇكىر، ءبىراز شەتەلدەردە بولدىم. سوندا جەرگىلىكتى حالىقپەن كەزدەسىپ قالعاندا «قازاقستاننان كەلدىك» دەسەك، نازارباەۆتى ايتادى، نازارباەۆتى ايتساق، قازاقستاندى ەسكە الادى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعىنىڭ ءبارىن تىزبەلەمەي-اق، بيىلعى بۇكىل تۇركى تىلدەس ەلدەر مەن مۇسىلمان الەمى اراسىنان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمى سىندى اسا بەدەلدى ۇيىمعا ءبىزدىڭ تۇڭعىش توراعالىق ەتكەنىمىزدىڭ ءوزى نە تۇرادى؟! تاياۋدا وسى ۇيىمنىڭ ءسامميتىن وتكىزدىك. 2011 جىلى يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا توراعالىق ەتەمىز. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىر سوزىندە: «قۇداي قالاسا، ەندىگى جىلى يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا باسشى بولامىز. بۇكىل دۇنيەدەگى يسلام مەملەكەتتەرىن ارالاپ، ولارمەن دە كەزدەسىپ، ولاردىڭ دا باسىن قوسۋعا مۇمكىنشىلىك جاسايىق. وسىنداي جاعدايدى قازاقتىڭ باسىنا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باسىنا بەرىپ وتىر. باتىستى دا، شىعىستى دا قوسىپ، ەل-جۇرتتىڭ اراسىن تابىستىرۋعا جاعداي جاساپ وتىر» دەدى.
مۇنداي تەڭدەسى جوق، الەمدىك تاريحتا قالاتىن وقيعالار قازاق تاعدىرىندا بۇرىن-سوندى بولىپ پا ەدى؟ تاعى دا قايتالاعىم كەلەدى: وسىنىڭ بارلىعى - تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى!
ءوز ومىرىممەن بايلانىستىرا وتىرىپ، تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن: 1995 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ءتورت اۋدانىنان پارلامەنت ماجىلىسىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندىم. سول كەزدەرى ەل ىشىنە بارىپ، سايلاۋشىلارمەن كەزدەسۋ وتكىزۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. كەيدە اششى سوزدەر ايتىلاتىن. سونداي كەزدەسۋدىڭ ءبىرى 1996 جىلى شيەلى اۋدانىنا قاراستى تالاپتان ەلدى مەكەنىندەگى مادەنيەت ۇيىندە ءوتتى. ءالى ەسىمدە كەزدەسۋدە اۋىل اقساقالدارىنىڭ ءبىرى: «شىراعىم، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز باسقارىپ، قىراتىن بولدىڭدار ما؟ زەينەتاقىمىز قايدا، بالالاردىڭ جاردەماقىسىن قاشان بەرەسىڭدەر؟» دەدى. بۇل اۋىر ءسوز ەدى. ارينە، قولدان كەلگەنىنشە تۇسىندىرگەن بولدىم. بىراق، سول كەزدەگى جاعداي سولاي بولاتىن. سودان كوپ ۇزاماي، كەيىنگى كەزدەسۋلەردە: «زەينەتاقىنى، بالالاردىڭ جاردەماقىسىن قاشان وسىرەسىڭدەر؟» دەي باستادى. بۇل - ءبىز باستان كەشىرگەن شىندىق.
- بۇگىنگىسى قانداي؟
- جاڭا زامان جاڭا باستالدى. سوندىقتان، تۇگەندەيتىن دە، تىڭنان ىزدەيتىنىمىز دە جەتەرلىك.
- سەبەبى؟
- توتاليتارلىق جۇيەدەن دەموكراتيالىق تارتىپكە ءوتۋ اسا كۇردەلى، بۇل باعىتتاعى قوعام دامۋىندا توتە جول جوق ەكەنىن ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز دە كورسەتىپ وتىر. ءبىر جاعىنان، جاڭا ساياسي ينستيتۋتتار جەتىلىپ، نارىقتىق قوعامدىق قاتىناستار ومىرگە ەتەنە ەنىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان كەڭەستىك جۇيەنىڭ بولمىستارى دا وپ-وڭاي ورىن بوساتاتىن ەمەس. بۇل - ءومىر زاڭى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى اقپاراتتىڭ قۇدىرەتىمەن كەز-كەلگەن جەرگە اسەر ەتىپ وتىرعان، كەڭىستىك پەن قاشىقتىقتى مويىنداي قويمايتىن جاhاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ كۇشىمەن دە ەسەپتەسپەۋگە بولمايدى. بۇگىن جاڭا مەملەكەتتىگىمىزدىڭ قۇرىلۋىنىڭ باسىندا تۇرعانىمىزدى تاعى دا ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، وسى مەملەكەتتىلىككە قاتىستى نازار اۋداراتىن ماسەلە بار ەكەنىن ايتار ەدىم.
- ناقتىلاپ ايتقاندا، ول نەندەي ماسەلە؟
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسى مەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭدا «ۇلتتىق مەملەكەتتىكتى ساقتاۋ، قورعاۋ جانە نىعايتۋ جونىندە شارالار قولدانادى» دەگەن ءبىزدىڭ بۇگىنىمىز ءۇشىن دە، كەلەشەگىمىز ءۇشىن دە قاجەت اسا ماڭىزدى قاعيدا بار ەدى. كەيىنگى كەزدە رەسمي قۇجاتتاردا «قازاقستان - كوپ ۇلتتى مەملەكەت» دەگەن ءسوز تىركەسىن قولداناتىن بولدىق. «ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەننەن نەگە باس تارتقانىمىزدى تۇسىنە المايمىن. سوندا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى ازداۋ كەزدە ۇلتتىق مەملەكەت، ال، حالقىمىز قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بولعاندا كوپ ۇلتتىلىققا اينالدىق پا؟ ماسەلەنى بۇلاي ايتۋىمنىڭ ءپرينتسيپتى ءمانى بار. ءبىزدىڭ قازىرگى كەنجەلەۋ، رۋحاني دۇنيەمىزدەگى قايشىلىقتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن، ونى قۇراپ وتىرعان ءوز ۇلتىمىزدى تولىققاندى مويىنداماۋدان باستاۋ الىپ وتىر.
قوعامنىڭ جالپى دامۋىندا رۋحاني سالانىڭ كەشتەۋ جەتىلەتىنى بەلگىلى. الايدا، ونىڭ نەگىزى مەملەكەتتىڭ سيپاتىمەن، قوعامداعى ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ ناقتى قويىلۋ دەڭگەيىمەن قالاناتىنى ءمالىم. ەندى وسىلارعا ناقتى مىسال كەلتىرە كەتەيىن:
رۋحاني الەمىمىزدىڭ باستى ارقاۋى - انا ءتىلىمىز. 1989 جىلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق ءتىلى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق شەشىم دە قابىلداندى. ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ جۇزەگە اسۋى جونىندە ۇكىمەت بىرنەشە قاۋلى-قارار قابىلدادى. باعدارلامالار جاسالدى. انا تىلدىك كەڭىستىكتە سەڭ قوزعالعانى راس. بىراق، مەملەكەتتىك ءتىل، اسىرەسە، مەملەكەتتىك جۇيەدە، كوپتەگەن الەۋمەتتىك ورتالاردا تورگە شىعا الماي، بوساعادا اكە-شەشەسىن ىزدەگەن جەتىم بالاداي تەلمىرىپ تۇر. ەلباسىمىزدىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسۋى كەرەك»، «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن سوزىندەگى قاراپايىم قاعيدالار كوپشىلىگىمىزگە ءالى پارمەندى اسەر ەتپەۋدە.
حالقىمىزدىڭ رۋحاني ۇستازدارىنىڭ ءبىرى - باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ وسىدان 60 جىلداي بۇرىن ايتقان، «ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ ۇدەسىنە جەتە الماي، قۇر قالعانداردى، ۇلت ماقتانىش سەزىمىنەن، ۇلت نامىسىنان اجىراپ، «شورە-شورە» بولىپ جۇرگەندەردى» قازىر دە كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ويتكەنى، بارلىق ۇل-قىزدارىمىزدى قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتىپ، انا تىلىندە ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرمىز. ورىسشا وقىپ، ورىسشا تاربيەلەنگەن قازاق بالاسىن اتا داستۇرىندە تاربيەلەۋ، ونىڭ سانا-سەزىمىن ۇلتتىق باعىتتا قالىپتاستىرۋ - قيىننىڭ قيىنى.
ەگەر ءبىز وسىلاي ءتىل تۋرالى باعدارلامالاردى الداعى ون جىلدارعا سوزا بەرەتىن بولساق، قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق ەتسىن، 2030 جىلدارى ورىسشا وقىپ، ورىسشا تاربيەلەنگەن، اعىلشىنشا سايراپ، باتىسشا جەتىلگەن، قازاق تالىمىنەن ماقۇرىم قالعان ۇرپاقتار جالپى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە قارسى شىعاتىن بولادى. بۇعان بەلگىلى قايراتكەر، عالىم امانكەلدى ايتالىنىڭ دەپۋتات كەزىندە «سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا پارلامەنتكە ۇمىتكەر قازاق ازاماتتارى ءوز ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەيتىن باپ ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعاندا، وعان الدىمەن ورىس ءتىلدى قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ قارسى شىققانى دالەل بولا الادى. سوندىقتان، قازاق ءتىلىن شىن مانىسىندە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرمەي، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى شەشىلەدى دەۋ - بوس اۋرەشىلىك. ماسەلەنى شەشۋدىڭ توتە جولى - مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋ.
- تاعى قانداي ماسەلەنى اتاپ ايتار ەدىڭىز؟
- رۋحاني دۇنيەدە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنى بەلگىلى. جاڭا زامان جاڭا اقپارات كەڭىستىگىن الىپ كەلدى. قۇدايعا شۇكىر، قازاق تىلىندەگى باسىلىمدار بىرتە-بىرتە كوبەيۋدە. ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارى ىشىنەن مەن رەسپۋبليكالىق راديونى ەرەكشە اتار ەدىم. اسىرەسە، «قايىرلى تاڭ، قازاق ەلى!» اتتى راديوحاباردى ءسۇيىپ تىڭدايتىنىمىزدى جاسىرا المايمىز. تەك اتتەگەن-ايى - راديونى كوپشىلىكتىڭ تىڭداي المايتىنى. سونىمەن قاتار، اقپاراتتىڭ وسى قۋاتتى قۇرالىنىڭ بىرقاتار وبلىستاردا جابىلىپ قالعانى دا وكىنىشتى-اق.
جالپى، بۇگىنگى باق ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرادى دەۋگە ءالى ەرتە. ۇلتتىق اقپارات كەڭىستىگىن جۇيەلى قالىپتاستىرا الماي وتىرعانىمىزدا، دەموكراتيانى كەيدە دۇرىس تۇسىنبەۋدەن ەلىمىزدە اقپاراتتىق ەكسپانسياعا جول بەرگەنىمىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. رەسپۋبليكادا 5 مىڭنان استام شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى تارايدى. ونىڭ 90 پايىزى - ورىس تىلىندە. ال، وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگىسى 20-25 پايىزدان اسپايدى. تەلەديدارلارعا قازاق تىلىندەگى حابارلار نەگىزىنەن اۋدارما تەلەسەريالدارمەن تولىقتىرىلىپ وتىر.
اقپاراتتىڭ سان الۋاندىعىنا ەشكىم قارسى ەمەس. ءارى جاڭا زامان تالابى دا وسىنداي. تەك ماسەلە - مەملەكەتتىك تىلدەگى حابارلاردىڭ ازدىعىندا. مىسالى، انتالياداعى ەلەكتروندى اقپارات جۇيەسىندە 40-تان استام ءار تىلدە حابار بەرەتىن ارنالار بار. بىراق، جەرگىلىكتى تىلدە قالاعان ارناڭدى ەركىن كورە الاسىڭ.
تاۋەلسىزدىك حالقىمىزدىڭ رۋحاني وركەنىنىڭ وزەكتىسى سانالاتىن ءداستۇرلى دىنىمەن قايتا قاۋىشتىرىپ، دىنگە سەنۋشىلەردىڭ قاتارى كوبەيدى. وسى ايماقتىڭ ەجەلدەن جالعىز يەسى بولىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءداستۇرلى يسلام ءدىنىنىڭ بىرلەستىكتەرى بەس ەسە ءوستى. مەشىتتەر كوبەيىپ، كوپتەگەن ءدىني مەكتەپتەر اشىلدى، دەگەنمەن، اشىق قوعام قۇرامىز دەپ، كەيدە وسى ۇعىمدارعا شىن ءمان بەرمەۋ سالدارىنان قوعامنىڭ كوپ دىندىلىككە بوي الدىرىپ وتىرعانى راس. ءتىپتى، ءداستۇرلى يسلام ءدىنىنىڭ ءوزى ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىنىپ، كەيبىر قالتالىلار ولاردى مونوپوليالاۋعا ۇمتىلۋدا.
سوڭعى جىلدارى كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ 70-تەن استام اعىم-سەكتالاردى بىرىكتىرىپ وتىرعان ءارتۇرلى ءدىني ۇيىمداردىڭ ەلىمىزدىڭ بىرلىگىنە، مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن دەپ الاڭداۋى نەگىزسىز ەمەس. وسى ورايدا مىنانداي مىسالدارعا جۇگىنە كەتەيىك:
بۇگىندە رەسپۋبليكاداعى 75 پايىزداي (ونىڭ ىشىندە 63 پايىز قازاق) مۇسىلمانداردىڭ 2337 ءدىني بىرلەستىكتەرى بولسا، ادامدار سانى بەلگىسىز پروتەستانتيزم باعىتىن ۇستاناتىنداردىڭ 40-تان استام ءارتۇرلى اعىمدارىنىڭ 1189 ۇيىمى بار. بۇل بۇكىل رەسپۋبليكاداعى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ 30 پايىزدايىن قۇرايدى. سونان سوڭ رەسپۋبليكادا تىركەلىپ، زاڭدىق تۇردە قىزمەتىنە رۇقسات ەتىلگەن بارلىق 357 ميسسيونەردىڭ 307-ءسى - كاتوليك جانە پروتەستانت وكىلدەرى. ولار قازاق ەلىنىڭ شەكتەن تىس «دەموكراتياشىلدىعىن» ۇتىمدى پايدالانىپ، ميسسيونەرلىك ءىس-قيمىلداردى بەلسەندى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. ءارتۇرلى اعىم-سەكتالاردىڭ ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرى، ولاردىڭ ۋاعىزىنا ەلتىپ جۇرگەن ۇلكەن-كىشىلەرىمىز تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ناقتى مىسالدارمەن بارىنشا اششى جازعانمەن، شىعىپ جاتقان ناتيجە شامالى. سوندىقتان، «بوتەن ءدىن قازاقتىڭ ساناسىن ابدەن ۋلاپ بولسىن» دەپ كۇتىپ وتىرماي، ءدىن تۋرالى زاڭدى ءپرينتسيپتى تۇرعىدا قايتا قاراۋ كەرەك نەمەسە جاڭا زاڭ قابىلداۋ قاجەت.
- «تاۋەلسىزدىككە قول جەتتى. باسقاسى قايدا قاشار دەيسىڭ؟» دەگەن سامارقاۋلىقتان قايتسەك ارىلامىز؟
- تۇركى الەمىنىڭ ۇلى پەرزەنتى مۇستافا شوقايدىڭ: «ۇلتتىق رۋحسىز ۇلت تاۋەلسىزدىگى بولمايدى. ۇلت ازاتتىعى - ۇلتتىق رۋحتىڭ ناتيجەسى. ال، ۇلتتىق رۋحتىڭ ءوزى ۇلت ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى اياسىندا ءوسىپ داميدى، جەمىس بەرەدى» دەگەن ءسوزىن ايتا كەتسەك، ارتىق بولماس. سول سياقتى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ وسىدان 60 جىلداي بۇرىنعى: «ۇلتتىق رۋح تاماشا قاسيەتتەرگە يە، ءوز ۇلتىڭدى تانۋعا كومەكتەسەدى، ال، بىزگە وسى اسىل قاسيەتتەردى دامىتا ءتۇسۋ قاجەت، وسىنداي ادام عانا وتانداستارىنىڭ الدىنداعى ءوز حالقىنىڭ جانە ەڭ الدىمەن حالىقتاردىڭ باۋىرلاستىعى الدىنداعى ءوز بورىشىن تەرەڭ دە جوعارى سەزىنەدى» دەگەن وسيەتى بۇگىنگى كۇنى دە اتويلاپ تۇر.
ءسىز ايتىپ وتىرعانداي، «تاۋەلسىزدىككە قول جەتتى، باسقاسىنىڭ ءبارى بولادى» دەپ قاراۋعا بولمايدى. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك، ۇلتتىق ءتىل مەن ۇلتتىق رۋح - بۇلاردىڭ بارلىعى ۇلتتىڭ ەڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى عانا ەمەس، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر-بىرىنەن اجىراعىسىز كومپونەنتتەرى ەكەنىن ەستە ۇستاعانىمىز ابزال. بۇل ۇعىمدارعا قاتىستى قوعامداعى قاتىناستار سىرتقى جانە ىشكى سۋبەكتيۆتىك كۇشتەرگە تاۋەلدى بولماي، زاڭدىق جاعىنان رەتتەلۋىن وركەنيەتتى شەشۋگە ءتيىسپىز. ىرگەلى ۇلتتىق يدەيالار قۇقىقتىق جاعىنان تولىق نەگىزدەلمەسە، وندا ۇلتتىڭ كەلەشەگى بولمايدى. بۇل - الەم مويىنداعان شىندىق. اقيقاتىن ايتقاندا، ۇلتتىق نامىسى تومەن نەمەسە مۇلدەم نامىسسىز، ءوزىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحى مەن مادەنيەتىن تارىك ەتكەن ازاماتتارمەن تاۋەلسىز ەلدىڭ تۋىن جوعارى كوتەرە المايمىز.
- ابدىجالەل اعا، تاۋەلسىزدىك مەيرامى قۇتتى بولسىن! اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
رازيعا اشەەۆا،
«التىن وردا»
