حالىقارالىق باسپاگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، دۇنيە جۇزىندە كىتاپ  شىعارۋ ەڭ تابىستى بيزنەستىڭ ءبىرى: ونىڭ كولەمى – 151 ملرد دوللار بولسا، كينو يندۋسترياسى – 133 ملرد  دوللاردى قۇرايدى ەكەن. ياعني، شەتەلدە كىتاپ بيزنەسى كينودان قالىسار ەمەس. بۇل دەرەك كىتاپ وقۋعا قىزىعۋشىلىق تومەندەدى دەگەن اڭگىمەلەردى جوققا شىعارادى جانە قازاقستاندىق باسپالاردىڭ نارىق تالاپتارىنا بەيىمدەلە الماي وتىرعانىن، ەسكى كوزقاراستان ارىلماعانىن كورسەتەدى. مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلەتىن قولداۋ، كەرىسىنشە، وتاندىق باسپا سالاسىنىڭ نارىق زاڭدارىمەن جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى كەلتىرۋدە. مۇنداي جاعدايدا كىتاپ نارىعى قالاي داميدى؟ تەندەرگە تاۋەلدىلىكتەن قالاي قۇتىلامىز؟ وسى ماسەلەر جونىندە «ارىس» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەسپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- باسپا سالاسىنىڭ نارىققا بەيىمدەلمەۋ سەبەبى نەدە؟ كىتاپ باسۋ جانە  تاراتۋ ءىسىنىڭ دامىماي وتىرعانىنا مەملەكەتتىك تاپسىرىس كەدەرگى دەگەن پىكىرگە كەلىسەسىز بە؟

- قازىر قازاقستاندا كىتاپقا يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە دە، تاۋار رەتىندە قارامايدى. كىتاپ باسۋ، تاراتۋ ىسىمەن اينالىساتىن ارنايى جۇيە جوق.  باسپانىڭ بارلىعى 1990-شى جىلدارى جەكەشەلەنىپ كەتكەن، ولاردىڭ قىزمەتىن ۇكىمەت تاراپىنان رەتتەيتىن كوميتەت تۇرماق، ءبولىم دە جۇمىس ىستەمەيدى. مەملەكەتتىك تاپسىرىس باستاپقى كەزدە گازەت-جۋرنالدار مەن باسپالاردىڭ جابىلىپ قالماۋى ءۇشىن كەرەك بولعانى راس. ال ەكونوميكا كوتەرىلگەن سوڭ، مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ تۇككە كەرەگى جوق ەدى. مىسالى، كىتاپ شىعارۋعا جىل سايىن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن 2 ملرد تەڭگە بولىنەدى، بىراق قاي باسپا قانداي كىتاپ شىعارىپ جاتىر،ول جاعى بەلگىسىز. ويتكەنى قارجى بولۋدە اشىقتىق جوق.تەندەردى جاريالاعان كەزدە ەشكىم بىلمەيتىن باسپالار پايدا بولا قالادى، وندايلار كوپ. سوندىقتان مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا سوڭعى 10 جىلدا قانداي باسپادان قانداي كىتاپتار شىقتى، سونىڭ   ەسەبىن جاريالاۋ كەرەك. 2 ميلليارد دەگەن از اقشا ەمەس قوي، بۇكىل اقپارات نەگە مينيسترلىكتىڭ سايتىندا تۇرمايدى؟ ەلەكتروندى ساۋدا نەگە جۇرگىزىلمەيدى؟ مىسالى، ءبىز شاكارىمنىڭ «يمانىم» دەگەن كىتابىن بىرنەشە رەت شىعاردىق، جاقسى ءوتتى. ەندى ونى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارۋ ءۇشىن ۇسىنساق، وتپەيدى، قاجەتسىز دەپ تابادى. ال سۇرانىسقا يە ەمەس كىتاپتار ءوتىپ كەتەدى.

قازىر ءبىزدىڭ «ارىس» باسپاسىنىڭ قويماسىندا 300 ملن تەڭگەنىڭ كىتابى ساقتاۋلى تۇر. ءبىز ۇلكەن تارالىممەن عانا شىعارامىز. ولاردى ساتىپ وتكىزۋ وڭاي ەمەس.  جەكەمەنشىگىڭدە دۇكەنىڭ بولماسا، ساۋدا نۇكتەسىن اشۋ ءتيىمسىز. تالعار مەن ۇزىناعاشتان كىتاپ دۇكەنىن اشا الماي وتىرىپ، اتىراۋدان قالاي اشامىن؟ مىنە، سول كىتاپتاردى تاراتاتىن جۇيە جوق بىزدە.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ۇكىمەت اۋىل شارۋاشىلىعى سياقتى كوپتەگەن سالالار بويىنشا سۋبسيديا بەرەدى. سول سۋبسيديانى نەگە باسپالارعا دا بەرمەسكە؟ بۇل باسپالاردىڭ سۇرانىسقا يە كىتاپ شىعارىپ، نارىققا بەيىمدەلۋىنە ىقپال ەتەر ەدى.

- كىتاپ تارالىمى قانشا بولعاندا ءوزىن-ءوزى اقتايدى؟

- جالپى، كەز كەلگەن كىتاپ تارالىمى 10 مىڭ دانادان اسقاندا عانا ءوزىن-

ءوزى اقتايدى. ال 100 مىڭمەن شىقسا اۆتورعا دا، باسپاعا دا پايدا اكەلەدى.

قازاق كىتابىنىڭ بولاشاعى، باسپالاردىڭ جاعدايى ەشكىمدى ويلاندىرماي وتىر. جىلىنا ءبىر رەت، تەندەر وتكىزەتىن كەزدە عانا ەسكە تۇسەدى. باسپاحاناعا قاجەتتى ءبىر دە ءبىر زات  قازاقستاندا شىقپايدى. جارايدى، قاعاز سىرتتان كەلسىن، ەڭ بولماسا جەلىم، بوياۋ، ينە-ءجىپ دەگەندى ءوز ەلىمىزدە شىعارۋعا بولادى عوي. ەگەر وقۋلىق شىقپاسا، ەلىمىزدەگى باسپالار مەن باسپاحانالاردىڭ بارلىعى جابىلىپ قالار ەدى. كوركەم ادەبيەت وقۋلىقتىڭ ارقاسىندا عانا شىعىپ جاتىر. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە كەشەندى كوزقاراس كەرەك.

كەڭەستىك كەزەڭدە كىتاپ ەڭ الدىمەن يدەولوگيالىق قۇرال بولدى. ول كەزدە باسپالار ءوزىن-ءوزى اقتادى، ءتىپتى ءبىر باسپا ءبىر اۋداننىڭ  بيۋدجەتىن ۇستاپ تۇرعان بولاتىن. اتاقتى جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى 100 مىڭ دانامەن شىقتى، اۆتورلارعا كەرەمەت قالاماقى تولەندى. ءىلياس ەسەنبەرلين، قادىر مىرزاليەۆتەر سول زاماننىڭ ميلليونەرلەرى بولدى. كەيىننەن باسپا سالاسىنا دا نارىق كەلدى، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپقا تاۋار رەتىندە كوزقاراس قالىپتاسپاي وتىر.

نەگىزىندە مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەگەن الەمدىك تاجىريبەدە بار، بىراق وعان مەملەكەتتىك ساياساتقا قاتىستى كىتاپتار عانا شىعارىلۋى كەرەك.  قالعانىنىڭ ءبارى نارىق زاڭىنا باعىنۋعا ءتيىستى. سوندا عانا نارىق قالىپتاسادى. بۇل ءبىر جاعىنان ءتىل ماسەلەسىنە دە قاتىسى بار. ماسەلەن، ورىس ءتىلدى كىتاپتار جاقسى وتەدى، ويتكەنى وندا جۇيە بار. ال قازاق كىتابىنا سۇرانىس تومەن. سوندىقتان ونى ساتۋعا كىتاپ دۇكەندەرى دە قۇلىقسىز.

كەڭەس زامانىندا كىتاپ وقۋدان ءبىرىنشى ورىندا الدىنا جان سالمايتىن ەل قازىر بۇل ماسەلەدە سوڭعى ورىنداردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ قالدى. حالىق قازىر تەك  وقۋ قۇرالدارى مەن جوو-عا كەرەك كىتاپتاردى عانا ساتىپ الادى. بۇل تۇتىنۋشىلاردىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىنە دە بايلانىستى.

قالاماقى ماسەلەسى دە شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. كەلەسى جىلدان باستاپ جاقسى قالاماقى تولەنەدى دەگەننىڭ وزىندە ول قاراجات مەملەكەتتىك  تاپسىرىسقا بولىنەتىن 2 ملرد اقشانىڭ ەسەبىنەن قاراستىرىلماق. مادەنيەت مينيسترلىگى باسپا تاباعىنا 150 مىڭنان بەرەمىز دەدى. نەگە 150 مىڭ؟ بالكىم مەنىڭ كىتابىمنىڭ باسپا تاباعى 150 مىڭ ەمەس، 150 ميلليون بولۋى كەرەك شىعار؟ مىنە، سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ ءبارى نارىق زاڭدىلىعىمەن شەشىلۋى كەرەك.

كەزىندە بۇكىل باسپالاردى سالا بويىنشا ءبولۋدى ۇسىنعان بولاتىنبىز. ماسەلەن، «ونەر» باسپاسى تەك ونەر تۋرالى كىتاپتاردى، «جازۋشى» كوركەم ادەبيەتتى، كەلەسى بىرەۋى سپورت، دەنساۋلىق، ت.س.س. سياقتى كىتاپتاردى شىعارۋعا ماماندانسا كىتاپتىڭ سانى دا، ساپاسى دا جاقسارار ەدى. ال قازىر ءبىزدىڭ باسپالاردىڭ ءبارى امبەباپ، كەز كەلگەن كىتاپتى شىعارادى.

قازىرگى زاماندا ءار باسپانىڭ ءوز باسپاحاناسى، دۇكەنى، ينتەرنەت-سايتى، ءتىپتى راديوسى بولۋى كەرەك. ايتپەسە، باسپاحانا شىعىندارى، قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسى، عيماراتتى جالداۋ اقىسى، وسىنىڭ ءبارى كىتاپ باعاسىنىڭ شارىقتاۋىنا اكەلىپ سوعادى.

- ساناۋلى تارالىممەن شىققان كىتاپتاردىڭ ءوزى قويمالاردا جاتىر.  مۇنى ءوزىڭىز دە ايتىپ وتىرسىز. ال شالعايداعى وقىرماندار سول كىتاپتارعا قول جەتكىزە الماي ءجۇر.

- بۇرىنعى جۇيەدە كىتاپحانالىق كوللەكتور دەگەن بولعان. ول بۇكىل رەسپۋبليكاعا كىتاپ جەتكىزۋدى رەتتەپ وتىراتىن. مىسالى، ماعان ءا.تاجىباەۆ اتىنداعى كىتاپحانادان حات كەلدى، ولار مۇستافا شوقاي تۋرالى كىتاپتىڭ 3 داناسىن الامىز دەيدى. بۇتىندەي ءبىر وبلىسقا 3 كىتاپ نە بولادى؟ سول قىزىلوردادا قانشاما اۋىلدىق كىتاپحانا بار، سولاردى كىتاپپەن قامتاماسىز ەتەتىن، ۇيلەستىرەتىن جۇيە جوق. سودان بارىپ اركىم ءوزى جەكە شىعۋعا ءماجبۇر. سونداي-اق  كىتاپحانالارعا ەسكى كىتاپتاردى ەسەپتەن شىعارىپ، ارزان باعامەن ساتۋعا رۇقسات بەرۋ كەرەك. تۇسكەن قارجىعا جاڭا كىتاپقا تاپسىرىس بەرۋگە بولادى، مىنە، وسىنىڭ بارلىعىن رەتتەيتىن جۇيە كەرەك. اتىراۋدىڭ ءبىر  تۇكپىرىندەگى كىتاپحاناعا مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا ءوتىپ كەتكەن ءبىر مەديتسينا دوكتورىنىڭ 10 كىتابىن جىبەرەدى، ونى كىم وقيدى؟

كەزىندە مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلى بىرنەشە رەت اكتسيا ۇيىمداستىرىپ، بۇكىل قازاق باسپالارىنداعى  ارتىق كىتاپتاردى ساتىپ الىپ، ءوز باعاسىنا تاراتتى. ول باسپالارعا كوپ كومەگىن تيگىزدى.  مىسالى، بىزدە قازىر 45 ملن تەڭگەنى قۇرايتىن 15 تومدىق قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى تۇر.  سول كىتاپتار وتسە مەن ونىڭ ورنىنا تالاي كىتاپ شىعاراتىن ەدىم. باسپالاردىڭ جاعدايى قالاي، ولار نەگە كىتاپ شىعارماي جاتىر، بۇل ماسەلە ەش جەردە تالقىلانىپ تا جاتقان جوق، ويتكەنى ەشكىمگە كەرەك ەمەس.

- باسپا ءىسىنىڭ توقىراۋىنىڭ سەبەپتەرى كوپ. سونىڭ ىشىندە كىتاپ باسۋعا  قاجەتتى شيكىزاتتىڭ شەتتەن تاسىلۋى، ونىڭ كىتاپ باعاسىنان كورىنىس تابۋى دا قازاق كىتابىنىڭ نارىقتان شەتتەتىلۋىنە اكەپ سوعۋدا. كىتاپتىڭ وزىندىك قۇنى تومەن بولۋى ءۇشىن نە قاجەت؟

- قازاقستاندا باسپاعا قاجەتتى ءبىر دە ءبىر نارسە شىقپايدى. قاعاز شىعارۋ ەلىمىز ءۇشىن ءتيىمسىز. ويتكەنى تسەلليۋلوزا وندىرەتىن ءبىر فابريكا تۇتاس ءبىر كولدى جويىپ جىبەرەدى. سوندىقتان، قاعاز سىرتتان كەلسىن، جارايدى. ەڭ بولماعاندا جەلىم، بوياۋ، داكە، ينە-ءجىپ جانە ت.ب. قاجەتتى زاتتاردى شىعارۋعا   بولادى عوي. مۇنايلى ەلدە وتىرىپ حيميا ونىمدەرىن شىعارا الماي وتىرمىز. وسىدان كەيىن باسپا ءىسى قالاي داميدى؟ قازىر قالىڭ مۇقابامەن شىققان ءبىر دە ءبىر كىتاپ ءوزىن-ءوزى اقتامايدى، ويتكەنى وعان كوپ كۇش كەرەك. ايتالىق، جاي مۇقابالى كىتاپتى باسۋ 4 پروتسەستەن تۇراتىن بولسا، قالىڭ مۇقابالى كىتاپتى باسۋ 20 پروتسەستەن اسىپ كەتەدى.

- كىتاپ پالاتاسىنىڭ رەيتينگىنە قاراساق، كىتاپ باسۋ كولەمى بويىنشا نەگىزىنەن وقۋلىق شىعاراتىن «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، «اتامۇرا»، «الماتىكىتاپ»، «مەكتەپ» باسپالارى كوش باسىندا تۇر. ستاتيستيكا دەرەكتەرى كوركەم ادەبيەتتى شىعارۋ كولەمى جىلدان جىلعا قۇلدىراپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى. ماسەلەن، 2013 جىلى قازاق ادەبيەتى بويىنشا 915 كىتاپ شىقسا، 2016 جىلى بۇل كورسەتكىش ەكى ەسەگە دەرلىك ازايعان (492). بۇل دابىل قاعارلىق جاعداي ەمەس پە؟     

- ەگەر وقۋلىق شىقپاسا قازاقستاندا باسپالاردىڭ بارلىعى جابىلادى. كوركەم ادەبيەت وقۋلىقتىڭ ارقاسىندا عانا ءومىر ءسۇرىپ تۇر. ءبىزدىڭ باسپالار 10-20 جىل بۇرىن شىققان كىتاپتارىن ساقتاپ وتىر. جالپى باسپالاردىڭ اراسىندا اۋىزبىرشىلىك جوق، اركىم ءوزىنىڭ قارا باسىن عانا ويلايدى. مۇنىڭ ءبارى سالاعا بولىنبەۋدىڭ كەسىرى.  ءبىرىمىزدىڭ ءبىرىمىز نانىمىزدى تارتىپ العانداي كۇي كەشىپ وتىرمىز. «كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن» دەگەن وسى.

- قازاق كىتابىنىڭ كوپشىلىگى ساپاسىز، قاتە دەگەن ءورىپ ءجۇر. سوندا كىتاپ رەداكتورلارى قايدا قارايدى؟  

- بۇرىن ءاربىر باسپادا كاسىبي رەداكتور، ودان سوڭ كىشى رەداكتور، جاي رەداكتور، اعا رەداكتور، جاۋاپتى رەداكتور دەگەن بولاتىن. كىتاپتى الدىمەن كوررەكتور وقيدى، ونىڭ قاسىندا «چيتكا» وتىرادى. كەڭەس زامانىندا كىتاپتاردىڭ ساپالى بولىپ شىعۋى وسىنشاما  قولدان وتكەندىگىندە. ال قازىر ماماندار جوق، باسپالار كوررەكتور ۇستامايدى. رەداكتورلار ءبىر كۇن  ماتەماتيكانى، ءبىر كۇن مەديتسينانى وقي بەرەدى. مامان جوق بولسا حيميانى كىم وقيدى، فيزيكالىق فورمۋلانى قالاي جوندەيدى؟

وسىنداي ماسەلەلەر ەڭبەكتى ەش ەتىپ وتىر. مونوپوليست باسپالار  بولماسا، كىتاپتان كەرەمەت پايدا تاپتىم دەگەن ادام جوق.

قىسقاسى، بۇگىنگى كۇنى قازاق كىتابى ءوتىمدى ەمەس. ءتىپتى قازاقتىڭ وقىعاندارى دا كىتاپ ساتىپ المايدى. مۇنىڭ ءبارى ويلاناتىن جاعداي.

ءالى كۇنگە دەيىن الىشەر ءناۋايدىڭ قازاقشا ءبىر كىتابى دا شىققان جوق. ماحمۇت قاشقاري، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي قايدا؟ جاقسى كىتاپ شىقسا ءوزىن-ءوزى اقتايدى. كىتاپ دەگەن تاۋار رەتىندە دە، رۋحاني ءونىم رەتىندە دە وتە پايدالى دۇنيە. ەگەر 26 جىلدا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قارجىسى ءادىل بولىنسە، قانشاما قايتارىمى بولار ەدى. 20 ملرد قارجى ون ەسە قايتىپ كەلەر ەدى. جوسپار، جۇيە دەگەن جوق. شۇلەن تاراتقانداي تاراتىپ بەرەدى، انا دەپۋتاتتىڭ، مىنا شەنەۋنىكتىڭ كىتابىن شىعار دەيدى. ىرىكتەۋ مەحانيزمى دۇرىس ەمەس. كىتاپ جازۋ، باسۋ، تاراتۋ، وسىنىڭ ءبارى بىرىمەن ءبىرى بايلانىستى. سوندىقتان بۇل سالاعا كەشەندى كوزقاراس قاجەت.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

دينا يمامباەۆا

Abai.kz