التىنبەكوۆتىڭ ەسىگىن اپتالاپ كۇتتىك

 

ءپسيحواناليزمنىڭ اتاسى ەسەبىندەگى ز.فرەيد­تىڭ انا مەن بالا ماحابباتىنىڭ وزىنەن سەكسۋالدىق بەلگىلەر ىزدەيتىن كەيبىر كوزقاراسى سايىن دالانىڭ قازاعى ءۇشىن جات، ءتىپتى قاۋىپتى. الايدا ونىڭ جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققان جانى جارىمداردىڭ جاسىرىن باقىلاۋ ارقىلى بەي­سانالى ءىس-ارەكەتىن، مىنەز-قۇلقىن، كورگەن ءتۇسى مەن ەلەس-بەينەلەرىن ساراپتاپ، قورىتىندى شىعاراتىن ءادىسى وسى كۇنگە دەيىن قۇنىن جويعان جوق.

 

التىنبەكوۆتىڭ ەسىگىن اپتالاپ كۇتتىك

 

ءپسيحواناليزمنىڭ اتاسى ەسەبىندەگى ز.فرەيد­تىڭ انا مەن بالا ماحابباتىنىڭ وزىنەن سەكسۋالدىق بەلگىلەر ىزدەيتىن كەيبىر كوزقاراسى سايىن دالانىڭ قازاعى ءۇشىن جات، ءتىپتى قاۋىپتى. الايدا ونىڭ جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققان جانى جارىمداردىڭ جاسىرىن باقىلاۋ ارقىلى بەي­سانالى ءىس-ارەكەتىن، مىنەز-قۇلقىن، كورگەن ءتۇسى مەن ەلەس-بەينەلەرىن ساراپتاپ، قورىتىندى شىعاراتىن ءادىسى وسى كۇنگە دەيىن قۇنىن جويعان جوق.

اق حالاتتى دارىگەردى كورگەندە كىرپىدەي جيىرىلا قالاتىن پسيحيكالىق سىرقاتتار وڭايلىقپەن جان سارايلارىن اشا قويادى دەۋگە سەنۋ قيىن. سوندىقتان وزدەرى تاقىلەتتەس سىرقاتتىڭ كەيپىنە ەنگەندە عانا ولارمەن ەمەن-جارقىن ءتىل تابىسۋعا جول اشىلارى كامىل. وسىنداي ويدىڭ جەتەگىندە الماتىنىڭ قاق تورىندە ورىن تەپكەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك پسيحوتەراپيالىق جانە ناركولوگيالىق ورتالىققا ات باسىن بۇردىق. “ۇيدەگى كوڭىلدى بازارداعى نارىق بۇزادى” دەيدى اتام قازاق. جوعارىدا اتالعان مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى باس ديرەكتوردىڭ دارگەيىنسىز «اتتاپ باسپايتىندىعىن» دالەلدەپ باقتى. ال سول باس ديرەكتور ساعات التىنبەكوۆتىڭ ءجۇزىن كورۋ تۇگىل، تابالدىرىعىن كۇزەتۋدى «ابىرويعا بالاپ» اپتالاپ جۇردىك-اۋ ءبىز پاقىر. وعان كتك تەلەارناسىنان 2008 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جۇيكە اۋرۋلارىنىڭ سانى 2 ەسەگە ارتىپتى دەگەن اقپار تاراتىلعانى دا سەپ بولسا كەرەك. جۇيكەسىن جۇقارتقان جۋرناليستەردەن ابدەن شارشاعان-اۋ، ءسىرا. تۇيە بويى قورشالعان ات شاپتىرىم «قالاشىقتى» بىر ءوزى «بيلەپ-توستەگەن» «دوكەيدىڭ» ەسىگىنەن ارى قاراي سىعالاي الماساق تا، اڭىسىن اڭدىپ ءجۇرىپ تۇستەنۋگە شىققان ءساتىن ساتىمەن پايدالانىپ، سوزگە تارتتىق. «بۇل اۋرۋحانا – جابىق مەكەمە» دەپ ات-تونىن الا قاشتى ول. جۋىق ارادا ارتىنان قالا قوياتىن سىڭاي تانىتپادىق، ارينە. ءبىر كەزدە اشۋ شاقىرىپ، جۇلقىنا باستادى. ءيا، جۇيكەسى سىر بەرگەنى قالشىلداپ ءبىر بەزەرىپ، ءبىر سازارعانىنان اپ-انىق كورىنىپ تۇردى.

 

اۋراسى اۋىر اۋرۋحانا

 

كابلۋكوۆ كوشەسىندەگى پسيحيكالىق ساۋىق­تىرۋ ورتالىعىنا بەت تۇزەدىك.

اينالاسى «قورعانمەن» تۇمشالانعان اۋلاعا تابانىم تيگەندە-اق الدەبىر كۇش ەڭسەمدى ەزىپ، ەكى ءيىنىمدى باسا تۇسكەندەي بولدى. سۇرقاي تىرشىلىكتىڭ سۇرىقسىز كورىنىستەرى بوي كوتەردى. اۋرۋلاردىڭ دەرتىنىڭ قوزاتىن تۇسى – كوكتەم مەن كۇز. ءبىز جۇيكە اۋرۋلارىنىڭ ورتالىعىنا قىس مەزگىلىندە بارعان بولاتىنبىز. دۇلەي داۋىلدىڭ الدىنداعى ءولى تىنىشتىقتاي مىزعىماس ۇنسىزدىك كوڭىلگە ۇرەي ۇيالاتادى. الدەبىرەۋدىڭ وقتى جانارى جەلكەمە قادالعانىن تۇلا بويىممەن تۇرشىگە سەزىندىم. سويتسەم، تەمىر تورلى تەرەزەنىڭ ار جاعىنان قىرىقتىقپەن قىرقىلعان قويدىڭ جۇنىندەي جال-جال قىسقا شاشتى بەيتانىس تىرشىلىك يەسى ماعىناسىز كوزدەرىمەن تەلمىرىپ تۇر ەكەن. الدە ايەل، الدە ەر ادام ەكەنى بەلگىسىز. عيماراتتىڭ تو­مەنگى قاباتىندا بالالار ءۇيىنىڭ ەسەرسوقتارى ورنالاسقان ەكەن. تورلى تەرەزەدەن قولىن سوزىپ، تەمەكى سۇراپ شۋ-شۋ ەتەدى. «جوق» دەگەندى ەمەۋرىنمەن تانىتىپ، باسىمدى شايقادىم. «براتان، ەڭ قۇرىعاندا، تيىن-تەبەن تاستاپ كەتشى» دەيدى ۇمىتتەنە قاراپ. مۇندا تەك اۋرۋلار جاتاتىنىن، ال دارىگەرلەردى كەلەسى عيماراتتان ىزدەۋىم قاجەتتىگىن ءتۇيسىنىپ، كەرى بۇرىلدىم. جولاي قوزعالىسسىز قالشيىپ تۇرعان ايەل كەزىكتى. زەڭگىر كوكتەن كوز الار ەمەس. كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، اۋزىن جىبىرلاتىپ قۇدايعا جالبارىنىپ تۇر ما، ياكي الدەقانداي ەلەسكە ەلىتىپ تۇر ما، ول جاعى بەيمالىم. تەك قاسىنان جاناي ءوتىپ بارا جاتقان ماعان «كەدەرگى كەلتىردىڭ» دەگەن ادامشا جاقتىرماي قاراعانىن اڭعارىپ، اياعىمدى جىلدام-جىلدام باسىپ، ۇزاپ كەتكەنشە اسىقتىم.

الدىمنان جولىققان قوس دارىگەردىڭ جەتەگىندەگى «مەن جىندى ەمەسپىن عوي. قايدا الىپ باراسىڭدار؟» دەپ توقتاۋسىز سويلەپ كەلە جاتقان كەيۋاناعا ەرىكسىز نازار اۋداردىم.

– بالالارىم قايدا؟ مەنى مۇندا نەگە اكەلدى؟

– ولار كەتىپ قالدى. سىزگە قازىر ءدارى بەرەمىز. تاماق تا تەگىن.

– جوق. مۇنداي قورلىقتى كورگەنشە ولگەنىم ارتىق.

– ءبارىمىز دە ءبىر كۇنى و دۇنيەگە اتتانامىز...

– كورەسىڭدەر ءالى، تۇندە قاشىپ شىعىپ... ولەم!

ءبىر ءسات اراشا ءتۇسىپ، انانى قورعاعىم كەلدى. سوسىن ء«وزىم سىرىن بىلمەيتىن دارىگەرلەردىڭ ىسىنە ارالاسقانىم جاراماس» دەگەن وي تەجەدى. از ۋاقىتتان سوڭ ەمدەلىپ شىققان سىرقات ۇيىنە دە قايتار دەپ جۇباتقان بولدىم ءوزىمدى. بىراق ء«بارىمىز دە ءبىر كۇنى و دۇنيەگە اتتانامىز» دەگەنى ناق دارىگەر ايتار ءسوز بە؟ سوندا دارىگەرلەر «ادامدار ءتۇبى ولەدى عوي» دەپ قول قۋسىرىپ وتىرا بەرۋى كەرەك پە؟ تۋعان ءتىلىن بىلمەيتىن الگى دارىگەرمەن كەيىنىرەك تانىستىم دا. اتى-ءجونى دانيار بولاتۇلى ەكەن.

 

ەڭبەكپەن ەمدەۋ

 

امانجول بايسارينوۆتىڭ باستاماسىمەن اشىلعان ەڭبەكپەن ساۋىقتىرۋ ورتالىعى 2008 جىلدىڭ قاراشا ايىندا رەسمي تۇردە جۇمىسىن باستاعان. سودان بەرى مەكەمە  تاعدىرى تالكەككە تۇسكەن ادامداردىڭ ەكىنشى ۇيىنە اينالىپ ۇلگەرگەندەي. اينالاسىنا اسا قاۋىپ تۋدىرا قويمايتىن اۋرۋلار مۇندا دارىگەرلەردىڭ نۇسقاۋىمەن جىبەرىلەدى. الماتىنىڭ شالعاي ەلدى-مەكەندەرىنەن دە، جاپسارلاسقان جىندىحانانىڭ وزىنەن دە كەلىپ-كەتەتىن 100-گە جۋىق مۇگەدەك جانداردى مەكەمە جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. وسىندا ولار كونۆەرت جاساۋ جانە تىگىن تىگۋمەن اينالىسادى. تىگىن تىگۋ جاعىندا (دارىگەرلەرگە ارنالعان اق حالاتتار، كورپە تىستارى جانە تاعى باسقالار) تەك ايەل ادامدار شوعىرلانعاندىقتان، كونۆەرت جەلىمدەۋدى قولايىمىزعا قۇپ كوردىك.   

الدىن الا دايىندالعان ورنىما بارىپ جايعاسقانىمدا، جۇمىستىڭ باستالۋىنا ءالى جارتى ساعاتتاي ۋاقىت بار-تۇعىن. سوعان قاراماستان سىرقاتتار تۇگەلگە جۋىق جينالىپ قالىپتى. ءبىر اڭعارعانىم، مۇنداعىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بەلدەرى بۇكىرەيىپ، سۇراق بەلگىسىندەي ءيىلىپ جۇرەدى ەكەن. ورتادا تاپەلتەك بويلى ايەل قاباعى تۇنجىراپ، اۋىر ويدىڭ ۇستىندە ارلى-بەرلى ءجۇرۋىن دوعارار ەمەس. ال ونىڭ ارعى جاعىندا گازەت وقۋ ۇستىندەگى قازاق ايەلى ءا دەگەننەن كوزگە تۇسەدى. وزىنەن-ءوزى ماڭعازدانىپ، گازەت وقىپ وتىرعان ونىڭ كوزىنە ىلگەن كوزىلدىرىگى ازدى-كوپتى وقىعانى بار ەكەنىنەن حابار بەرگەندەي. تەك اۋىق-اۋىق باسىنىڭ قالت-قالت ەتىپ قوزعالاتىنى وسىندا تەگىننەن-تەگىن جۇرمەگەندىگىن بىلدىرەدى. تۇكپىردەگى بوزبالانىڭ ەزۋىنە كۇلكى ءىلىنىپ قالعانداي. قىزداي سىزىلادى. كوزدەرى ءبىر ورىندا تۇراقتامايدى. قاس-قاعىم ءساتتىڭ ىشىندە كورۋگە بولمايتىن دۇنيەنى كوزى شالىپ قالعانداي ۇيالعان سىڭايدا ەبەدەيسىز قىلىق تانىتادى. قاراما-قارسى وتىرعان ەڭگەزەردەي جىگىت 8-ءشى سىنىپقا ارنالعان الگەبرا كىتابىنىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتەردەي كورىنەدى. ەسەپتەردىڭ امالدارىن اۋەلى داپتەرىنە كوشىرىپ الىپ، ارتىنشا سارتىلداتىپ شىعارىپ جاتىر. بالكىم، ءوزىن ءالى 8-ءشى سىنىپتا وقيتىن وقۋشىمىن دەپ ويلايتىن شىعار. ونى قاۋمالاعان «دوستارى» ۆوۆا دەپ اتاپ كەتىپتى. قاپتالىمدا وتىرعان اسقاردىڭ سەرگەكتىگى، ىلدىم-جىلدىم قيمىلدايتىن شاپشاڭدىعى قايران قالدىردى. دۇردەك ەرىندەرىنىڭ قوسىلماي، اۋزىنىڭ اڭقيىپ تۇراتىندىعىنا، قوس جانارى­نىڭ ماعىناسىزدىعىنا قاراپ، ەرىكسىز سىرقاتتار ساناتىنا قوستىم. ارتىمىزعا قونىس تەپكەن كارىم – اسقارعا قاراما-قايشى تيپتەگى ادام. كەلگەننەن ماۋجىراپ باستاپ ەدى اقىرىندا ۇيقىعا كەتتى. ءبىر ۇرتىنا مالتا سالىپ العانداي وڭ جاق بەتىندە دومبىققان ىسىك بايقالادى. ەكى ادىم جەردە بالپيعان بالپاناقتاي تولىق ايەل كىتاپ وقىپ وتىر. قانداي كىتاپ ەكەنىن بىلگىم كەلىپ، مويىن سوزعانىمدى اڭعارىپ قالعان ول دەرەۋ قولىنداعىسىن جاسىرا قويدى. شامالى ۋاقىت وتكەن سوڭ «وزىمىزدەي سىرقاتتىڭ ءبىرى» دەگەنگە كوڭىلى ابدەن سەندى-اۋ دەيمىن، كىتاپتى ءوز قولىمەن ۇسىندى. ءدىني كىتاپ – ءىنجىلدىڭ ءبىر-ەكى بەتىن پاراقتاپ شىعىپ، يەسىنە راحمەتىمدى ايتىپ قايتاردىم. سونىمەن ءبىر بولمەدە 20 شاقتى ادامنىڭ باسى قوسىلدى.

نۇسقاۋشى گالينا يۆانوۆنا الدىما ءبىر توستاعان جەلىم مەن شاشاقتى قىلقالام جانە قوڭىرقاي ءتۇستى ءتورتبۇرىش ەتىپ قيىلعان قاعاز قويدى. اسكەري ورىندار مەن قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن جاسالاتىن كاعازقاپتار كۇنگە كولەگەيلەسەڭ ىشىندەگى جازۋى كورىنبەيتىن كارتون قاعازىنداي قالىڭ بولىپ كەلەدى. اسقاردىڭ ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى ەكەنى بىردەن كوزگە ۇرادى. ول قاعازدىڭ قوس قاناتىن، سوسىن بارىپ استىڭعى جاعىن قايىرىپ ساۋساقپەن «ۇتىكتەۋ» قاجەتتىگىن ايتىپ، اقىل-كەڭەسىن ايامادى. ساۋساقتارى ەپتى اسقار ءاپ-ساتتە 30 شاقتى كونۆەرتتى  جاساپ تاستادى.

ال ۆوۆاعا نۇسقاۋشى كەلىپ، كونۆەرت جەلىمدەۋدىڭ قىر-سىرىن قانشا ءتۇسىندىرىپ باقسا دا، كوكەيىنە توقىپ الا الماي-اق قويدى. اۋرۋعا ۇرىسىپ نەمەسە بۇيرىق بەرىپ ەش نارسە ورىنداتا الماسى ۇعىنىقتى. گالينا يۆانوۆنا «سەن جاقسى بالاسىڭ، قولىڭنان ءبارى كەلەدى» دەپ ماقتاپ-ماقتاپ قويادى. ء«يا، مە-ە-ەن جا-ا-اقسى-ى-ىمىن!» دەپ كوكىرەگىندە ءسوز كەپتەلىپ قالعانداي كەكەشتەنە، ەكپىندەتە داۋىستايدى. شىندىعىندا، مۇگەدەك جانداردىڭ بولمىس-ءبىتىمى جان تۇرشىكتىرەدى. باسىم سولقىلداپ اۋىرىپ، دەگبىرىم قاشتى. «ارىپتەستەرىمدى» كورگىم كەلمەي، كوزىمدى تارس جۇمىپ السام دا، كوڭىلىمدى تورلاعان كورىنىستەر جاي تاپتىرمادى. وعان تاعى قولقانى قاپقان جاعىمسىز يىستەردى قوسىڭىز. 

 

سىرقاتتارمەن سىرلاسۋ

 

«ادام ءۇش كۇننەن كەيىن توزاققا دا ۇيرەنەدى». «قاباعى تۇكسيگەن» اتموسفەراعا ەتىم ءولىپ كەتتى-اۋ، شاماسى. العاشقىدا ەسى اۋىسقاندار ماعان جاتىرقاي قارادى، كەيىن وزدەرىندەي كورىپ، ءىش تارتتى. سۋىرتپاقتاپ اسقارعا سۇراقتى قارشا جاۋدىردىم-اق. اكە-شەشەسى دۇنيەدەن وزا سالا تۋعان-تۋىستارى قارايلاسپاي، ءومىر وكسىتكەن مۇڭلىقتى جاپادان-جالعىز تاستاپ كەتىپتى. گۇلزادا بولسا، ساۋ باسىنا ءوزى ساقينا تىلەپ العانعا ۇقسايدى. جاتىرىنا بىتكەن نارەستەسىنە جاساندى تۇسىك جاساتقالى بەرى ارتىنان بىرەۋلەر اڭدىپ جۇرگەن ءتارىزدى كورىنىپ، ابىگەرگە تۇسەتىندى شىعارادى. ونى ايتاسىز، تاماققا ۋ قوسىلعان دەپ كۇدىكتەنىپ اس-سۋدان باس تارتىپ، ءنار تاتپاعان كەزدەرى بولعانىن جاسىرمادى.   

ىرگەلەس بولمەدە ءبىر شاڭىراقتىڭ ادامدا­رىنداي قاۋقىلداسىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ءازىل-قالجىڭ ايتىسىپ، دومينو ويناپ وتىرعان كوڭىلدى توپتى سىرتتاي قىزىقتادىم. بارا-بارا ءوزىم دە بىلەكتى سىبانىپ، ويىنعا كىرىسىپ كەتتىم. ولاردىڭ شىن كوڭىلىنەن اقتارىلعان كىرشىكسىز كۇلكىلەرى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا باۋراپ الدى.    

ءتۇس الەتىندە جۇمىس توقتاپ، بارلىعى اسقا شا­قىرىلدى. قۇددى بالاباقشانىڭ قۇلدى­راڭ­داعان بۇلدىرشىندەرىندەي شۋىلداپ، قۋانىشتا­رىن جاسىرا الماي ءبارى جۇگىرە جونەلدى. دۇرمەكتىڭ ارتىنان قالماي، ءىلبىپ ءجۇرىپ كەلەمىن.

كەڭ اسحانانىڭ ءىشى ۋ-شۋ. اركىم وزىنە تيەسىلى ءبىر كەسە سىلدىر سورپا مەن ءبىر تاباق تۇتىك كەسپە ءۇشىن كەزەككە تۇرىپ جاتىر. سالدىرلاعان قاسىق-تاباقتاردىڭ دىبىسى قۇلاق تۇندىرادى.

«اكە-شەشەسى قايتىس بولعاننان كەيىن مۇنداي اۋرۋلار ەشكىمگە قاجەتسىز كۇي كەشەدى. ال بۇل جەردە پسيحيكالىق دەرتكە دۋشار بولعاندار ءوزارا ارالاساتىن ورتا تابادى، ءبىر مەزگىل تاماعىن ىشەدى. ءدارى-دارمەك تە مەكەمە تاراپىنان تەگىن ۇلەستىرىلەدى. سونداي-اق، ءاربىر دەرتتى جان ىستەگەن ەڭبەگىنە قاراي زەينەتاقىدان بولەك سىياقى الادى» دەيدى امانجول زامانبەكۇلى.   

 

جىندى ەمەس، بىراق جىندىحانادا...

 

كوپشىلىك كۇنى بۇگىنگە دەيىن سۇيسىنە تاما­شالايتىن «كاۆكاز تۇتقىنى» كوركەم فيل­مىندەگى اقىل-ەسى ساپ-ساۋ شۋريكتىڭ جىندى­حاناعا تۇسەتىنى بار ەمەس پە؟ «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى». كوركەم شىعارمانىڭ نەگىزىندە قانداي دا ءبىر اقيقات جاتىر. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ادام قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسكەن گەنەرال پەتر گريگورەنكو دا وسى شۋريكتىڭ كەبىن كيگەنى كوپكە ءمالىم. جازۋشى ءارى ساياساتكەر ەدۋارد ليمونوۆتىڭ ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن «ورىستار» اتتى كينونىڭ جەلىسىنە سەنسەك، ورىستىڭ قالامگەرىنە دە جىندىحانانىڭ ءدام-تۇزى بۇيىرادى. قىلىشىنان قانى تامعان قىزىل يمپەريا وزىنە جاقپاي قالعانداردى وسىلاي ءىز-ءتۇزسىز جويۋعا تىرىستى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «داستۇرىنەن» اجىراماق تۇگىل، اسىرا ورىنداۋعا قۇشتار ءبىزدىڭ ەلدە الگىندەي «جالعان جىندىلار» جوق دەيسىز بە؟ بىرەگەي جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «جاس الاش» باسىلىمىندا جارىق كورگەن «ەسى اۋىسقاندار» دەگەن اڭگىمەسى پسيحيكالىق كلينيكا جونىندە ءوربيدى. وندىردەي قىزىن زورلاعان شەشەندەردىڭ ءوز قولىمەن جازا­سىن بەرىپ، ۇكىمىن ءوزى شىعارعان قازىبەك «ۇلت­ارالىق تاتۋلىقتىڭ» قۇربانىنا اينالىپ، جىندى­حانادان ءبىر-اق شىعادى. قالام­گەر ونداعى جىندىلارعا جينالىس وتكىزۋدەن جالىقپايتىن ساياساتتىڭ سالقىنى تيگەن پارتيا جەتەكشىسىنىڭ اۋزىنا ساي-سۇيەكتى سىرقىراتاتىن سوزدەردى ءساتتى سالىپ بەرگەن.

«كامو» دەگەن لاقاپ اتىمەن ايگىلى رەۆوليۋ­تسيالىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى سيمون تەر-پەتروسيان تۇتقىنعا تۇسكەندە جازادان قۇ­تىلۋ ءۇشىن جىندىنىڭ كەيپىنە ەنەدى. 1659 جىلى I پەتردىڭ جارلىعىمەن وسى ساناتتاعى ادامدار جازادان جانە كۋا بولۋدان بوساتىلعان بولاتىن. ول ازاپتاۋدىڭ سان الۋان تۇرىنە توزەدى. رەسەيلىك دارىگەرلەر ونىڭ ناقتى ەسىنىڭ اۋىسقان-اۋىسپاعانىن انىقتاي المايدى. ەڭ اقىرىندا، گەرمانيالىق عالىم ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا كوز جەتكىزسە دە، سيموندى ساتپايدى. پسيحيكاسى بۇزىلعان ادامنىڭ تانىنە ينە سۇعىلعاندا كوز قاراشىعى وزگەرمەيدى ەكەن. سۇڭعىلا دارىگەر الگى ءادىس­تىڭ كومەگىمەن تەر-پەتروسياننىڭ جانارىندا­عى وزگەرىستى بايقاپ قويعان عوي. ەكى قىزدىڭ قانىن جۇكتەگەن ءبىر تانىسىمنىڭ جولداسى تالعار قالاسىنداعى پسيحيكالىق كلينيكادا جاتقانىن قۇلاعىم شالدى. ايلاسىن اسىرىپ، «جىندى» دە­گەن تىلدەي انىقتامانى ساتىپ العان قىلمىسكەر جاۋاپقا تارتىلۋى بىلاي تۇرسىن، قارا نيەتتى «قاھارىن» حالىققا توندىرەرى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي شىندىق. بالالارى قارتايعان شا­عىندا قاجەتسىزگە بالاپ وتكىزگەن اتا-انالار، تۋ­عان-تۋىستارى دۇنيە-مۇلكىن، باسپاناسىن تارتىپ الۋدى كوزدەپ اكەلىپ تاستاعان كەمپىر-شالدار جۇيكە اۋرۋلارى ەمحاناسىندا ۇشىراسۋى كادىك. ونداعىلاردىڭ «جابىق   مەكەمە» دەپ سىرت كوزدى جاقتىرمايتىنىن ەندى ۇعىنعان شىعارسىز...

 

جازۋشىنىڭ قيالى،

وعان ءبارى سىيادى!

 

قاشاعان جىراۋدىڭ «جانە ءبىر جايدى اي­تايىن» دەگەن ولەڭى ۇلكەن ويعا قال­دىرادى. قۇتىرعان قۇرت جەگەن تورعاي بۇركىتكە شابادى. تورعايدى ءبىر-اق قىلعىتقان بۇركىت قۇتىرىپ، ءنان بالىقتىڭ جەمى بولادى. ول موڭكىپ ءجۇرىپ، تۋلاپ ءجۇرىپ، سىرتقا شىعىپ قالادى. ونى ازىق ەتكەن بۇكىل ەل اقىلىنان اداسىپ، ءبىرىن-ءبىرى تالاپ-توناپ شىعا كەلەدى.

ازايعان ءسويتىپ قاي حالىق؟ – دەپ تۇيىندەلەدى جىراۋدىڭ جىرى.

تانىمال قالامگەر قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «جىندىحانانىڭ جەيدەسى» دەگەن اڭگىمەسىندە جىندى ادولف ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ مىنا ءبىر شۋماق ولەڭىن وقيدى:

ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى گوگولدىڭ «جىن­دىنىڭ جازبالارى» اتتى شىعارماسىنداعى ءبىرىنشى جاقپەن باياندالاتىن باس كەيىپكەر ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان الەمنەن باسقا دۇنيەگە ءوتىپ كەتكەندەي اسەردە قالامىز. ءوز قيالىندا ءوزى عۇمىر كەشكەن پەندەنىڭ اقىرىندا باسىنا سۋ تامشىلاپ، ار­قانمەن شىدەرلەنەدى. بىزدىڭشە، «جىندىنىڭ جازبالارى» مەن شۆەد جازۋشىسى كنۋت گامسۋننىڭ «اشتىعىندا» عاجايىپ ۇق­ساستىق بار. ول قوس قالامگەردىڭ جايشىلىقتا ءمان بەرىلە بەرمەيتىن دەتالداردى شەبەر «سويلەتە» بىلۋىندە. اشتىقتان سانسىراعان سانا-سەزىم مەن جۇقارعان جۇيكەگە ۇساق-تۇيەك دۇنيەلەر الاپات سوققىداي تيەدى. چەحوۆتىڭ اتى شۋلى «№6 پالاتاسىندا» يۆان دميتريچ دارىگەر اندرەي ەفيمىچكە «مىڭداعان اقىماقتار ەركىندىكتە ءجۇر، ويتكەنى ءسىزدىڭ قارىم-قابىلەتىڭىز ولاردى ساۋ ادامنان ايىرۋعا شاراسىز. ەندەشە، مەن جانە مىنا باقىتسىزدار سولاردىڭ ءبارى ءۇشىن نەلىكتەن وسىندا وتىرۋى ءتيىس؟» دەپ كوكەيىندەگى ساۋالدى توتەسىنەن قويادى. اقىل-ەسى ءبۇتىن عانا ەمەس، ومىرگە دەگەن وزىندىك كوزقاراسى بار يۆانمەن دارىگەر سۇحباتتاسۋدى جيىلەتە تۇسەدى. سول ءۇشىن عانا جىندىلار ساناتىنا قوسىلىپ، ءوزى دە №6 پالاتاعا قامالارىن قايدان ءبىلسىن...

البەتتە، كەز كەلگەن جازۋشى شىعارماسىندا ءوزىن جازادى. دوستوەۆسكيدىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ پسيحولوگياسى كۇردەلى بولىپ كەلەتىنى دە سودان. ونىڭ «اڭگۇدىك» رومانىنداعى كنياز مىشكين ءبىر مەزگىلدە اگلايا يۆانوۆنا مەن ناستاسيا فيليپپوۆناعا قاتار عاشىق بولادى. ول عانا ەمەس، تۋ سىرتىنان ۇڭىرەيگەن قوس جانار اڭدىپ، ارتىنان قالمايدى. تالما دەرتى تاعى بار. سەنىم ارتقان ادامدارى الداپ كەتىپ وتىرادى. «كوگو ليۋبليۋ، توگو ي بيۋ» دەپ ءوز ايەلى ناستاسيانى ءولىمشى ەتىپ سوققى­عا جىعاتىن، سوسىن ونىڭ كەشىرىمىن المايىنشا ءبىر ورىندا تاپجىلماي جۇرەلەپ وتىرا بەرەتىن روگوجيننىڭ مىنەزى دە وعاش. زاڭ قۋاتىمەن جازالاۋ مۇمكىن ەمەس «قىلمىسكەرلەردىڭ» ءوز قولىمىزبەن «سى­باعاسىن» بەرۋ كەرەك دەگەن يدەيا تۇبىنە جەتەتىن زاڭ فاكۋلتەتىندە وقيتىن ستۋدەنت راسكولنيكوۆ تۋرالى دوستوەۆسكيدىڭ «قىلمىس پەن جازا» كىتا­بىنىڭ جاھاندىق ادەبيەتتەگى ورنى وقشاۋ. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن تارالىمعا يە بولعان گارسيا ماركەستىڭ ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىعىنداعى» كەيىپ­كەرلەردىڭ تاعدىر-تالايى تاۋقىمەتتى. پول­كوۆنيك اۋرەلانو بۋەنديا جاساعان ون ەكى التىن بالىعىن قايتا ەرىتەدى، جۇمىستى باسىنان باس­تايدى (قاستاندىق قۇربانى بولىپ، قازا تاپقان ون ەكى ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە). وسىلاي كۇنى-ءتۇنى جال­عاسا بەرەدى. عاشىعى وققا ۇشقان رەبەكا دا وزىنە-ءوزى ارناپ توقىعان كەبىنىن سوگىپ تاستاپ وتىرادى. جا­رىق دۇنيەدە ول قىزىعارلىق ەش­قانداي قى­زىق قالماعان سوڭ، قايتسىن ەندى؟ الىسقا بارماي-اق، ءوزىمىز دە ناقتى جوسپارىمىز بولماعاندىق­تان، ءبىر جاساعان ءىسىمىزدى مىڭ قايتالاپ جۇرگە­نى­مىز وتىرىك پە؟

كورنەكتى جازۋشى تولەن ابدىكۇلىنىڭ «اقي­قات» اتتى پوۆەسىندە جىندىحانادان قاشىپ شىققان روبەرت تىرشىلىكتىڭ قايعى-قاسىرەتىنە شىداي الماي قايتادان پسيحيكالىق اۋرۋحاناعا تىعىلادى. بىراق تەلەپات روبەرت ءوزىن ەمدەپ جۇرگەن دارىگەردىڭ ارام پيعىلىن، ىزدەپ كەلەتىن جالعىز جارىنىڭ قىساستىعىن سەزگەن سوڭ، جۇرەگى شىداماي اقتىق دەمىن شىعارادى. ايتا كەتكەن ءجون، ادامنىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىق ۇعىمدارىمەن ەكىگە جارىلاتىنى (شيزوفرەنيا) «پاراسات مايدانىندا» كورىنىس تاپقان. سونداي-اق، تولەن ابدىكۇلىنىڭ سۋيتسيد دەرتىنە شالدىققان قىز جايلى «وڭ قول» شىعارماسى قازاق ادەبيەتىندە جازىلعان العاشقى پسيحولوگيالىق شىعارما بولىپ تابىلادى. مۇنداي اۋرۋمەن ۇلىلار ءجيى اۋىرعان. قادىر مىرزا ءاليدىڭ «جاز­مىش» اتتى كىتابىندا وسى تاقىرىپقا ارنالعان ء«وز ەركىمەن ءولۋ» دەگەن تۇتاستاي ءبولىم بار.

 

قۇرباندىق جانە تاۋەكەل

 

دوستوەۆسكي ءولىم ءساتىن سەزىنگىسى كەلىپ، ءوزىن اربانىڭ استىنا تاستايدى. ول زاماندا اۆتوكولىك جوق. بار بولسا، جانكەشتى جازۋشى دۇلەي تەمىردىڭ  استىنا تۇسۋدەن دە تايىنباس پا ەدى؟! ءسىز شىعارما كەيىپكەرىنىڭ ءبىر ساتتىك اسەرىن عانا ءتۇيسىنۋ ءۇشىن باسىڭىزدى بايگەگە تىگەر مە ەدىڭىز؟ ال گوگول الاڭسىز جازۋمەن اينالىسۋ ءۇشىن ەركەكتىك قابىلەتىنەن باس تارتقان. ونىڭ ماحاببات تاقىرىبىن سۋقانى سۇيمەيتىنى سول سەبەپتى. ۇلىلىق ۇلكەن قۇرباندىقتى تالاپ ەتەتىنى تابيعي زاڭدىلىق پا؟

ءوز ونەرىنە ولەردەي بەرىلگەن جاندار بىزدە دە بار. مارقۇم دراماتۋرگ باققوجا مۇقايدىڭ شىعارماسى بويىنشا قويىلعان رەجيسسەر قايرات سۇگىربە­كوۆتىڭ ء«ومىرزايا» سپەكتاكەلىندەگى جىندىنىڭ ءرولىن سومداۋ ءۇشىن تالانتتى اكتەر بەكجان تۇرىس جىندىحانادا ءۇش تاۋلىك تۇنەگەن كورىنەدى. «وندا تانىس ارقىلى كىردىم. جىندىلاردىڭ تاع­دىرى جانىمدى قينادى. ءاربىر اۋرۋدىڭ مىنەزى ارقيلى. ولاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ەشقايسىسى كىرپىك قاقپاي، تىكە قارايدى. اكە-شەشەسىن كەرەك ەتپەي، سول جەرگە تاستاپ كەتەتىندەر دە بولدى. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ولار دا جىندىعا اينالادى ەكەن. «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن راس. «مەن ۇيگە قايتامىن با؟» دەپ كەمسەڭدەگەن شالدىڭ ءسوزىن ەستىگەندە جىلاپ جىبەردىم. سول ءسوز جۇرەگىمە قاتتى باتتى. ونى قويىلىمعا دا ەنگىزدىم. ءتۇرلى جىندىنىڭ وبرازىن ءبىر جىندىنىڭ بەينەسىندە بەرۋگە كۇش سالدىم»، – دەيدى ول.   

    

جالعىزدىق

 

ازاتتىقتى اڭساعان اقىنكوڭىلدى ءبىرجان ءان­شىنىڭ ايدالادا ءان سالعانىن ەستىگەن جۇرت جىندى­عا بالايدى. ءسويتىپ، ونى ارقانمەن ماتاپ تاستايدى.

شەشسەڭشى، بىلەگىمە ارقان باتتى، – دەپ بالالارىنا جالىنادى. اقىرى، ارقان كەسكەن جەردىڭ جاراسى اسقىنىپ كەتىپ، گانگرەنا اۋرۋىنان كوز جۇمادى. قۇلاگەرىنەن ايىرىلعان اقان سەرى ەلدەن جىراقتاپ، تەرەڭ ويعا باتىپ، وقشاۋلانا بەرەدى. «اقاندى جىن ۇرىپتى» دەگەن الىپ-قاشپا اڭگىمە ەل اراسىندا جەلدەي ەسەدى.

جازۋشى قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «قاسقىر مەن قويانشىق» اڭگىمەسىندە ءتىرى پەندەگە سىرىن اشپايتىن سىرقات مىرجاقىپ اۋىل سىرتىنا بارىپ ۇلىپ، قاسقىرعا مۇڭىن شاعادى. ادام پسيحولوگياسىن بەرۋدە وزىندىك قولتاڭباسى بار جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ «قاسقىر ادام» اڭ­گىمەسى دە وسىعان ورايلاس. كوكتەم مەزگىلىندە دالادا جالعىز ۇيىقتاعان ادىلەت جىندانىپ كەتەدى. ادىلەتسىزدىككە جانى توزبەيتىن ادىلەت تاۋ كەزگەن تاۋتاعىلىق ومىرىندە قاسقىردى بالىق اۋلاپ بەرىپ اسىرايدى. بىراق تاعى تاعىلىعىن جاساپ، قاقپاننان بوساتپاق بولعان وزىنە ازۋ ءتىسىن باتىرادى. قالامگەر روزا مۇقانوۆانىڭ «ماڭگىلىك بالا بەينە» شىعارماسىنداعى كەم­تار قىزدىڭ ايمەن سىرلاساتىنىن ەسىڭىزگە الىڭىزشى. ءتىپتى ەسسىز عاشىق ءماجنۇننىڭ قار­عامەن تىلدەسەتىنى بار. را­سىندا، ءتىرى پەندەدە ولاردى تۇسىنەتىن ەشكىمنىڭ بولماعانى ما؟

 

عاشىقتىقتىڭ ازابى

 

عۇمىر بويى لاۋرانى جىرلاعان پەتراركا سىندى ماحاببات ليريكاسىن لايلاعا ار­نا­عان جۇماتايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى ويعا ورالىپ تۇر.

جۇماتاي جاقىپباەۆ بىلايشا جىرلايدى:

ءماشھۇر جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «ايەل ماحابباتى» دەگەن تۋىندىسى تولەگەن مەن زيانىڭ اراسىنداعى رياسىز سەزىمنىڭ بايان­سىزدىعىن بايان ەتەدى. قىلىقتى قىز سەرى جىگىتتى قاساقانا ازاپقا سالادى. جاس كومپوزيتور زيادان ءۇمىتىن ءۇزىپ، باسى اۋعان جاققا بوسىپ كەتەدى. ەندى بايعۇس قىزعا قانشا بارماعىن تىس­تەگەنمەن پايدا جوق. ارادا بىرنەشە جىلدار وتكەندە جىندىحانا تۇبىنەن ءوتىپ بارا جاتقان زيا وزىنە كوزى وڭمەنىنەن وتە تەسىلىپ قاراعان جىندىدان شوشىپ قاشادى. ول تولەگەن ەدى. ەر­­تەسىنە جىندىحاناعا قايتىپ كەلگەندە عا­شىق جىگىت باقيلىق ساپارعا اتتانىپ كەتكەن بولاتىن...

جازۋشى نۇرعالي ورازدىڭ «التىن ساۋىتتى باتىر» اڭگىمەسىندە اقبوز ات مىنگەن التىن ساۋىتتى باتىردىڭ ەلەسىن كۇن باتا كۇتەتىن اقجامالدىڭ تاعدىرى ايانىشتى-اق. ويتكەنى... ول ەلەستى سۇيەدى...

 

ەرتەگى ­– ەل تىرەگى

 

جاس بالاعا بەسىك جىرىنان سوڭ رۋحاني ءنار بەرەتىن بىردەن-ءبىر تەتىك – ەرتە­گىلەر. ونىڭ وي-ءورىسى، قيالىنىڭ داميتىندىعى، ۇلتتىق قايناردان سۋسىن­دايتىنى ءوز الدىنا، ەرتەگى، با­تىر­لار جىرىنىڭ شاراپاتىمەن كۇرەسكەرلىك رۋح­قا تاربيەلەنەدى. وندا دا باستى قاھارمان ادام مۇم­كىندىگى قارسى تۇرا المايتىن كەدەرگىلەرگە كەزىگىپ، ءبارىن جەڭىپ وتىرادى. اڭىز اڭگىمە، ەرتەگى تىڭداپ وسكەن جاس ءومىردىڭ بارلىق ساتسىزدىكتەرىن ۋاقىتشا قيىندىق رەتىندە قابىلداپ، ءتۇبى باقىتقا كەنەلەرىنە سەنەدى. وسىناۋ سەنىمنىڭ كۇشىمەن بوركەمىكتەنىپ ەگىلمەيدى. دەمەك، پسيحولوگيالىق اۋرۋدان دا اۋىلى الىس بولادى. قازاق كەز كەلگەن وقيعانى جۇرەگىمەن قابىلدايدى. ىشكى دۇنيەسى الەم­تاپىرىق كۇي كەشكەندە اقىلمەن ويلانۋعا مۇرشاسى كەلمەيدى. البەتتە، ءسال سابىر ەتكەن ءجون.

 

ءتۇيىن:

ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمىندا جىن تۇسىنىگى باقسىلىقتان تارقاتىلادى. جىنداردىڭ اق، قارا (مۇسىلمان، كاپىر) تۇرلەرى بولاتىندىعى تۋرالى بەرىكباي ساعىندىقۇلىنىڭ «عالامنىڭ عاجايىپ سىرلارى» كىتابىندا ايتىلادى.

جاستار جاعى «جىندى» دەگەن ءسوزدى جاقسى ماعىناسىندا قولدانۋدى ادەتكە اينالدىرىپ ءجۇر. ول ول ما، ولاردىڭ اۋزىنان جىندىلار جايلى ءازىلدى ءجيى-ءجيى ەستيمىز. قازاق اۋرۋعا، كەمتار ادامعا كۇلمەيتىنىن ءاردايىم ەستە ۇستايىق.