انەس ساراي. نوعايلى
كوشپەندى نە جارتىلاي وتىرىقشىلى قاۋىمداردىڭ قونىستارىن انىقتاۋدا وتىرىقشى مەملەكەتتەردىڭ ولشەمىمەن كەلۋگە استە بولمايدى. ورىس عالىمدارىنىڭ بۇل ورايداعى ەڭبەكتەرىنەن ەشتەڭە ءتۇسىنىپ بولمايدى، وزدەرى دە شاتىسىپ، وقىرماندى شاتىستىرعاننان باسقا بەرەرى شامالى. ويتكەنى جاعىرافيالىق جاعىنان كوشپەلى - ءبىر كۇن ويدا، ءبىر كۇن قىردا، ۇنەمى قوزعالىس، تەربەلىس ۇستىندەگى قاۋىم. ونىڭ ۇستىنە نوعايلى قىرىم، استراحان، قازان، ءسىبىر، قازاق حاندىقتارىنىڭ ناق ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، ءتورت تاراپپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. كەيبىر جىلدارى نوعايلى جۇرتىنىڭ قازان حاندىعى جەرىندە نەمەسە قازاق اراسىندا وتىرعانىن كورۋ - كوشپەلىلەر ءۇشىن داعدىلى جاعداي. سوعان قاراپ نوعايلىنىڭ شەكاراسى تۋرالى پىكىر تۇجىرىمداۋ اسىعىستىق بولماق.
نوعايلىنىڭ جەرى مەن ەلى
كوشپەندى نە جارتىلاي وتىرىقشىلى قاۋىمداردىڭ قونىستارىن انىقتاۋدا وتىرىقشى مەملەكەتتەردىڭ ولشەمىمەن كەلۋگە استە بولمايدى. ورىس عالىمدارىنىڭ بۇل ورايداعى ەڭبەكتەرىنەن ەشتەڭە ءتۇسىنىپ بولمايدى، وزدەرى دە شاتىسىپ، وقىرماندى شاتىستىرعاننان باسقا بەرەرى شامالى. ويتكەنى جاعىرافيالىق جاعىنان كوشپەلى - ءبىر كۇن ويدا، ءبىر كۇن قىردا، ۇنەمى قوزعالىس، تەربەلىس ۇستىندەگى قاۋىم. ونىڭ ۇستىنە نوعايلى قىرىم، استراحان، قازان، ءسىبىر، قازاق حاندىقتارىنىڭ ناق ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، ءتورت تاراپپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. كەيبىر جىلدارى نوعايلى جۇرتىنىڭ قازان حاندىعى جەرىندە نەمەسە قازاق اراسىندا وتىرعانىن كورۋ - كوشپەلىلەر ءۇشىن داعدىلى جاعداي. سوعان قاراپ نوعايلىنىڭ شەكاراسى تۋرالى پىكىر تۇجىرىمداۋ اسىعىستىق بولماق.
نوعايلىنىڭ جەرى مەن ەلى
ماسەلەن، ا.ي-م.سيكاليەۆتىڭ XIV-XVI عاسىرلاردا نوعايلاردىڭ جايلاعان جەرى ماناننان (دۋنايدان) ەرتىسكە دەيىنگى دەپ كورسەتۋى سىن كوتەرمەيدى (سيكاليەۆ ا.ي-م. نوگايسكي گەرويچەسكي ەپوس. چەركەسسك، 1994, 78-ب.). ءيا، نوعايلى ىدىراپ، بەت-بەتىنە بىتىراعان كەزدە قايسىبىر جەكەلەنگەن توپتارى اتالعان ولكەلەردە بولعانى راس. ءبىراق ول نوعايلىنىڭ شەكارا مەجەسى بولا المايدى. ال شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ: «نوعايلار وسى شامادا (موعول حانى تۇعلىق تەمىر كەزىندە) سىرداريا مەن شۋدا، ىستىقكول مەن جەتىسۋدا بولدى» دەپ (ۆاليحانوۆ چ. سوبر. سوچينەنيا. ءى توم. الما-اتا، 1961, 358-359-بب.), ەشبىر دەرەككوزگە يەك ارتپاي، حالىق جادىنا سۇيەنىپ جازعانىنداعى «ىستىقكول» ءبىر قاراعاندا كۇدىكتى كورىنگەنمەن، نوعاي شەجىرەلەرىندەگى «قىرعىز الاتاۋىندا» بولعاندارى تۋرالى ءمالىمەتپەن قابىسادى. مۋين اد-دين ناتانزي ولاردىڭ قونىسىن «ۇلىتاۋ، سەڭگىراعاش، قاراتال، جەنت، بارشىن كەنت» دەپ، نوعايلىنىڭ وسى تاراپتا جاساعان ءبىر كەزەڭىنەن حابار بەرەدى (ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ.، 56-ب.).
بۇل ورايدا سان-ساققا سالعان اڭگىمە جەتكىلىكتى. نوعايلى شەكاراسى ءار كەزدە ءارتۇرلى بولعان: بىردە كەڭىپ، بىردە تارىلىپ وتىرعان. ولاردىڭ وزگەرمەگەن تياناقتى اش وزەك، التىن دىڭگەگى - جايىق وزەنىنىڭ ۇزىنا بويى. جان-جاقتان جاۋ تىقسىرعان قيىن-قىستاۋدا وسىندا توپتالىپ، كۇش جيىپ، ساپ تۇزەپ، قايتادان اتتانىستارعا شىعىپ وتىرعان.
سوندىقتان نوعايلىنىڭ شەكاراسى مەن قونىستارىن جايىقتان باستاپ سىرتقارى تاراپتارعا كەڭەيتىپ وتىرساق، قاتەلەسپەيمىز. وردانىڭ ىرگەسى قالانعان ەدىگە زامانىندا باتىس شەكارا ەدىلگە، شىعىس شەكارا جەمگە تىرەلدى. ال وڭتۇستىك كاسپي تەڭىزىنىڭ تۇستىك جاعالاۋىمەن كومكەرىلىپ، تەرىستىك بۇلعار مەن كاماعا دەيىن جەتتى. تاتاردىڭ «يدەگەي» جىرىندا نۇرادىن وكپەلەپ حورەزمگە كەتىپ قالعان اكەسىنە سالەم ايتقاندا، نوعايلىنىڭ كىندىك قانى تامعان توپىراقتاردى اتاپ-اتاپ كورسەتەدى: «ەدىل، جايىق، بۇلعار، ساراي، نۇرانىڭ قارا قۇمى، ويىل، قىيىل، ەلەك، قارعالى» (يديگەي. تاتارسكي نارودنىي ەپوس. كازان، 1990, 121-ب.). ازدى-كەمدى تالاستى تۇستار بولعانىمەن، العاشقى جىلدارداعى نوعايلىنىڭ جەر اۋماعى وسى شامادا.
ب.-ا.ب.كوچەكاەۆ نوعاي ورداسىنىڭ قازان حاندىعىندا، باشقۇرتتا، ءسىبىر حاندىعىندا «نوعاي جۇرتى» دەپ اتالاتىن قونىستارى بولىپ، ولاردان سالىق جينالىپ تۇرعانىنان حابار بەرەدى (كوچەكاەۆ ب.-ا.ب. نوگايسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XV-XVIII ۆۆ. م.، 1981, 98-ب.). عالىم باشقۇرتتاعى «نوعاي جۇرتىن» ءۇفا وزەنىنىڭ بويىنداعى ەستەكتەر، ال ءسىبىر حاندىعىنداعى قونىسى تومەن توڭىرەگى ەكەنىنە دەرەكتەر كەلتىرەدى.
شامالاۋىمىزشا، قازان حاندىعىنداعى «نوعاي جۇرتى» - بۇلعار-سامار ارالىعى. سونداي-اق وزگە دەرەككوزدەردەن بىلەتىنىمىز - داعىستانداعى تەرەك وزەنى بويىنداعى «قارا نوعايلار». ول نۇرادىننىڭ ءاۋ باستان-اق ەنشى جۇرتى بولعان. جوعارىدا نۇرادىننىڭ اكەسىنە جولداعان ءسالەمىندەگى «نۇرانىڭ قارا قۇمى» دەگەنگە كوڭىل اۋدارماي جانە بولماي-
دى. ىلگەرىدە مۋين اد-دين ناتانزيدىڭ نوعايلاردىڭ العاشقى قونىس-
تارى قاتارىندا ۇلىتاۋدى اتاعانىنا دەرەك كەلتىرگەنبىز. ۇلىتاۋدىڭ ءبىر سەڭگىرى ەدىگەتاۋ اتانىپ، ەدىگەنىڭ وسىندا جەرلەنۋى جايدان-جاي ەمەس، اسىلىندا. لەۆشين نۇرا بويىنداعى تاتاعايدى نوعايلىنىڭ قالاسى دەپ باعالاعانىن ەسكەرسەك، ەندەشە، نۇرا ءوڭىرى نوعايلىنىڭ قازاق اراسىنداعى ءبىر يەلىگى بولعانىن اڭعارعاندايمىز.
مۇسا، جاڭبىرشى ءبيدىڭ كەزىندە نوعايلىنىڭ شىعىس شەكاراسى تومەنگى سىر، قاراتاۋعا جەتكەنى بەلگىلى. مۇسا سىر بويىن جايلاپ، قىستاپ، ورتا ازياداعى اۋلەتتىك تارتىستاردىڭ بەل ورتاسىندا بولدى. وسى شامادا نوعايلىنىڭ شەتى توبىل مەن تومەنگى ەسىلگە جەتىپ، ءسىبىر حاندىعىمەن قويان-قولتىق استاستى.
شوقان نوعايلىنىڭ شىعۋ تەگى مەن قونىستارىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. بىردە: «قازاقتار ەسىل دالاسىندا اداسىپ قالعان نوعايلاردان شىققان دەگەن اڭگىمە بار. ولار مۇسىلمان دىنىندە جوق چەگەن دەگەن حالىقتان ايەل الىپ، سول ارالاس قاننان قازاق پايدا بولعان» ء(ۋاليحانوۆ ش.، ءى توم،107-ب.) دەسە، ەڭبەگىنىڭ ەكىنشى ءبىر تۇسىندا قازاق دالاسىندا ەسكى قالا مەن مەشىتتەردىڭ ورنى كوپ ەكەنىن، ولاردىڭ نوعايلاردان قالعانىن ەسكە سالادى (سوندا، 212-ب.). ميللەردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، مەرزلىي گورودوك، تۇراش، مالوگورود، بۋزيۋكوۆ بولىستارى (چان كولىنىڭ توڭىرەگى), تۋنۋس قالاسى (كوشىمنىڭ شەكارالىق بەكەتى), بارابىداعى، وبا كولىندەگى بولىستار: شاڭعۇل، لۋگۋي، كەلەما جانە باسقالار 1594 جىلى نوعايلى الەي مىرزاعا سالىق تولەپ تۇردى دەپ (سوندا، 209-ب.) نوعايلىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شەكارالارىنان حابار بەرەدى.
ال نوعايلى ەلى دەگەندە ونىڭ قۇرامىنا ەنگەن ۇلىستار مەن تايپالاردى جانە نوعايلى حالقىنىڭ سانى سياقتى ماسەلەلەردى اتتاپ وتە المايمىز.
نوعايلى جۇرتىنا العاشقى تياناقتى عىلىمي بارلاۋ جاساعان
م.گ.سافارگاليەۆ ونىڭ ۇيىتقى توبى دەپ 18 تايپانى اتاعان. ولار: الشىن، اس، بايعۇر، بورگان، بورلاق، گۋبلاق، كانگلى، كەنەگەس، كەرەي، قىپشاق، قىتاي، قيات، كولگين، قوڭىرات، ماڭعىت، نايمان، تايدجۋت، تانگۋچين، تۇرىكمەن (سافارگاليەۆ، 1960, 230-ب.). نوعايلى تاريحشىسى كوچەكاەۆ تا وسى تۇجىرىمعا يەك ارتادى. ر.ح.كەرەيتوۆ نوعايلىنىڭ ۇيىتقى توبىنا باي، قاڭلى، قاتاعان، كەرەيت، قىپشاق، قوڭىرات، ماجار، ماڭعىت، نايمان، تاما، سيلجدجگۋت، ءۇيسىن تايپالارىن جاتقىزادى (كەرەيتوۆ ر.ح. نوگايسكايا وردا ي ۆوپروسى ەە ەتنيچەسكوگو سوستاۆا// يگارنو، 19-28-بب.).
ىرگە كوتەرىپ، داۋىرلەگەن XV عاسىردا نوعايلى 64 تايپادان قۇرالىپ، ال XVI-XVII عاسىرلاردا ولار وزدەرىن «140 تاڭبالى نوعاي» اتاعان (ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ.، 440-ب.). تۇرىك ساياحاتشىسى ەۆيل چەلەبي دە «140 رۋلى نوعاي جۇرتى» دەپ كورسەتەدى.
ءبىرتۇتاس نوعايلىدا ىدىراۋشىلىقتىڭ العاشقى نىشاندارى شاڭ بەرگەندە-اق ۇلى نوعاي، كىشى نوعاي، ەديسان، ەديشكول، توعىز، جەمبويلىق، بۋدجاك ۇلىستارى كورىنىس تاپتى. بۇل قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋلارىنا قاراي، قانداستىق جاعىنان جاقىن، تاريح بەل-بەلەستەرىندە ءبىر-بىرىنەن كوز جازباي، قاتارلاس، قاناتتاس جۇرگەن تايپالىق قاۋىمداستىقتار ەدى. العاشقى كەزەڭدە ەتەكتى كەڭگە جايىپ، داليىپ بارا جاتقان نوعايلىنى باسقارۋعا سەپتىگى ءتيدى، كوشى-قون، جەر-سۋ، ۇلىس ىشىندەگى داۋ-دامايلار جەرگىلىكتى جەردە شەشىلدى، ونىڭ لاشكەر قۇرامالارىن جاساقتارعا، سوعىس جاعدايىندا تەز ارەكەتتەۋگە كومەگى از بولمادى، الايدا كەلە-تۇرا ۇلىستىق قۇرىلىمدار كۇش الىپ، ءوزارا قىرقىس باستالعاندا نوعايلىنىڭ بولشەكتەنىپ، بىتىراۋىنا اكەپ سوقتىردى.
اڭگىمە بارىسىندا اتالمىش قاۋىمداردىڭ پايدا بولۋى مەن جوعالۋىنا ارنايى توقتالاتىندىقتان، قازىر ولاردىڭ تىرلىك-تىنىس، ىشكى قۇرىلىمدارى مەن نوعايلى ىشىندەگى وڭ-تەرىس ارەكەتتەرىنە كىدىرىپ جاتپايمىز.
قانداي مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولماسىن ونىڭ ايبار-قۋاتى حالقىنىڭ سانىمەن ولشەنەدى. ەۋروپا ساياحاتشىلارى ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى جەرى كەڭ، حالقى كوپ بىردەن-ءبىر قۇرىلىم نوعايلى جۇرتى دەپ ءبىلدى. بىراق سانى قانشا ەكەنىن كەسىپ-ءپىشىپ اتامايدى. بۇل ورايدا نوعايلى جىرلارىندا «تەڭىزدەي تولقىعان نوعايلى»، «تەڭىزدىڭ قۇمىنداي سانسىز نوعايلى»، «ون سان»، «وتىز سان»، «قىرىق سان» تىركەستەرى ءجيى كەزىگەدى. بىراق بۇل مەڭزەۋلەردەن حالىق مولشەرىن شامالاعانمەن، انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. نوعاي زەرتتەۋشىسى ا.ي-م.سيكاليەۆ نوعايلىنىڭ سانىن 2 ميلليونعا جەتكىزەدى. ال ا.ا.تورتيكا، ۆ.ك.ميحەەۆ، ر.ن.كورتيەۆتەر ەدىل مەن ەسىل، كاما مەن سىرداريا ارالىعىندا 1 ملن. 700 مىڭ حالىق تۇردى، ال نوعايلىنىڭ اتاقونىسى ەدىل، جەم، تومەنگى سىرداريادا 750 مىڭ دەپ كورسەتىپ، نوعايلىنىڭ سانىن وسى مولشەرمەن شەكتەيدى. بۇل ورايدا پىكىر بىلدىرگەندەر كوپ. ونىڭ دەنى قيسىنداۋ بولعاندىقتان، توقتالىپ، بوسقا ۋاقىت الۋدىڭ قاجەتى شامالى.
نوعايلى جەكە شاڭىراق كوتەرەردە دەشتى-قىپشاقتا بولىپ، ەدىگە تۋرالى قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان كلاۆيحو ەدىگەنىڭ ءلاشكەرى 200 مىڭ دەپ كورسەتكەن. ال «قازان جىلناماسى» ەدىگەنىڭ ۇلدارىنىڭ ارقايسىسىندا 10 مىڭ جاساق بارىن اتاعان. ەندەشە، يبن ارابشاحتىڭ ەدىگەنىڭ 20 ۇلى تۋرالى مالىمەتى شىندىق دەسەك، نوعايلى لاشكەرىنىڭ سانى 400 مىڭنان كەم بولماعان. ال لاشكەردى جالپى حالىقتىڭ تورتتەن ءبىرى دەپ ەسەپتەسەك، نوعايلى وتەنىندەگى حالىق سانى 1 ملن. 600 مىڭ بوپ شىعادى.
1551 جىلى ءجۇسىپ ءبيدىڭ IV يۆانعا جولداعان حاتى دا بۇل تاقىرىپتاعى اڭگىمەگە دايەك بولا الادى. «مەنىڭ تىزىمدەگى ءلاشكەرىمنىڭ سانى - 300 مىڭ. ال سەگىز ۇلىمنىڭ ارقايسىسىندا 10 مىڭنان جاساق بار» (ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ.، 497-ب.). بۇل نوعايلى مەن رۋس اراسى شيەلەنىسكەندە IV يۆاندى ىقتىرماق بولعان قوقان-لوقى حات ەدى. اسىلى، ءجۇسىپ لاشكەرىنىڭ سانىن اسىرىپ كورسەتسە كەرەك. ويتكەنى ول 1552 جىلى ورىسقا قارسى جاساق جيعاندا لاشكەرى 120 مىڭنان اسپاي قالدى. سوڭعى دەرەك - نوعايلىداعى ورىس ەلشىسىنىڭ ناقتى مالىمەتى. ولاي بولۋ سەبەبى: نوعايلىنىڭ 480 مىڭعا جۋىق حالقى بار ىسمايىل، ارسلان مىرزالار باستاعان وڭ قانات جورىقتان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. وعان قوسا سەيىداحمەت ۇلىسى ماۋرەنناحرعا ۇزاپ، الشاعىر ۇرىعى دا نوعايلىدان تىسقا كەتكەنىن قوسىڭىز. سوندا نوعايلىنىڭ حالقى 1200-1400 مىڭ شاماسىنان اسپاعان سىڭايدا.
سوڭعى ولشەم كەلەگە كەلەتىن سياقتى. قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ لاشكەرى 300 مىڭعا (بابىر مالىمەتىنشە), حالقىنىڭ سانى 1 ملن.-عا (مۇحاممەد حايدار مالىمەتىنشە) جەتكەندە، ەۋروپا جيھانكەزدەرىنىڭ «اتالمىش كەڭىستىكتەگى ەڭ ىرگەلى مەملەكەت» دەپ نوعايلىنى اتاۋى - وسىنداي تياناققا يەك ارتۋعا يتەرمەلەيدى.
نوعايلىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى
نوعايلى ءوزىنىڭ ىشكى قۇرىلىم، باسقارۋ جۇيەسى تۇرعىسىنان كوشپەلى مەملەكەتتەردىڭ كلاسسيكالىق ءۇلگىسىندەگى ورتا، وڭ، سول بولىپ ءتۇزىلدى. شىندىعىندا، وسى تارتىپپەن قونىستانۋ - لاشكەري شەپپەن بارا-بار ەدى. جاۋ ءبىر قاناتتان كيلىكسە، الدىنان ەكى لەك توسقاۋىل كەزىگەتىن. ال ورتادان كيلىكسە، ەكى قاناتپەن قاۋسىرىپ قورشاپ الۋعا وتە قولايلى ەدى. ورنالاسۋ تارتىبىمەن كوشپەلى ومىردە ابدەن سىنالعان تاجىريبەگە يەك ارتسا، ال وزدەرىنىڭ ىشكى قۇرىلىمدارى مەن باسقارۋ جۇيەلەرىن قالىپتاۋدا بۇرىن بول-
ماعان سونىلىق تانىتتى. ماسەلەن، بي، نۇرادىن، كەيقۋات، تايبۇعا، قا-را-دۋان، توقا-دۋان - مۇنداي اتاۋلار عۇندا دا، تۇركىدە دە، موڭعولدا دا، ءتىپتى وزدەرى ارالاس-قۇرالاس، ىرگە سىباي كورشى وتىرعان التىن وردادا دا بولعان ەمەس. بۇل ورايدا نوعايلى تىڭ، ءتولتۋما ۇردىسپەن ەرەكشەلەنە ءبىلدى.
نوعايلى ورداسىنىڭ باسشىسى - بي دەپ اتالدى. وعان حالىق قۇرىلتايىندا سايلانۋ ارقىلى قول جەتكىزدى. ءبيدىڭ بيلىك جۇرگىزۋ مەرزىمى ۋاقىت جاعىنان شەكتەلمەگەن سياقتى. بيلەر تاقتان ءولىپ نە قۋىلىپ قانا كەتكەن. ادەتتە، بي سايلاۋشىلار رۋلار مەن ۇلىس باسشىلارى دەپ ءتۇسىنىپ كەلدىك. نوعايلى ورداسىنىڭ كەيىنگى كەزەڭىن قامتيتىن دەرەككوزدەر باسقا اۋجاي اڭعارتادى. دىناحمەت بي ءولىپ، ورنىنا 1578 جىلى ورىس سايلاناردا «بارلىق ۇلىستىڭ مىرزالارى جانە قوسباسىلارى مەن قارا حالىق جينالدى» دەپ جازعان (روسسيسكي گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ درەۆنيح ۆەكوۆ. ننكس، د. 8.، 211 //ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ.، 545-ب.). دەمەك، قۇرىلتايعا بۇكىل حالىق جينالعانى - شىنايى دەموكراتيالىق ءۇردىستىڭ كورىنىس بەرگەنى. البەتتە، ۇلىسباسى مىرزالاردىڭ حالىققا ىقپالى كۇشتى بولعانى، سايىپ كەلگەندە، سولاردىڭ دەگەندەرى جۇزەگە اسقانى بەلگىلى.
بي سارايشىق قالاسىندا تۇرىپ، تەك جازعى كۇندەرى جايلاۋعا شىقتى. ءبيدىڭ قۇقى كۇشتى بولعانمەن، شەكتەۋسىز بولعان جوق. ماڭىزدى ماسەلەلەر تۋرالى مىرزالارمەن كەڭەسىپ بارىپ شەشىم قابىلدادى. «بيگە كارى مىرزالار اعاسىنداي، جاس مىرزالار اكەسىندەي باعىندى» (كوچەكاەۆ ب.-ا.ب.، 39-ب.).
وردانىڭ لاۋازىم جونىنەن ەكىنشى تۇلعاسى - نۇرادىن، نۇرادىن مىرزا دەپ اتالدى. بۇل اتاۋدىڭ شىعۋ تەگى ەدىگەنىڭ ۇلى نۇرادىنمەن بايلانىستى ەكەنى داۋسىز. ونىڭ مىندەتى وڭ قاناتتى، ياكي قىرىم بەتتى جاۋدان قورعاۋ بولدى. نۇرادىن جاساعىمەن ەدىلدىڭ جايىلما سۋلى، وتى شۇيگىن ءارى جايپاق سول قاناتىن ۇزىنا بويىنا جايلاپ جاتتى. نوعايلى قىرىممەن باسەكە بوپ، ۇرگىن-سۇرگىندى عۇمىر كەشتى.
«بي ولگەن جاعدايدا ۇلكەن ۇلى اكە ورنىنا بي سايلانىپ، ەكىنشى ۇل - نۇرادىن لاۋازىمىن يەلەندى» (پەرەتياتكوۆيچ گ. پوۆولجە ۆ XV ي XVI ۆۆ.، 140-ب.). نوعايلى بيلەۋشىلەرىنىڭ العاشقى بۋناعى - ەدىگە مەن ونىڭ ۇلدارىنا قاتىستىرا ايتىلعان بۇل پىكىر ءبىرشاما ناقتىلاۋدى قاجەت ەتەدى. نوعايلىنىڭ العاشقى بيلەۋشىلەرى كەزىندە بيلىك جورالارى ءالى ءبىر ىزگە ءتۇسىپ جۇيەلەنە قويعان جوق-تى. نوعايلى تىزگىنى نۇرادىن ۇلى ۋاقاس قولىنا كوشكەننەن باستاپ، بۇل ىسكە انىقتىق ەندى. ۋاقاس ولگەندە بيلىك ونىڭ ءىنىسى ابباسقا ءتيدى، ابباس ۇلكەيگەن سوڭ، تىزگىندى اعاسى ۋاقاستىڭ بالاسى مۇساعا، مۇسا ءىنىسى جاڭبىرشىعا بەردى. بۇدان كەيىن مۇسا ۇلدارى اعالىق-ىنىلىك جولمەن كەزەگىمەن بيلەدى. نوعايلىنىڭ بيلىك جۇيەسىندە ءتاجىريبە قالىپتاستىرعان جول-جورالعى نەگىزىندە: بيلىك اعادان ىنىگە اۋىستى، ول جۇيە سارقىلىپ بىتكەندە كەلەسى بۋىننىڭ ۇلكەنىنە، ياكي ۇلكەن اعانىڭ ۇلكەن ۇلىنا اۋىستى دەپ تۇجىرىمداۋعا دالەل جەتكىلىكتى. جول-جورالعى وسىلاي بولعانمەن، قۇرىلتايدا باس قوسقان حالىق تاڭداۋى بۇل جورالعىنى وزگەرتىپ جىبەرگەن كەزدەرى از بولماعان. نوعايلىنىڭ اينالا توڭىرەكتەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردان باستى ايىرماشىلىعى - بيلىك جۇيەسىندە شىڭعىس تۇقىمى قاتىسپاعان، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزى قۇرىپ، ءوزى بيلەگەن ساياسي جارالىم بولعاندىعىندا جانە ونىڭ تىنىس-تىرلىگىندە دالا دەموكراتياسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى كورىنىس تاپتى.
ورداداعى ءۇشىنشى لاۋازىم يەسى - كەيقۋات. ونىڭ مىندەتى سول قاناتتى جاۋدان قورعاۋ بولدى، گەوساياسي ناقتى جاعدايدا نوعايلى يەلىكتەرىن قازاق حاندىعىنان قالقالاپ تۇردى.
ءتورتىنشى لاۋازىم يەسى - تايبۇعا. ورىس قۇجاتتارىندا وسى لاۋازىم يەسى ۇنەمى ءتورتىنشى بولىپ اتالادى. 1626 جىلى اق پاتشا ميحايل فەدوروۆيچ نوعايلىعا اتاۋلى سىيلىق جىبەرگەندە، بيگە - 54 رۋبل، نۇرادىنعا - 36, كەيقۋاتقا - 34, تايبۇعاعا - 28 رۋبل دەپ كورسەتكەن (تسگادا، 127. نوگايسكيە دەلا زا 1626 گ. كن. I.، ل. 440). ورىس مۇراعاتىندا جيناقتالعان قاتىناس قاعازدارى دا، ونى ساراپتاپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن تاريحشىلار دا بۇل لاۋازىمدى اتاعاندارى بولماسا، انىق-قانىق پىكىر ايتپايدى. «تايبۇعا» - ءسىبىر حاندىعىنا شايباندار ۇستەمدىك ەتكەنگە دەيىنگى كەرەي حاندارىنىڭ اۋلەتتىك ەسىمى. دەمەك، تايبۇعا ءسىبىر حاندىعىمەن بايلانىسقا جاۋاپتى لاۋازىم بولعان.
ءبيدىڭ جانىنداعى ۇزبەي قىزمەت ىستەيتىن كەڭسە باسشىسى - قارا-دۋان دەپ اتالدى. ەلشىلىك قارىم-قاتىناس، قاراجات، كەلىم-كەتىمدى شەت جۇرتتىقتاردى قارسى الىپ، شىعارىپ سالۋ، ەلشىلىك قارىم-قاتىناس حاتتارىن جازۋ، بي كەڭەسىنىڭ جادتاماسىن جۇرگىزۋ، كەدەن سالىعىن جيناۋ، ىشكى سالىقتىڭ تولەنۋىن قاداعالاۋ، داۋلارعا قازىلىق ەتۋ سياقتى اسا ماڭىزدى ىستەر وسى كەڭسە ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى.
قارا-دۋان ءبيدىڭ ءبىرىنشى ۋازىرىنە ۇقساس مىندەت اتقاردى. ماسەلەن، بي ورىس ەلشىسىن قابىلداعاندا وتە كۇردەلى حالىقارالىق ماسەلە «باراق قاراقشىلىعى» تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىنىك بەرىپ، ورىس تۇتقىندارىن قايتارۋ ماسەلەسىنىڭ قىر-سىرىن ۇقتىرعان. ورىس دەرەككوزدەرىنىڭ حابارلاۋىنشا، قارا-دۋان بىردە ماسكەۋگە قۇن داۋلاعان ەلشىلىكتى باستاپ كەلىپ، 200 مىڭ التىن تولەم الىپ قايتقان.
وسى كەڭسەنىڭ تاعى ءبىر جاۋاپتى قىزمەتشىسى - توقا-دۋان. ول بي سارايىنىڭ شارۋاسىمەن شۇعىلدانىپ قانا قويماي، ءبيدىڭ قابىلداۋىنا باراتىن ەلشىلەرگە قابىلداۋ كەزىندەگى راسىمدەردى دە تۇسىندىرگەن. 24 قازان 1536 جىلى سەيىداحمەتكە بەرىلگەن كۋالىككە سول تۇستا توقا-دۋان مىندەتىن اتقارعان ماماي مىرزا «ۇلى توقا-دۋان» دەپ بەلگى سوعىپ، قول قويعان. كەڭسە مۇشەلەرىنە بەرىلەتىن بي جارلىقتارى دا وسى توقا-دۋان ارقىلى جۇزەگە اسقان. ونىڭ بيلىك دارەجەسىنىڭ مولدىعى سونشالىق - سارايشىقتاعى ورىس ەلشىلىگىنە كەلگەن بايلانىسشىنى ءوز ەركىمەن قويا بەرگەن.
وردا جەرىن باسىپ وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنەن سالىق جيناۋ ءىسىن قارا-دۋانعا باعىنىشتى توقا-دۋان باسقارعان. ال قارجى اينالىمىنا قازىناشى جاۋاپ بەرگەن. سوڭعى لاۋازىم يەلەرىنە ابىزدار، باقسىلار، موللالار جانە ەلدەن سالىق جينايتىن دارۋعالار باعىنىشتى بولدى.
ساراي جانىندا بي كەڭەسى جۇمىس ىستەدى. ونىڭ قۇرامىندا قاراشىلار، ورىندارىنان كەتكەن بۇرىنعى ۇلىس باسشىلارى جانە رۋباسىلارى بولدى. وردادا ۇزاق ۋاقىت بولعان ورىس ەلشىسى دانيلو گۋبيننىڭ ماسكەۋگە حات ارقىلى: «ءىرى رۋلاردىڭ قاراشىلارى ءبيدى تاستاپ كەتتى» (اڭگىمە سەيىداحمەت بي تۋرالى) دەگەن حابارىنان قاراشى - جەرگىلىكتى تايپا كوسەمدەرىنىڭ بيلىك جۇيەسىنىڭ سالماقتى ءبىر تاقتاسى بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
قايسىبىر تاريحشىلاردىڭ ءار تايپانىڭ باسىندا ماڭعىت رۋىنان شىققان مىرزا وتىردى دەۋلەرى شىندىققا جاناسا بەرمەيدى.
ىشكى-سىرتقى ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندە نە سالتانات جاعدايلارىندا، بولماسا جولى ەرەكشە شەتەل ەلشىلەرىن قابىلداعاندا ۇلى كەڭەس شاقىرىلدى. ونى «كورىنىس» دەپ اتادى. ءبيدى ءتوڭىرەكتەپ جايعاسۋدا ۇلكەندىك-كىشىلىك جورا قاتاڭ ساقتالدى. جارتى شەڭبەر ءتارىزدى ءبىرىنشى قاتاردا كەڭەس مۇشەلەرى، مەملەكەت تەتىگى قولدارىنداعى جوعارى مانساپ يەلەرى وتىردى. ەكىنشى شەڭبەردى ءبيدىڭ قىزمەتشىلەرى، ساراي توڭىرەگىندەگى شونجارلار جانە ىرگەلى قاۋىمداردىڭ رۋباسىلارى - قاراشىلار قۇرادى. كوكەيلى ماسەلە تۋرالى ءسوز سويلەندى، بي ءبارىن دە مۇقيات تىڭداپ، ۇسىنىستاردى داۋىسقا قوياتىن بولدى. شەشىم داۋىستاۋ ارقىلى ماقۇلداندى. ال كەلىسىم بەرمەي، قارسى بولعاندار ورىندارىنان تۇرىپ، وڭاشالانىپ بولەك وتىردى (اكتى ۆرەمەني مەجدۋتسارستۆيا... (1610-1613 گگ.). پود رەداكتسيەي س.ك. بوگوياۆلەنسكوگو ي ي.س.ريابينينا. م.، 1915, 13, 26-27-بب.).
كاسىبى، تۇرمىسى
نوعايلىنىڭ نەگىزگى كاسىبى، تۇرمىسى - مال شارۋاشىلىعى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءتورت تۇلىكتى: جىلقى، تۇيە، قوي، سيىردى تۇگەلىمەن ءوسىردى. اسىرەسە، اسىل سويلى شاڭىراق ءمۇيىز وگىزدەر اۋىل ماڭىندا قاپتاپ ءجۇردى. ولار، نەگىزىنەن، وگىزبەن كوشەتىن. كيىز ۇيلەر قازىرگىدەي قارا جەرگە ەمەس، ءتورت، التى، سەگىز تەگەرشىكتى «تەلەگەن» اربالاردىڭ ۇستىنە تىگىلدى. ونى بۇزىپ جيناۋ، قايتا قۇرۋ دەگەن بولمادى، توزسا، اربا ارقاسىندا توزدى. اقسۇيەكتەر، ءىرى بايلار تەلەگەنگە ون ەكى وگىزگە دەيىن جەكتى. ال نوعايلى قويلارى شەتەل جيھانكەزدەرىن تاڭعالدىرماي قويمادى. ءبىراز جىلدار تانا (ازاق) كەنتىندە تۇرىپ، نوعايلىنى ءجيى ارالاپ ساۋدا جاساعان ۆەنەتسيان كوپەسى (XV ع.) بىلاي دەپ جازادى: «اتالمىش حالىقتىڭ وسىرەتىن ءتورتىنشى تۇلىگى - ءجۇنى ۇزىن، اياعى سەرەيگەن، قۇيرىقتارى كەم دەگەندە 12 فۋنت تارتاتىن قويلار. جاتسا تۇرا المايتىن بولعاندىقتان، ولاردىڭ قۇيرىعىنا دوڭعالاق بايلاپ قويعاندارىن كوردىم. اۋىزعا قاتپايتىن وسى قۇيرىق مايدى اسقا پايدالانادى» (باربارو ي كونتاريني، 149-ب. // كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. لەتوپيس ترەح تىسياچيلەتي. الماتى، 1992, 352-ب.). XVI عاسىردا ارال وڭىرىنەن ءجۇرىپ وتكەن اعىلشىن ا.دجەنكينسون دا قۇيرىعى وتە ۇلكەن نوعايلى قويلارىن اتاپ ءوتىپ، ولاردىڭ سالماعى 60-80 فۋنت دەپ كورسەتكەن. اڭگىمە، شاماسى، ەدىلباي قويلارى تۋرالى بولىپ وتىر. XIX ع. باس كەزىندە قازاق دالاسىندا بىرنەشە جىل بولعان ا. لەۆشين دە اتالمىش قوي تۇقىمىن ايرىقشا اتاپ وتكەن: «ولاردىڭ سالماعى - 4-5 پۇت، 2 پۇت شاماسىندا ماي تۇسەدى، الگىلەردىڭ بيىكتىگى، كۇشتىلىگى سونشالىق، 10-12 جاسار بالالار قىزىق ءۇشىن قويعا ءمىنىپ وينايدى» (سوندا، 32-ب.).
ءتورت تۇلىكتەن، قويدان كەيىنگى كوپ وسىرگەندەرى - جىلقى. ماڭدايىنداعى كەكىلدەن سيراعىنداعى تۇياعىنا دەيىن بىردە-ءبىر قىل-قىبىرى شاشاۋ شىقپاي پايداعا اساتىن، ىشسە - اسى، كيسە - كيىمى وسى جىلقى ەدى. جابىمەن قاتار نەشە ءتۇرلى اسىل تۇقىمدى سايگۇلىكتەر، جورتۋىلعا جارامدى قازاناتتار ءوسىردى. اسىرەسە، قازاناتتارعا سۇرانىس كوپ ەدى: باتىستا ورىس، قۇرال (كورول), بولگار، شىعىستا بۇحار، حورەزم، ءتىپتى ۇندىستانعا دەيىن قانىن جەرگە تامىزباي، پىشاق ءۇستى ءبولىسىپ الىپ جاتتى. نوعايلىنىڭ حالىقارالىق ساۋدا تاۋارى وسى جاۋ-جاراققا جارامدى قازاناتتار بولدى. IX عاسىر جيھانكەزى ءال-ءدجاحيزدىڭ جىلقى مەن تۇركى تۋرالى كەلتىرگەن ادەمى دەرەگى نوعايلى كەزىندە دە باز باياعى قالپى وزگەرمەگەن ەدى: «ەگەر سەن تۇركىنىڭ ءومىرىنىڭ ۇزاق-قىسقالىعىن ەسەپتەر بولساڭ - ونىڭ جەر باسقانىنان گورى، ات ارقاسىندا كوبىرەك وتىرعانىنا كوز جەتكىزەر ەدىڭ». قاسىم حاننىڭ دا جىلقى تۋرالى ايتقان عاجاپ ءسوزىن ەسكە تۇسىرگەننىڭ ارتىقشىلىعى جوق: «ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز - جىلقى: ونىڭ ەتى مەن تەرىسى ءبىز ءۇشىن ەڭ قىمبات تاعام مەن كيىم، ال ونىڭ ءسۇتى - ەڭ سۇيكىمدى تاعامىمىز. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە باق تا، كوز تارتار عيماراتتار دا جوق، ءبىزدىڭ كوز سۋسىنىمىزدى قاندىراتىن - دالاداعى جىلقى تابىنى، سونىڭ قىزىعىن قىزىقتاۋدان ارتىق قۋانىش جوق» (مۇحاممەد حايدار، 22-ب.).
موعول حانى سايد 1513 جىلى قازاق ەلىنە كەلىپ، قاسىم حاندا قوناق بولعانىن ەسكە الىپ، ءجيى اڭگىمەلەيدى ەكەن. سونىڭ اۋزىنان جازىلىپ الىنعان مىنا ءبىر دەرەكتىڭ تاريحي ءمانى زور: «مەنىڭ ەكى اتىم بار، - دەيدى قاسىم حان سايد حانعا، - ونىڭ قۇنى تۇتاس ءبىر تابىنعا تاتىرلىق. ءتۇز تۇرعىنىنا اتسىز ءومىر - ءومىر ەمەس، مەنىڭ ەكى اتىم - ەڭ قىمبات بايلىعىم. ەكەۋىن بىردەي ۇستاتىپ جىبەرە المايمىن، كوڭىلىڭ قالاعان بىرەۋىن ال». قاسىم حاننىڭ سىيلاعان ول عاجاپ سايگۇلىگىنىڭ ەسىمى - «وعلان-تورى» ەدى.
دومينيكان جيھانكەزى د'اسكولي دەگەن (XVII ع.) بىلاي دەپ جازادى: «نوعايلار تۇقىم سەۋىپ، ەگىن ورمايدى». ونىڭ ايتۋىنشا، نوعايلار اراسىندا نان شايناپ كورمەگەندەر بار، وردانىڭ شەت-قيىرلارىندا تۇراتىندار نان دەگەن ءسوزدى بىلمەيدى (وپيسانيە چەرنوگو موريا ي تاتاري سوستاۆلەننىە دومينيكانتسەم دورتەللي د'اسكولي پروتەكتوروم كافى، تاتاري ي پر. 1637 گ.// زاپيسكي ودەسسكوگو وبششەستۆا يستوري ي درەۆنوستەي روسسي. ودەسسا، 1902, ت. 24, 130-131-بب.).
مۇنداي اۋا جايىلعان ۇستىرتتىككە نوعايلى كەزىنىڭ كونە دەرەكتەرىمەن جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى: «سارايشىقتىڭ جىرتىلاتىن جەرلەرىن سۋ باسىپ كەتتى. بىزگە ءبىر كەمە تۇقىمدىق ءدان جىبەر» (پدرۆ. چ. 9, 284-ب.; چ. 10, 195-ب.). نوعايلى ءبيى ءبىر حاتىندا ورىس پاتشاسىنا وسىلاي دەپ جازعان. دەمەك، نوعايلى ەگىنشىلىكتى اتىمەن بىلمەدى دەگەن جاي ءسوز. نوعايلىنىڭ جەر وڭدەۋمەن اينالىسقانىن ن.م.كارامزين دە ماقۇلدايدى: «ىسمايىل بي جايىق جاعاسىندا، سارايشىقتا تۇردى، ال قاراماعىنداعى ەل جەر جىرتىپ، ەگىن ەگۋمەن شۇعىلدانادى» (كارامزين ن.م. يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو. سپب.، 1821, ت. 9, پريم.78). ا.ا.گەراكليتوۆ بولسا: «باربارونىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قازي ۇلىسىنىڭ نوعايلارى XV عاسىردا-اق ەگىن ەككەن» دەپ جازادى (گەراكليتوۆ ا.ا. يستوريا ساراتوۆسكوگو كرايا ۆ XVI-XVIII ۆۆ. ساراتوۆ، 1923, 105-ب.). XIV عاسىر قالامگەرى ءال-وماري دەشتى قىپشاق جۇرتىنىڭ تارى ەگەتىنىن ايتقان. ي.باربارو وسى ويدى دامىتا ءتۇسىپ، بىلاي دەپ ناقتىلايدى: «وسى سىندى جانە وزگە دە تاريحي دەرەكتەردەن سارايشىق جۇرتى وزدەرىن بىرىڭعاي ات ارقاسىنداعى جۇرت قاتارىنا قوسپاعانىن»، ياكي وتىرىقشى بولىپ، ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسقانىنا كوز جەتكىزەمىز.
اڭشىلىق تۇزدىكتەردىڭ ءارى ساۋىعى، ءارى كاسىبى ەدى. قارشىعا، لاشىن، قىران باپتاپ، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋ - ماشىقتى تىرلىك. اياق ءىزى سيرەك سارى بەل، كەڭ دالادا اقبوكەن، كيىك، قاراقۇيرىق جىرتىلىپ ايىرىلادى. قۇلان، تارپاڭ، تاۋتايلاق اۋلاۋ دا - باتىلدىقتى قاجەتسىنەتىن كاسىپتىڭ ءبىر پاراسى. قۇلاننىڭ دومباي دەگەن ءبىر ءتۇرى دەرەككوزدەردە اۋىزعا الىنادى. شىرشا ءمۇيىز بۇلاندار دا جوسىپ ءجۇردى. «العيدىڭ قۇبا جونىندا ارىستان وينار شارق ۇرىپ» دەگەن ولەڭ جولدارىنا قاراعاندا، اڭ اتاسى ارىستانمەن الىسىپ، ايلا اسىرۋ تاڭ بولماعان سياقتى. سىردىڭ تۇلەيىنەن «تۇران جولبارىسىن» كەزىكتىرۋ داعدىلى جاعداي-دى. تۇلكى، قارساق، قويان، قاسقىر تەرىسى ىشكى قاجەتتىلىكتى وتەۋمەن قاتار سىرتقا دا شىعارىلدى. اسىرەسە، قاما، باشقۇرت، تومەن ورماندارىنان اۋلايتىن تيىن، بۇلعىن، قاما، قۇندىز تەرىلەرى ايىرباس ساۋدانىڭ ەڭ ءوتىمدى تاۋارلارى قاتارىنا جاتتى. تون، ىشىك، تايجاقىنى ورىستار قاجەتسىنسە، قامزول، ۇكى، قايىڭ جاق پەن ساداققا بەسقالا بازارىنىڭ سۇرانىسى مول بولدى. ەندى اڭگىمەلەنىپ وتىرعان كەز تاريحي جازبالارىنا ءسوز بەرەلىك. يبن رۋزبيحان دەشتى قىپشاقتاعى اڭشىلىق تاقىرىبىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «قىدىر قونعان بۇل ەلدىڭ ءشولدى دالالارى قۇسقا تولى. شۇيگىن جايىلىمداردا بىر بوپ سەمىرگەن كيىكتەر مايعا جاتقان سيىر سياقتى مايماڭداپ جۇگىرە المايدى. قوناق كۇتۋ دەگەن ولار ءۇشىن جازىلماعان زاڭ، ءۇي يەسى قوناق الدىندا جايىلىپ توسەك، ءيىلىپ جاستىق. الدا-جالدا ەت كەرەك بولىپ قالسا، وتاعاسى جاق، ساداعىن اسىنىپ، اڭعا شىعادى. بەل اسىسىمەن قۇلان اتىپ الىپ، قوناعىن كەشكى تاماققا قارىق قىلادى».
دىنىندە، تىلىندە، تۇرمىسىندا، ونەرى مەن ادەبيەتىندە، تايپالىق-رۋلىق قۇرامىندا بوتەندىك جوق التىن وردا توڭىرەگىندە قالىپتاسقان تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ومىرگە كەلگەن نوعايلىنىڭ قازاق حاندىعىنان ايىرماشىلىعى شامالى ەدى. كاسىپ، ونەر، تۇرمىس-سالت جونىنەن ءبىرى تۋرالى ايتىلعان كونە دەرەك، ەكىنشىسىنە دە اينا-قاتەسىز كەلە بەرەدى. وسى ورايدا ۇلىتاۋ دالاسىنداعى اقساق تەمىردىڭ اڭ اۋلاۋ ءتاسىلىن ەسكە سالۋ ءتۇز تىرلىگىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە سەپتەسەدى. «سولتۇستىككە بەت العان لاشكەر ءتورت اي بويى جولدا كەزىككەن جابايى ەشكى (قاراقۇيرىق), كيىك، قۇس جانە دالانىڭ شوپتەرىمەن قورەكتەنەدى. بۇل دالادا اڭ اۋلاۋ - سوعىس كورىنىستەرىنەن ءبىر كەم ەمەس. قالىڭ لاشكەر ايلاپات دالانى اۋ عىپ قورشاپ الىپ، مىلتىق گۇرسىلى، كەرنەي دابىلىمەن اڭ بىتكەندى بيلەۋشىنىڭ شاتىرىنا قاراي قۋدى. ات ارقاسىنا قونعان اقساق تەمىر قارسى شىعىپ، كوزىنە كورىنگەن اڭ، جانۋاردى وڭدى-سولدى اتتى. اقىرى قاجىپ، شاتىرىنا ورالدى. بۇدان سوڭ ەرىك وزدەرىنە تيگەن جاۋىنگەرلەر اڭ-جانۋارلارعا تاپ بەرىپ، جامساتىپ سالدى دا، ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىنە دەيىن وت جاعىپ، توي تويلادى» (كارامزين ن.م.، كنيگا II, توم V, گل. II, 83-ب.).
دەشتى قىپشاقتا اڭ اۋلاۋدىڭ بۇل ءبىر ءتۇرى دەسەك، ەكىنشىسىن ا.لەۆشين جازىپ قالدىردى. كيىكتەر سۋ ىشەتىن سۋاتتاردىڭ ىرگەسىنە قامىستان شارباق تۇرعىزعان. شارباقتىڭ ىشكى جاعىنان ۇشتالعان شي قاداپ قوياتىن بولعان. سۋعا كەلگەن كيىكتەردى ۇركىتكەندە ولار شارباقتان قارعيمىن دەگەندە وتكىر شيلەر كيىكتىڭ قارنىنا، شاپتارىنا قادالادى. جارالى جانۋارلاردى ۇرىپ الادى. كيىكتەردى ارانعا جىعۋ ءادىسىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى ءا.كەكىلبايدىڭ «ۇركەر» رومانىندا ەستە قالاتىنداي عىپ سۋرەتتەلگەن. تاۋلى-قىرلى دالانىڭ بيىك جارلى جەرىنە كيىكتەردى قۋىپ اكەلىپ قامايتىن بولعان. ال جاردىڭ تومەنگى ەتەگى قاپتاعان اران، ياكي جەرگە قادالعان شي. كيىكتەر جاردان قارعىعاندا وسى ارانعا ۇرىنىپ، جايراپ قالادى.
دەشتى قىپشاق جۇرتىنىڭ كيگەن كيىمدەرى تۋرالى كونە دەرەكتەر كەشەگىمىزدى تانىپ-ءبىلىپ، دۇرىس باعالاۋعا سەپتەسەدى. «عاجاپ ورنەكتەرى بار ءتۇرلى ءتۇستى كيىزدەر، بىلعارىدان ويىپ ىستەلگەن بەلدىكتەر ادەمىلىگىمەن تاڭعالدىرادى» دەپ تامسانادى يبن رۋزبيحان. «ولاردا قوي، جىلقى، تۇيە وتە كوپ، - دەپ جازادى XVI عاسىر تۇرىك جيھانكەزى سەيفي چەلەبي، - ال مەكەنجايلارى اربا ارقاسىندا. قوي تەرىسىنەن ىستەپ، نەشە ءتۇرلى تۇسكە بوياعان شەكپەندەرى اتلاستان ايىرعىسىز. ولاردىڭ ادەمىلىگى سونشالىق، بۇحار بازارىنا اپارىپ ساتقاندا، اتلاس شەكپەنمەن باعاسى بىردەي. ال سول قوي تەرىسىنەن ىستەلگەن سىرتتان جامىلاتىن جەلبەگەيلەرىنەن سۋ وتپەيدى، دىمقىل تارتۋ دەگەندى بىلمەيدى. ول تەرىنى وڭدەيتىن بوياۋعا بايلانىستى، بوياۋ وزدەرىندە وسەتىن ءشوپتەن الىنادى» (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي.، 338-ب.). وسمان تۇرىك ساياحاتشىسىن تاڭعالدىرعان تەرىنى وڭدەۋ تاسىلدەرى 1769 جىلدىڭ كوكتەمىندە جايىق وزەنىندە بولعان پ.پاللاس ەڭبەكتەرىندە بار. ا.لەۆشين دە بۇل تاقىرىپقا ەرەكشە كوڭىل اۋدارعان: «قوي نە ەشكى تەرىسىنەن يلەنىپ تىگىلگەن سىرت كيىمدى «داحا» دەپ اتايدى. ونىڭ وڭدەلۋ ءتاسىلى تومەندەگىدەي: تەرىنىڭ ءجۇنىن قىرقىپ، شيراتىپ ورايدى دا، ءجۇننىڭ ءتۇبى ءجيدىپ، ءتۇتىپ الىپ تاستاۋعا كەلگەنشە جىلى جەردە ساقتايدى. قىلدان ارىلعان تەرىنى پىشاقپەن قىرىپ، تاعى دا تازارتادى. سوسىن ءىلىپ كەپتىرەدى. كەپكەن سوڭ ءۇش-ءتورت كۇن اشىعان ايران تولى ىدىستا ۇستايدى. ايراننان شىعارىپ، كولەڭكەدە تاعى دا كەپتىرەدى. سوسىن قولمەن ۋقالاپ جۇمسارتىپ، تۇتىنگە ىستايدى. تاعى يلەپ، ابدەن جۇمسارتادى دا، سارى نە قوڭىر بوياۋمەن بويايدى. ال بوياۋدى راۋعاش، تاسشاي وسىمدىكتەرىنەن الىپ، سارىسۋ، قوي مايىن قوسىپ ىستەيدى. بۇل بوياۋ بوتقا سياقتى قويۋ. تەرىنى ەكى جاعىنان بوياپ، كەپتىرەدى. كەپكەن سوڭ قايتا يلەپ، تاعى دا بوياپ تاستايدى. كەبۋ، بوياۋ، يلەۋدى كەزەكتەپ، بۇل ءىستى ەكى-ءۇش كۇندە ءتامامدايدى. وسىلاي ىستەگەندە تەرىدەن دىمقىل وتپەيتىن بولادى. كىرلەسە، ماتا قۇساتىپ جۋسا دا ءوڭى تايمايدى» (لەۆشين ا.، چ. 3, 210-211-بب.).
دەشتى قىپشاق جۇرتىنىڭ ءۇي-كۇيى، كوشى-قونى تۋرالى بايانعا كەزەك بەرەر ءسات تە كەلگەن سياقتى. ادەتتە، اعاش كەرەگەلى، كيىز تۋىرلىقتى قازاق جۇرتى دەپ، كيىز ءۇيدى تۇرمىستىق ەن-تاڭبا ەرەكشەلىگىمىزدىڭ قاتارىنا جاتقىزامىز. الايدا كيىز ۇيلەرىمىز قازىرگى ۇعىمىمىزدان باسقاشا بولعان. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تاريح قويناۋىنان سىر تارتالىق.
XVI عاسىرداعى اعىلشىن جيھانكەزى سارىتاۋداعى پەرەۆولوكي دەگەن جەردەن جايىققا بەتتەگەندە مالدارىن جايىپ جۇرگەن نوعايلى تۇرعىندارىنا كەز كەلەدى. ول بۇرىن كورمەگەن كوزگە توسىن كورىنىستى بىلايشا سۋرەتتەيدى: «ءبىر مىڭعا جۋىق تۇيە تەلەگەن سۇيرەپ كەلەدى، تەلەگەننىڭ ۇستىندە كۇمبەزدى شاتىرلار، الىستان قاراعاندا قالا جىلجىپ كەلە جاتقانداي اسەر قالدىرادى» (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي.، 331-334-بب.). شىندىعىندا دا، ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان كەزدە كيىز ۇيلەر ارباعا تىگىلگەن. جىلجىمالى كيىز ۇيلەر عۇن-تۇركى جۇرتىنىڭ تۇرمىستىق ەرەكشەلىگى رەتىندە عۇن زامانىنان بەلگىلى. قىتايلار جەتەگىنە ون ەكى وگىز جەگىلگەن تەلەگەن ۇستىندەگى وسىنداي جىلجىمالى سارايدىڭ سۋرەتىن سالىپ، ونىڭ ىستەلۋ ءتاسىلىن دە ەگجەي-تەگجەيلى جازىپ قالدىرعان. ولاردىڭ ايتۋىنشا: بۇل ۇيلەر كيىزبەن تۇمشالانىپ، سىرتىنان قايىسپەن قاپتالعان. قوزعالعاندا بىلقىلداماۋ، داۋىلدا جەل ۇشىرماۋ ماقساتىندا ءارى ساندىك ءۇشىن سىرتىنان التىن نە كۇمىس شەگەلەرمەن ادىپتەلگەن. قىتاي دەرەكتەمەلەرىنەن مۇنداي سالتاناتتى كوشتەردى تۇركى داۋىرىندە دە ءجيى كەزىكتىرەمىز. تۇرا-كەلە عۇن-تۇركىلەردىڭ دىمقىلى كوپ، قارلى، ورماندى التايدى تاستاپ، قىسى ايازدى، جازى اپتاپ ەۋرازيانىڭ دالالىق القاپتارىنا اۋىسۋىمەن كيىز سىرتىن بىلعارىمەن قاپتاۋ ءداستۇرى ساياقسىعان. بىلعارى كۇن مەن جەلگە ءتىلىنىپ شىداماعان، شاماسى.
(جالعاسى بار)
دايىنداعان عاريفوللا انەس
