نەگە ەكەنىن قايدام، ماعان بۇگىنگى قازاقستان بيلىگىندە وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى ومىرگە، وسىناۋ جارىق دۇنيەگە كوزقاراسى قالىپتاسپاعان، ءىس-ارەكەتى بىردە – ولاي، بىردە – بۇلاي، اۋمالى-توكپەلى، مىنەز-قۇلقى، سويلەگەن ءسوزى، ايتقان وي-پىكىرى قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلىپ تۇراتىن، سويتە تۇرا مول بايلىققا، توپان اقشاعا كەنەلۋدىڭ جىلت ەتكەن ءساتىن قالت جىبەرمەيتىن دۇنيەقوڭىز، توي-دۋمانعا تويمايتىن ءجاسوسپىرىم، «پەرەحودنىي ۆوزراستتاعى» جىگىت-جەلەڭ، قىز-قىرقىن سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. جانە ولاردىڭ ءبۇيتۋ سەبەبى ىقىلىم زاماننان وسى جەردىڭ، وسى ەلدىڭ يەسى قازاق بولا تۇرا بۇل مەملەكەتتى قازاق ەلى، قازاق مەملەكەتى دەۋگە كىم كورىنگەننەن قورقاسوقتاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋىنىڭ كەسىرىنەن بولعان سياقتى. قاشاندا ءبىر مەملەكەتتىڭ ساياساتىنىڭ جەلى قالاي قاراي سوقسا، ونىڭ قاراپايىم حالقى سونىڭ ىعىنا قاراي جىعىلاتىنى تاريحتان بەلگىلى. ويتكەنى، حالىقتىڭ بۇكىل سانا-سەزىمى بيلىكتىڭ اقپارات قۇرالدارى ارقىلى، قالا بەردى كۇشپەن باسقارىلىپ وتىرادى. ونى نەسىنە ايتىپ وتىرسىڭ دەيسىز بە؟ قاراڭىز!
1.قازىر كوشەدە دە، كوپشىلىك-قوعامدىق ورىنداردا دا قازاقتاردى تىڭداپ وتىرساڭ، عاسىرلار بويى قازاقتىڭ جەر-سۋىن، بايلىعىن تالاپ-توناپ، ءوزىن اشتان قىرىپ، قورلاپ-زورلاپ، ءتىلىن ءبۇلدىرىپ، ۇرپاعىن سول تىلىنەن، دىنىنەن، سالت-داستۇرىنەن ايىرىپ كەلگەن رەسەي ەمەس، الدەقاشان جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن جوڭعاريا دەگەن ءبىر ەل ەكەن دەپ قالاسىڭ. بۇل – ارعى-بەرگىسىن بىلمەيتىن ءجاسوسپىرىمنىڭ ءسوزى ەمەس پە؟
2.قازىر سانا-سەزىمىنە بيلىكتىڭ ءانجى ساياساتى ءسىڭىپ قالعان قازاقتار قىزدارىمىز قىتايلارعا كۇيەۋگە تيۋدە دەپ زارلايتىن بولدى. اۋ، قازاق قىزدارى كىمگە قاتىن بولماي جاتىر؟! قىزدارى ورىسقا تيگەنىنە ماقتاناتىن، بالاسى ورىستان قاتىن السا «ينتەرناتسيونالنايا سەميا» بولدىق دەپ كۇمپىلدەيتىن قازاق ەمەس پە ەدىك؟ ونى بىلاي قويعاندا قازاق قىزدارى رەسەي اسىپ، يتاليالىققا، يسپانعا، كانادالىققا، چەحقا، زاڭگىنىڭ ءتۇر-تۇرىنە قاتىن بولىپ كەتىپ جاتىر عوي! سونى ماقتان تۇتىپ جۇرگەن قازاقتىڭ "قىزدارىمىز قىتايعا تيۋدە" دەپ نەگە قايعىراتىنى مۇلدە تۇسىنىكسىز. الدە ورىستان، اعىلشىننان، ەۆرەيدەن تۋعان جيەن قازاق بولىپ شىعادى دەپ ويلاي ما ەكەن؟! بۇل دا قازاقتىڭ ءوز پىكىرى، ءوز كوزقاراسى قالىپتاسپاعان، سوڭعى 26 جىل ىشىندە ءالى تولىق ەرجەتپەگەن بوزبالا قالپىندا قالعانىنىڭ دالەلى ەمەس دەي الاسىز با؟
3.رەسەيدىڭ قالىڭ قازاق تۇراتىن ورىنبور، ورسك (جامان قالا), سارىتاۋ (ساراتوۆ), حاجى-تارحان (استراحان) ايماقتارىندا قازاق مەكتەبى تۇگىل قازاق سىنىبىن اشتىرمايدى. شىندىعىندا ونىڭ ءبارى ورىستار تارتىپ العان قازاق جەرى. ال قىتايدا بىرنەشە تەلەارنا كۇندىز-ءتۇنى قازاقشا سارناپ تۇر. ونداي تەلەارنا قازاقستاندا جوق. قىتايدا قازاق بالالارىنا قازاق مەكتەبى كوپ. نە كوپ، قازاقشا گازەت-جۋرنال كوپ. رەسەي قازاقتارى تۇگىل قازاقستان قازاقتارى ءوز ءتىلىن بىلمەيدى. ال 2 ملر.قىتايدا تۇراتىن قازاقتار سوزىنە ءبىر اۋىز قىتاي ءسوزىن ارالاستىرماي سويلەيدى. سوندا قازاقتىڭ تىلىنە، دىنىنە، سالت-داستۇرىنە قاۋىپ قىتايدان با، ورىستان با؟ تاۋەلسىزدىك الدىم دەگەنىنە 26 جىل بولعان قازاق ءتىلى ءالى كىمنىڭ ءتىلىنىڭ بۇعاۋىنان شىعا الماي وتىر؟ قازاقستاندا قىتايعا قازاقشا سويلەسەڭ، جاۋاپقا تارتىلمايسىڭ، ال ورىسقا قازاقشا سويلەسەڭ جاۋاپقا تارتىلاسىڭ دەپ قورقىتىپ قويعانىن بىلە تۇرا قازەكەم قىتايدان قورقاتىنى نەسى؟ بۇل ەرجەتپەگەن «پەرەحودنىي ۆوزراستتا» قالعانىنىڭ بەلگىسى ەمەي نەمەنە ەندى؟
ايتا بەرسەڭ، بۇنداي مىسال شاش ەتەكتەن. قىسقاسى، قازىر قازاقستاندا قازاقتىڭ ەڭ جاقىن دوسى، بىرگە تۋعان باۋىرى قازاقتىڭ مۇڭىن-مۇڭداپ، جوعىن-جوقتايتىن تەك ورىس دەگەن ساياسات جۇرگىزىلۋدە.
ونىڭ ءبارىن قويشى، قازىر قازاقتاردىڭ ساناسىن يسلامعا قارسى قويۋ ساياساتى دا جوق ەمەس.  بۇل – قازاق حالقىن الەمدىك يسلامنان، يسلام ەلدەرىنەن الشاقتاتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. بۇل ورايدا قازاقستان ءدىنباسىلارى سىرتقى ساياساتتىڭ جەتەگىندە كەتكەلى دە كوپ بولدى. ال سىرتقى ساياسات قاشاندا وينامالى، قۇبىلمالى، بۇگىن-بىلاي، ەرتەڭ-بىلاي بوپ وزگەرە بەرەدى. مىنە، قانشاما جىلدان بەرى اۋعانستاندا، يراكتا، ليۆيادا، پالەستينادا ودان بەرىدە شامدا (سيريا) مۇسىلمانداردى ءجۇزمىڭداپ قىرۋ ءجۇرىپ جاتىر. ال قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى سونىڭ بىردە بىرىندە، قازا تاپقان ءبىر مۇسىلمانعا ارناپ ءبىر مارتە دە دۇعا وقىعان ەمەس. بۇنى نە دەپ بىلەسىز؟ ونىڭ ورنىنا يسلامنىڭ قازاق سالت-داستۇرىنە قايشى تۇستارى دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلاتىن بولدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قاسيەتتى يسلام ءدىنى ەشبىر حالىقتىڭ تىلىنە، دىنىنە، سالت-داستۇرىنە تىيىم سالمايتىن بىردەن-ءبىر ءدىن ەمەس پە ەدى؟
جاقىندا بەلگىلى ءدىنباسىلاردىڭ ءبىرى قايرات جولدىبايۇلى دەگەن ازامات «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە سۇحبات  بەرىپتى. سوندا جۋرناليست «ءدىندى مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ىقپال ەتەتىندەي ەتىپ قولدانۋىمىز ءۇشىن قانداي يسلام كەرەك؟» دەگەن ساۋال قويادى. بۇل ساۋالدا ارابتار مەن اراب ەلدەرى تۋرالى سىڭار اۋىز ءسوز جوق بولا تۇرا قايرات جولدىبايۇلى  ءاي-ءشاي جوق «قازىر اراب ەلدەرىنىڭ بىزگە بەرەر تۇگى جوق. وسىنى تەرەڭ ۇعىنايىق. سوندىقتان ءبىز بۇرىنعى تۇركىلىك يسلامعا قايتا ءۇڭىلۋىمىز كەرەك» دەي كەلىپ، «تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن مۇلدە بولەك تۇسىنگەنىنە كوزىم جەتتى»-دەپتى. جاسى 26-عا كەلسە دە وي-ءورىسى ءجاسوسپىرىم كۇيىندە قالعان كوپتەگەن قازاق بۇدان نە تۇسىنەدى. ارابتان ۇلگى الما، قىتايدان قورىق، وزبەك تە باسىپ الۋى مۇمكىن،  ۋكرايندار دا وڭباعاندار! مىنە، بۇگىندە وسى ۋاعىز، وسى ناسيحات ەتىنەن ءوتىپ سۇيەگىنە سىڭگەن قازاقتىڭ ميىنا جەر بەتىندە جالعىز باۋىرىڭ – ورىس دەگەن ساياسات ءجۇرىپ جاتقان سياقتى...

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz