جازۋشى تاحا اكيول 1996 جىلى الماتىدا قازاق تۇرىك ليتسەيلەرىن ارالاپ كورگەن بولاتىن. كەيىننەن قولعا العان ماقالاسىندا “ازياداعى قازاق-تۇرىك ليتسەيلەر عاجاپ. ايتەۋىر انكاراداعى ساياساتكەرلەر انادولىداعى تۇركياعا كولەڭكە تۇسىرمەسە بولعانى...” دەگەن ەدى.

وسى ويلى ءسوزدىڭ ايتىلعانىنا تۋرا 21 جىل ءوتىپتى. قازىرگى جەتكەن تۇعىردان قاراعاندا وزگەرگەن پالەندەي ەشتەڭە جوق. ول كەزەڭدە تۇركيانى مەملەكەتتىك يدەولوگياسى بار كۇشىمەن «كەرىتارتپا» دەگەن جەلەۋمەن ءدىندار وتانداستارعا، اسىرەسە بۇگىن بارلىق جاقتان بيلىكتەن جاپا شەگىپ وتىرعان «قىزمەت» قوزعالىسى مۇشەلەرىنە «وتاندى ساتقاندار» دەگەندەي قاتىناس جاساعان بولاتىن. كەشەگى ءجابىر كورگەن، ال بۇگىن بۇلبۇلشا سايراپ جۇرگەندەر «تەرروريست» دەگەن جالامەن سول ءداستۇردى بۇگىن دە جالعاستىرىپ، انادولى حالقىنا كولەڭكە ءتۇسىرىپ كەلەدى.

تەك كولەڭكە تۇسىرۋمەن شەكتەلسە ءجون بولار ەدى، تۇبىرىمەن قۇرتىپ، جويىپ جىبەرۋگە بار كۇشتەرىن سالۋعا انت ىشكەندەي كەيىپتە.

ءبىر جاقسىسى، وسىنداي جاۋىز ارەكەتكە جول بەرگىسى كەلمەيتىن بۇگىنگى كۇنى كەڭ پاراسات يەلەرى مەن ليدەرلەر بار. نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى 25 جىلدان بەرى ۇلكەن جانقيارلىق جاساپ، ادام سەنگىسىز ەرىك ىجداعاتپەن ىزگىلىكتى ىستەرگە مۇرىندىق بولعان تۇرىك ۇستازدارعا تاعى دا قامقورلىق كورسەتتى. قازاق پەن قىرعىز مەملەكەت باسشىلار ىلعي دا بىردەي تاباندى قارسىلىق كورسەتىپ كەلەدى. وتكەن اپتادا بولعان جاعدايلار ءالى الەم، ءارى تۇركيا تۇرعىسىنان تولىق عيبرات بولارلىقتاي ەدى. تۇركيا تۇرعىسىنان دا قارا داق بولىپ تاريحقا ەندى.

باس قالا استانادا باق پەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعان نازارباەۆ: “ەردوعان ەكى ءۇش رەت مەنەن ەلىمىزدەگى تۇرىك ۇستازداردى (قايتارۋدى) سۇرادى. وتكەندە كەلگەنىندە تاعى سۇرادى. وعان «بىزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان مۇعالىمدەر كىنالى بولسا، ماعان دالەل اكەلىڭدەر. بىزدە ولار كىنالى ەمەس، مەن ولارعا ەشقانداي جاماندىق جاساي المايمىن. كىناسى جوق ادامداردى تۇرمەگە قاماپ، نە سەندەرگە ۇستاپ بەرە المايمىن. مەن ءۇشىن بۇل ماسەلەگە وسىمەن سوڭعى نۇكتە قويىلدى» دەدى.

وسىنجاي  تاباندىلىق  كورسەتكەن ن. نازارباەۆ تەك تىلمەن سايراعاننان باسقاعا جارامايتىندارعا ساباق بولدى ما ەكەن؟ ءاي، قايدام. نەگە دەسەڭىز، بۇدان ءبىر جىل بۇرىن جۇزەگە اسپاي قالعان ءساتسىز توڭكەرىستەن كەيىن مەملەكەت باسشىسى مەن ليدەر رەتىندە انكاراعا العاش كەلگەن نازارباەۆ،  انكاراداعى باق وكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە دە ءدال وسىنداي پىكىر ءبىلدىرىپ، وسىعان ۇقساس ۇستانىمىن كورسەتىپ «سىزدەر كىنالى دەپ وتىرعان ءبىلىم بەرۋشىلەر مەن مۇعالىمدەردىڭ توڭكەرىسكە قاتىستى ەكەندىگى جايىندا دالەل اكەلىڭدەر، سوعان قاراي ءتيىستى قادام جاسايىق» دەگەن بولاتىن.

دەمەك، ارادا وتكەن ءبىر جىل ءۇش ايداي ۋاقىتتا جالا، قارالاۋ، كۇيە جاعۋ ارەكەتتەرىنەن ارى ەشتەڭە اسپادى. نازارباەۆ مەملەكەت باسشىسى بولۋمەن قاتار كورەگەندىگى مول ءارى ستراتەگ.  ودان دا ماڭىزدىسى، قۇرمەتتى نازارباەۆتىڭ جانۇياسى 88 جىل بۇرىن انادولىدا بۇگىن ورىن العان زۇلىمدىقتارعا ۇقساس جاعدايعا تاپ بولعان. سوندىقتان ءجابىر مەن قىسىمنىڭ قانداي جيىركەنىشتى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. بۇدان بولەك، اكەسىنىڭ باستان كەشكەندەرى، قازاق حالقىنىڭ تارتقان قيلى تاعدىرىن كىتاپ ەتىپ قالام تەربەگەن، بۇل عاسىردىڭ ديكتاتورلارىنا ءدارىس ىسپەتتى تاريحقا امانات ەتكەن ءارى قالدىرعان اسا قادىرلى مەملەكەت باسشىسى. سوۆەتتىڭ كەزەڭنىڭ بارلىق قيىندىقتارىن بىلەتىن ءارى باستان كەشكەن جان. قىتاي مەن رەسەي سەكىلدى الەمنىڭ ەكى ەلىمەن دوستىق  قاتىناسىن ساقتاپ، اقش پەن ەۆروپا ەلدەرىمەن جاقسى وداقتاستىق ساياساتىن  بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكىزدى.

تۇركيا سەكىلدى ەشبىر كورشىسىمەن كيكىلجىڭى جوق، كەرەك دەسەڭىز، تۇركيانى كورشى ەلدەرىمەن تاتۋلاستىرۋ نيەتىندە. ءدۇرداراز ەلدەردى تاتۋلىققا شاقىرعان بەيبىت ساياساتىمەن اسىرەسە مۇسىلمان ەلدەردەن باستاپ قازاق ليدەرى بۇكىل الەمگە ۇلگى بولۋدا.

سيرياداعى باۋىرلاستار سوعىسىن شيەلەنىستىرگىسى كەلەتىندەرگە وسى جازىقسىزداردىڭ قانى توگىلۋىن توقتاتۋ ءۇشىن باستاعان استانا كەزدەسۋلەرى وسىنىڭ ناقتى ۇلگىسى. تۇركيانىڭ رەسەيمەن باستاعان ستراتەگيادان جۇرداي، ديپلوماتيادان الىس، كيسىنسىز داۋدان كەيىن ەكى ەل اراسىنداعى دۇردارازدىقتى رەتتەپ اراعايىن بولىپ تاتۋلاستىرعان دا قۇرمەتتى نازارباەۆ.

سىرتتاي وسىلاردا جۇزەگە اسىرىپ، ىشتە ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 125 ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىن 1994 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى شاڭىراعىنىڭ استىندا باسىن قوسىپ، قورعاپ، بەيبىتشىلىك پەن تولەرانتتىلىقتا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، بۇگىندەرگە جەتكىزدى.كەڭەستىك رەجيم قۇلاعاننان جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ بەلەڭ العان ۋاقىتتان قازىرگە دەيىن ەلىن ۇلكەن سەنىممەن باسقارا وتىرىپ، بۇگىندەرگە باستاعان دارا ليدەر. وسى سەبەپتى بىرەۋلەر «اڭىز ادامعا» بالاسا، ەندى بىرەۋلەر «كورەگەن ساياساتكەر» دەۋدە. تۇرىكتەر دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ مىزعىماس تالابى بولعان پارلامەنتتىك جۇيەنى «ءبىر ادام» رەجيمىنە اينالدىرۋدىڭ كۇرەسىن جۇرگىزىپ، رەفەرەندۋمعا بەت العان ۋاقىتتا،  قازاقتار ەلدە جۇمىس جاساپ كەلگەن پرەزيدەنتتىك باسقارۋدان باس تارتقاندارىن الەمگە حابارلادى. نازارباەۆ قۇزىرەتىنىڭ ءبىرازىن ءوز باستاماسىمەن پارلامەنتكە وتكىزدى. «ەركىندىك پەن دەموكراتيا جولىندا» كىتابىندا جانۇياسى باستان كەشكەن زۇلىم مەن ەلىنە ۋادە ەتكەن دەموكراتيانى اڭگىمەلەۋدە قۇرمەتتى نازارباەۆ. كىتاپ قازاق حالقىنا جازىلعانمەن ءبىر قاراعاندا بۇگىنگى ۋاقىتتا انادولىدا بولىپ جاتقان جاۋىز ارەكەتتەر مەن قىزمەت قوزعالىسىن ەزىپ جانشۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەردى بايانداعانداي اسەر قالدىرادى. انادولىدا بولىپ جاتقان زورلىقشىل ءارى زاڭدى بەلدەن باساتىن رەجيمگە ۇقساس جاعدايدى نازارباەۆتىڭ وتباسى مەن تۋىستارى دا سوۆەت كەزىندە باستان كەشكەن ەكەن. جاعراپيا مەن ۋاقىت باسقا بولسا دا،  فاشيزم بارلىق ۋاقىت پەن ورىندا ءوزىنىڭ سويقاندى كەيپىن كورسەتۋدە. سونداي قۋعىن-سۇرگىنگە تاپ بولعان مەحمەت اكيف ەرسويدىڭ «تاريح قايتالانادى دەيدى. ەگەر وتكەننەن عيبرات الىنسا، ول قايتالانار ما ەدى؟» دەگەن ولەڭ جولدارى بار.

نازارباەۆ كىتابىندا ءوزىنىڭ تۋعان، وسكەن اۋىلىنىڭ تراگەدياسىن بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى:

“1929 جىلى شامالعان اۋىلى وزدەرى ۇعىمىن بىلمەگەن «ۇجىمداستىرۋ» دەلىنگەن ءسوزدى العاش رەت ەستىگەن بولاتىن. ارينە، بۇل جاعداي فەوداليزمنەن كومۋنيزمگە ءوتۋ ەدى. قولدارىنان جايىلىمى، مال مۇلىكتەرى الىنعان اۋىل ادامدارى قازاقستاننىڭ ءتۇرلى جەرلەرىنە ايدالدى. باسقا ايماقتان قۋعىنمەن كەلگەن كۋلاكتار ياعني جەرلەرى الىنعان باي اۋىل ادامدارى شامالعان اۋىلىن باسىپ قالدى. بىراق بۇل باي اۋىل ادامدارىنىڭ ەگىنمەن اينالىسۋىنا رۇقسات بەرىلمەگەن بولاتىن. كۇرەك، قايلا الىپ,  تاۋ اراسىنان جول سالۋ كەرەك ەدى. كەيىننەن اشقان وسى جولدارعا «تۇتقىندار جولى» دەلىندى. قازاققا كۇن كورسەتپەۋ وسىلاي باستالدى. دورەكى، ىزعارلى باسشىلار ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن تاپ كەرىسىن شىعارىپ،  ۇجىمداستىرۋدى اسىرە ءارى جىلدام جۇرگىزۋى جاعدايدى ودان ارى اۋىرلاتتى».

نۇرسۇلتان نازارباەۆ 92 جىل بۇرىنعى درامانى بىلاي سۋرەتتەيدى: “1925-1933 جىلدارى ارالىعىندا ەل باسقارعان ف. ي. گولوششەكيننىڭ ءجيى قايتالاعان ءارى جاقسى كورەتىن ءبىر ءسوزى بولاتىن: «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشاتۇياق قالماسىن» دەيتىن. جاۋىز پيعىلداعى ءارى قازاقتاردىڭ جانىن اۋىرتاتىن جانە ءبىر ءسوزى مىناۋ ەدى: «قازاق اۋىلدارىن وكتيابر توڭكەرىسىمەن قۇرتامىز». سول باسشى وسى ايتقاندارىن ىستەدى دە».

نازارباەۆتىڭ اكەسى ءابىش سوۆەتتىڭ بۇل ىستەرىنە شىداي الماي اۋىلىن تاستاپ تاۋدى پانالادى. 1945 جىلى سوعىس بىتكەندە بارىپ اۋىلىنا قايتتى. انادولىدا بولىپ جاتقان ىستەردىڭ بۇدان نەسى كەم؟ گولوششەكيننىڭ ەگىنمەن اينالىساتىن قازاق حالقىنىڭ قولىنان قوي، سيىرىن الىپ قويۋى انادولىدا بۇگىن مال-مۇلكىن زاڭسىز تارتىپ الىپ، جۇمىسى مەن قىزمەتىنەن قۋىلعان 200 مىڭ ادام تاعدىرىنىڭ تالقانى شىققان كەيپى ەمەس پە؟ نە ايىرماشىلىق بار؟

ەلىنەن جىلاي-جىلاي جىراقتاعان انادولى ادامى مەن اۋىلىن ءبىر عاسىر بۇرىن تاستاپ كەتكەن قازاق مۇحاجيرلار اراسىندا ايىرماشىلىق بايقايسىز با؟

ال ەندى انكارانىڭ تۇبىندە 80 جاسىندا حاتۋن تۋعلۋكتى مازارىندا دا تىنىش جاتقىزباعاندار مەن 66 جىل بۇرىن اۋەلى ازاماتتىعىن تارتىپ الىپ، ارتىنان ماسكەۋگە جەرلەۋگە ءماجبۇر ەتكەن نازىم حيكمەتكە جاسالعاندار مەن اراسىندا تۇسىنىك، سانا تۇرعىسىنان ۇقساستىق بار ەمەس پە؟

ءاسىلى كەشە نازىمعا تىنىشتىق بەرمەگەن،  اياۋدى بىلمەيتىن مەملەكەت باسقارۋشىلارى مەن بۇگىن انادولىنىڭ پىكىرلەس ادامدارىنا مازا بەرمەگەندەر اراسىندا تيتتەي دە ايىرماشىلىق جوق.

كەشە نازىمعا قۇشاق جايعاندار ورىستار ەدى.

ال بۇگىن ءجابىر كورگەن تۇرىك باۋىرلارىنا قۇشاق جايعاندار قازاقتار مەن قىرعىزدار. ءسوز سوڭىن ورىس ءبىر باسشىنىڭ الماتىدا ايتقان ورىندى پىكىرىمەن اياقتايىق: «سوۆەت وداعىنىڭ ومىرىندە ەكى ماڭىزدى وقيعا بار. بىرەۋى امەريكالىقتاردان بۇرىن يۋري گاگاريننىڭ بايقوڭىردان عارىشقا ۇشىپ بارىپ كەلۋ، ەكىنشىسى وسى ايماقتا اشىلعان تۇرىك ليتسەيلەرى». ورىس باسشىنىڭ جانە تاحا اكيولدىڭ تۇجىرىمدارىنا قاراپ مىناعان تاعى دا كوز جەتكىزە تۇسەمىز. ارادا 21 جىل وتسە دە انكارادا ساياساتكەرلەر «انادولىداعى تۇركياعا كولەڭكە ءتۇسىرۋى دوعارار ەمەس».

ەنەس جانسەۆەر

Abai.kz