جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 6728 0 پىكىر 30 قاراشا, 2010 ساعات 04:21

قايسار ءالىم. قازاعىن وياتىپ، ويلانتقان!

(الاش قايراتكەرىنىڭ جەر، ءدىن، ءدىل، ءتىل، جالپى حال-احۋال حاقىنداعى ويلارىنىڭ ومىرشەڭدىگى تۋرالى)

مىرجاقىپ دۋلاتوۆ! قازاق قوعامىنا بەرەرىن سىعىپ بەردى، بىراق سىباعا دامەتكەن جوق. كۇڭىرە­نىستى كۇيمەن : "... قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەن­دىك­پىن، پايدالان، شارۋاڭا جاراسا، الاش!"- دەۋى دە سول ەل مۇددەسىنە ءبىرجولا، اقىرعى دەمى ءبىت­كەنشە، قالتقىسىز بەرىلگەندىكتەن ايتقان ءمىردىڭ وعىنداي ءسوزى. تاۋەلسىز قازاقستان: مىرجاقىبىن ۇكىلەدى، ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىستى، تىرىسىپ كەلەدى... بىراق ءتۇبىرلى، توڭكەرىستى، تولىمدى ۇدەرىس نىشانى ءالى قول بۇلعايدى... مىرجاقىپشا نۇسقانىڭ اۋىلى الىستان مۇنارتاتىنداي. دامە بار، دايەكتىلىك تاپشى. ۇمتىلىسقا ىنتا زور، ۇعىنىقتىلىقتا - ۇتى­لىس. باياعى "ويان، قازاق!" ۇرانى ، مىنە، ءجۇز جىل­دان استى، قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرادى: "كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى، وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى. جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب بوپ، قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى"! قازاعىن وياتقان ەدى، ەندى سول قازاق ويلانۋعا، تول­عانۋ­عا قاتتى بەت بۇرعان! ادام قايعىسىنان - زا­مان زارىن سىعىپ، سىعىمداپ كورسەتكەن ءمىر­جاقىپ، ودان ساباق الۋعا ءالى كۇنگە ۇندەپ كەلە جاتقانداي.

(الاش قايراتكەرىنىڭ جەر، ءدىن، ءدىل، ءتىل، جالپى حال-احۋال حاقىنداعى ويلارىنىڭ ومىرشەڭدىگى تۋرالى)

مىرجاقىپ دۋلاتوۆ! قازاق قوعامىنا بەرەرىن سىعىپ بەردى، بىراق سىباعا دامەتكەن جوق. كۇڭىرە­نىستى كۇيمەن : "... قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەن­دىك­پىن، پايدالان، شارۋاڭا جاراسا، الاش!"- دەۋى دە سول ەل مۇددەسىنە ءبىرجولا، اقىرعى دەمى ءبىت­كەنشە، قالتقىسىز بەرىلگەندىكتەن ايتقان ءمىردىڭ وعىنداي ءسوزى. تاۋەلسىز قازاقستان: مىرجاقىبىن ۇكىلەدى، ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىستى، تىرىسىپ كەلەدى... بىراق ءتۇبىرلى، توڭكەرىستى، تولىمدى ۇدەرىس نىشانى ءالى قول بۇلعايدى... مىرجاقىپشا نۇسقانىڭ اۋىلى الىستان مۇنارتاتىنداي. دامە بار، دايەكتىلىك تاپشى. ۇمتىلىسقا ىنتا زور، ۇعىنىقتىلىقتا - ۇتى­لىس. باياعى "ويان، قازاق!" ۇرانى ، مىنە، ءجۇز جىل­دان استى، قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرادى: "كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى، وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى. جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب بوپ، قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى"! قازاعىن وياتقان ەدى، ەندى سول قازاق ويلانۋعا، تول­عانۋ­عا قاتتى بەت بۇرعان! ادام قايعىسىنان - زا­مان زارىن سىعىپ، سىعىمداپ كورسەتكەن ءمىر­جاقىپ، ودان ساباق الۋعا ءالى كۇنگە ۇندەپ كەلە جاتقانداي.

ءيا، سول تىلسىم زاماننىڭ وكىنىشتى احۋالى وسى­لاي تۇيىندەلگەن: جەردىڭ كەتكەنى - كۇيىك، ءدىننىڭ ناشارلاعانى - دىلسىزدىك، حالدىڭ ھاراب بولۋى - قارەكەتسىزدىك! بۇعان مىرجاقىپتىڭ ايگىلى ء"تىل مۇڭىن" قوسساق، سول مۇڭ قازىر دە شەمەندى شەرگە ۇلاسىپ كەتەدى... ءبىر ءسۇيىنىشتىسى، بۇل جىكتەلگەندەر "مىرجاقىپشا" قاتىپ-سەمىپ، تۇرالاپ-تارىنىپ، قورۋسىز، قورعانسىز كۇيىندە قالعان جوق. ىلكىم ىلگەرىلەۋشىلىك سەزىلەدى. اراعا سىنا بوپ قاعىلعان قىزىل كەڭەستىك كەزەڭنىڭ - 70 جىلدان استامعى كەساپاتى، كەسەلى. ايتپەسە، تىم الىسقا ۇزاپ كەتە­تىن شاق تۋعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ وزىنە ون توعىز جىل تولدى ەمەس پە!

* * *

ءاربىر شىعارماشىلىق ەڭبەكتىڭ ماڭ­دايىنا بىتكەن تالان-تالايى بولادى. پات­شالىق رەسەيدىڭ زارەسىن الىپ، قۇتىن قاشى­را كەلگەن "ويان قازاق!", مىنە، سونداي "قاتىگەزدىك" سيپاتىمەن ماڭدايىن تاسقا دا سوقتى، تاۋعا دا ۇردى. يتجاندى ەكەن، تەمىردەي تەگەۋرىنى قانداي تەپكىگە دە شىداس بەردى. كىتاپ تاركىلەنىپ، يەسىنە 1,5 جىلعا كىسەن سالىندى. حالىق اراشا ءتۇسىپ، ايىپ­پۇلىن جىلۋلاپ تولەپ، تاسقا باسىلعان ءسوزدى ەركىندىككە سالدى. جۇرەككە ۇرىق تاستار اسىل سوزگە سۋساعان ەل ابدەن شولىركەپ وتىر ەكەن، ەشنارسەدەن قايمىقپادى. قىبىرلاپ ويانىپ، تىرلىككە تىرباندى. مىرجاقىپتىڭ كوكسەگەنى دە سونداي ەلىشىلىك ەڭسە كوتەرۋ­دىڭ قامى بولاتىن. جيناققا ء"سوز باسىندا" بىلايشا شامىرقانۋىن سول تۇرعىدان تۇسىنگەن ابزال. "دۇنيەگە قاتىناسىپ ءجۇر­گەن، وقىعان ازاماتتارىمىز بولماسا، ءبىز­دىڭ عۇمۋمي (جالپى) قازاق حالقى فايدالى ماسەلەلەردەن بيحابار ەدى. سەبەبى: داريا قاسىندا تامشى سەكىلدى، وقىعاندارىمىز ازدىقتان، حالقىمىز ءشاھار رەتىنشە ەمەس، كوشپەلى ءھار جەردە بىتىراپ جۇرگەندىكتەن، زامان احۋالىنان حابار بىلەرلىك وقۋعا ءوز تىلىمىزدە گازەت جوقتىقتان، تاتار تۋعان­دارىمىزدىڭ ادەبي تىلمەنەن جازىلعان گازەت­­تەرى وقۋ وقىماعان حالىققا تۇسىنىك­سىزدى­گىنەن، دۇنيەدە بولىپ جاتقان عاجايىپ (تا­ڭى­ر­قارلىق) ءۋا (جانە) عارايىپتەن (كەرەمەت، تاڭسىق) فايدالانا الماي، ءبىزدىڭ حالىق دۇنيە سارايىنىڭ ءبىر قاراڭعى تۇك­پىرىندە ۇيىقتاپ، ۇمىت قالعان سەكىلدى بولىپ تۇر... ءالى دە بولسا بۇرىنعىداي قوزعالماي عافيلدىقتا (بىلمەۋ، ءبىلىمسىز) جاتا بەرسەك، ەندى از زاماندا نەشىك بولاشاقپىز؟"

قازاقتى ماۋجىراعان كۇيىنەن وياتىپ، "كۇننىڭ كوزى جالقاۋعا دا، ىسكەرگە دە، بايعا دا، پاقىرعا دا بىردەي تۇسكەنى سەكىلدى", كوپكە بىردەي بولعان جاقسىلىقتان ماقرۇم قالماۋعا ۇندەۋى - مىرجاقىپتىڭ اينىماس ازاماتتىق ۇستانىمىنىڭ التىن قازىعى ىسپەتتى. ۇلتىم دەپ سوققان جۇرەگىنىڭ اتويى ولشەۋلى عۇمىرىندا ءبىر السىرەپ، دەمىك­پەگەنى سودان دەرسىڭ. "حالىق ءۇشىن نەندەي زاكون تۇزەلسە دە، دۋما ارقىلى وتەدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ وڭىپ تۇرعان ءبىر ءىسى جوق، سولاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىن الىپ تۇر­عانى ­- جەر ماسەلەسى،- دەپ جازدى "گوس­ۋ­دارست­ۆەننايا دۋما ءھام قازاق" اتتى ماقا­لاسىندا ("ايقاپ", 1911 ج.، № 5). - از دا بول­­سا دۋمادا دەپۋتاتتارىمىز بولسا، سوزدەرى ىقتيبارعا الىنباسا دا، قازاق جەرى ءوز مۇلكى ەكەندىگىن، سەلدەي اعىپ كەلە جاتقان حوحولدار جەردى تارتىپ، جۇرتتى پاقىر­لىققا اينالتتى، ھۇكىمەتتىڭ بۇل حارەكەتى بىزگە عادىلسىزدىگىن دۋما مىنبەسىنەن سويلەپ، وتچەتىندا جازىپ قالار ەدى. اقىرىندا، سويلەگەن اقيقات ۇستىنە ءبىر شىقپاي قالماس ەدى". بۇل ەسكەرتپە ەرىككەننەن جازىلماعانى ءمالىم. دۋمادا قازاقتان دەپۋتات بولماعانى سەبەپتى، وندا نە بولىپ جاتقانىنان دا بەيحابار قازاق حالقى ءوز مۇددەسىن كىم ارقىلى كوتەرەرىن بىلمەي، دال بولعان. راس، اۋەلگى ەكى دۋماعا بىزدەن دەپۋتات سايلانعان. 1907 جىلى 3 ماۋسىمدا جاڭا ميزام شىعارىلىپ، سىبىردەن، تۇركىستاننان جانە باسقا جەرلەردەن دەپۋتاتتاردىڭ سانى كەمىتىلىپ، ءتىپتى كەيبىر حالىقتان دەپۋتات سايلاۋ توقتاتىلعان. سولاردىڭ اراسىندا باقىتى اشىلماعان قازاق حالقى دا قىستىرىلىپ كەتىپ ەدى. قازاقتىڭ وزىنەن دە بار كورىنەدى. ءبىرىنشى دۋما سايلاۋىندا ءا.بوكەي­حانوۆتىڭ ۇستىنەن جامانداپ، راپورتتار بەرىپ، ەتەگىنەن تارتىپ باققانى - قانداي كەلەشەكتى ويلاعاندىق؟ مىرجاقىپ ەندى الدا بولاتىن سايلاۋعا ۇلت اتىنان ءوتىنىش ايتىپ، ءوز ادامىن ەنگىزۋگە قۇقىق بەرەرلىك جاڭا نيزام جاسالۋىنا الدىن الا قامدانىس قىلۋىن مىندەتتەيدى.

"جەر ماسەلەسى" دەگەن ماقالاسىندا ("ايقاپ", 1911 ج.، № 11.) مىرجاقىپ كو­كەي­­­كەستى ەكى جاعدايدى قوزعايدى. ءبىرى - قالا بولۋ كەرەك دەۋشىلەردىڭ پىكىرى. ەكىنشىسى - كوشىپ ءجۇرۋدى قالايتىنداردىڭ توقتامى. وسى ەكى ويدىڭ جاقتاستارى ارقيلى شەشىم ايتادى. باستاپقىلار، جەر جۇزىندەگى حالىقتاردىڭ ءبىرازى قالا بولىپ وتىر، مال باعىپ كوشىپ جۇرمەگەندىكتەن قىرىلىپ قالماعان دەي كەلىپ بىلايشا تۇيىندەيدى: "بۇلاردى كورە تۇرا، ءبىز، قازاق­تار دا، قالا بولىپ، مالدىڭ سانىن كەمىتىپ، باعاسىن كو­تەرىپ، ەگىن سالىپ، ساۋدا قىلىپ، وقۋ وقىپ، ونەر تاۋىپ، وزىمىزدەن الداعى جۇرت­تىڭ ءىس­تەگەنىن ىستەپ، سولاردىڭ جولىنا تۇسەيىك، سول ۋاقىتتا عانا قاتارداعى حالىق­تاردىڭ ءبىرى بولا الامىز". ال كوشىپ ءجۇرۋدى جاق­تاي­تىندار: "قازاق - مال باققان حالىق. قازىرگى باعىپ وتىرعان مالىنا لايىق جەر قالدىر­ماي تاستاۋىن اقىلعا سىيدىرۋعا بولمايدى. حالىقتىڭ عۇمىرى 20-30 جىل­دىعىنا ەمەس، دۇنيە تۇرعانشا تۇرادى. سو­نىڭ ءۇشىن ءتۇبىن ويلاعاندا، قازىرگى تۇرمىس­تىڭ نەشە عاسىرلاردان بەرى بەكىپ قالعان نەگىزىن بۇزباسقا كەرەك",- دەپ قالىپتاسقان تىرشىلىك كاسىبىنەن كوز جازىپ قالماۋدى ىقتياتتايدى. ارينە، قوس تاڭ­داۋدىڭ دا زامانىنا لايىق ەرەكشە­لىكتەرى بارى بەلگىلى. قايسى جولعا تۇسكەن دۇرىس؟ كۇشتەپ تاڭا المايسىڭ. ۋاقىت ءوزى ەكشەي­دى. تەك اداسىپ قالماعان ابزال. ءمىر­جاقىپ كۇدىكپەن شو­شىنتىپ، اقىلمەن سابىرعا شاقىرىپ وي تاس­تاي­دى. حالىقتىڭ ءوسىپ، جەردىڭ وسپەۋى ءھام توزۋى، قازاق جەرى پاتشا مۇلكى سانا­لىپ، سول سەبەپتى ميلليونداپ جەرسىز مۇ­جىق­تى ۇكىمەتتىڭ قا­زاق جەرىنە قوندىرۋى، بۇل تىلەۋسىز قوناقتار كەلە باستاعاننان بەرى جەر تارىلىپ، اتا­مەكەننەن ىرگە قوزعالىپ، قازاق شارۋاسى­نىڭ كۇيزەلۋى، 15-20 جىلدان بەرى بۇل كوشپەلى مۇجىق­تار­دىڭ كەلىپ ءبىتۋى­نىڭ ۇشى كورىنبەۋى نەلىكتەن؟! بۇلاي بول­عاندا، ەندى از جىلدا قازاق حالقى ەڭ جا­مان جەرگە سورلاپ قالىپ، اقىرىندا تيتىق­تاپ ءبىتۋى ىقتيمال دەگەندى جانە قوسىپ قويا­دى. ساقتاندىرادى. ساراپتاي بىلۋگە شا­قىرادى.

قازاق جەرىنە مۇجىقتاردى نە ءۇشىن جەر اۋدارادى دەگەن سۇراق مىرجاقىپ كوكەيىن ۇنەمى تەسىپ جۇرگەنىن بايقايمىز. "الدە روسسيادا جەر از با؟" دەپ كەكەسىندى ءارى تاڭ­دا­نىستى ويعا بەرىلەدى ول. جاۋابى دا ءازىر. شۇرايلى جەر از ەمەس، بىراق سونىڭ ءبارى بايلاردىڭ، دۆورياندار­دىڭ، پومەششيك­تەردىڭ قولىندا، ولار ءوز جەرلەرىن ەشقاشان تەگىن بەرمەك ەمەس، ال اشتان ولۋگە شاق جۇرگەن مۇجىقتاردىڭ ونى ساتىپ الۋعا شاماسى جوق. ءتۇرلى دەڭ­گەي­دەگى مينيسترلەر، جوعار­عى شەنەۋنىكتەر مەن گەنەرالدار روس­سيادا كوبەيىپ كەلە جاتقان مۇجىق­تاردان قۇ­تىلۋ ءۇشىن ولاردى ءبىزدىڭ قازاق­تاردىڭ اراسىنا جەر اۋدارۋدا...

شىنىندا دا وسىنداي ءوز ءمۇد­دە­سىن وزگەنىڭ ەسەبىنەن ءدوڭ­گەلەنتىپ، بۇراتانا قازاقتاردى ودان ءار­مەن بۇقتىرا ءتۇسۋدىڭ امالىمەن اشىق قۋلىققا باسقان ءامىرشىل جۇيە، قىزىلكوز ساياسات دەگەنىن بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرا بەردى. شە­نەۋ­نىكتەر قازاق دالاسىنا مىڭداعان مۇجىق­تاردى جەر اۋدارىپ، قازاقتاردىڭ سۋى مەن شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ اپەردى. شەنەۋ­نىكتەردى ارقالانعان ولار وزدەرىنە جايلى قازاق جەرىن ەركىن يەمدەنۋدە. تۇتاس اۋىل بو­لىپ كەلىپ، بۇلار سورلى قازاقتاردى ۇرىپ-سوعىپ، بار مۇلكىن تارتىپ الا باستادى.

وسىنداي كەرى كەتۋدى كوزىمەن كورىپ، جانىمەن سەزىپ وتىرعان مىرجاقىپتىڭ قانى باسىنا شاپپاعاندا قايتسىن؟ مۇجىقتار جەرىن تارتىپ العانشا "جوعارىداعىنىڭ ءپار­مەنى عوي" دەپ، باستارى بىرىكپەي، تارى­داي شاشىراپ جۇرگەن قازاقتىڭ پيعىلى دا وڭىپ تۇرماعانى ايان: ءبىز ءبىرجولا باعىنعان حالىق، قالاي بيلەسە، سولاي بيلەسىن، زاكون شىعارۋ ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز ەمەس دەيتىن شىعار. مۇنداي پيعىلدىڭ كەرى اسەرىن ءار قازاق­تىڭ ميىنا شۇقىپ قۇيعانشا ءمىر­جاقىپتا مازا قايدان بولسىن. جازادى، تۇسىندىرەدى، اشىندىرىپ، قيتىعىنا تيەدى. ءسوزىمنىڭ ءبىر پايداسى بولار ما دەپ، قاتتى قامىعىپ، تورىعادى. سوندا، ءتۇيىندى ويى مىناعان سايادى: ءبىر پاتشالىققا باعىنۋ قۇل بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس قوي; ءوز كەرەگىن ءوزى ءبىل­دىرت­پەسە، پەتەربۋرگتە وتىرعان شەنەۋنىكتەر 3-4 مىڭ شاقىرىم جەردە ەن دالادا كوشىپ جۇرگەن قازاقتىڭ تۇرمىسىن قايدان بىلەدى. مىنە، كوڭىلدەگى قىجىلدىڭ ءمانىسى قانداي؟

جەر! جەر! جەر! م. دۋلاتوۆ جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى وسى! تەپكىلەنىپ، اتقىلانىپ سوعادى. "ويان، قازاعىندا" "جەر كەتتى...",- دەپ كۇل­لى قازاعىنا جار سالۋى دا سوندىقتان. ءجۇز رەت، مىڭ رەت ايتسا دا ول ءبىر تىلەگىنىڭ ورىندالارىنا ءۇمىت ارتادى: "ناداندىق تۇنەگىندە اداسقان بەيشارا قازاق حالقىن جەتەكتەپ جارىق دۇنيەگە شىعارۋشى قاھارماندارعا مۇقتاجبىز. تىلەسە كىسى جوق ەمەس، ۋاقىت تا وتكەن جوق",- دەپ "جەردىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن" دۋالى اۋىزدى، كوكىرەگى وياۋ زيالىلاردىڭ وسىناۋ ۇگىت-ناسيحاتقا ارالاسۋىن قالايدى.

... قازاقتا قازىر بۇل تۇرعىدا ءبىر اۋىز سوزىنە ۇيىتا الاتىن زيالىلار جەتكىلىكتى. قازاق جەرىن بولشەكتەۋگە قايمىقپاي قارسى شىققان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ج.تاشەنوۆتىڭ ءىزباسارلارى بۇگىندە دە بۇق­پانتايلاپ جۇرگەن جوق. "جەردى ساتقا­نىڭ - اناڭدى ساتقانىڭ!" دەپ پارلامەنت­تە جار سالعان مارقۇم ب. قىدىربەكۇلى، "قۇنارلى ايماق قازاققا قايتا قايتارىلسىن" دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن س. ءاسىپۇلى، "جەردى جالعا العانى - جاعاعا قولدى سالعانى" دەپ جانايقايىن ەستىرتكەن ر. ايىپۇلى، "ۋاي، الاشىم! جەرىڭ - ارىڭ، كيەلىڭ!" دەپ جىرمەن جالىنداتا اھ ۇرعان س.سماتاەۆ، ت.ب. زيالىلار، قازاق جەرىنىڭ ءبىر مىسقالى ۋىستان شىقپاۋى ءۇشىن ىشەر اسىنان ىركىلىپ جۇرگەندەر.

... مىرجاقىپ ءۇمىت ەتكەن مۇنداي ۇلتجاندىلاردىڭ قاتارى تولىعا تۇسكەنى الاڭ كوڭىلدى باسىپ، قازاق جەرىنىڭ بىرتۇتاستىعىنا دەگەن سەنىم ءار جۇرەككە نىق ۇيالايدى ەكەن. قاشان دا اق ءسوز اششى بولادى. ءادىل ءسوزدىڭ ءزىلى جوق. ءالى دە باتىرىپ ايتۋىمىز كەرەك-اۋ!

* * *

م.دۋلاتوۆ دىنگە قاتىستى وي-پىكىرلەرىن پروزا، پوەزيا تۇرىندە دە جازىپ، ءار ءتۇرلى باسىلىمداردا، اتاپ ايتقاندا، "سەركە", "قازاق" گازەتتەرى مەن "ايقاپ" جۋر­نالىندا جۇيەلى جاريالاپ وتىرعان. ء"بىزدىڭ ماقساتىمىز" ("سەركە", 1907 ج.، № 84) دە­گەن ماقالاسىندا ول: "... ەندى شەنەۋ­نىكتەر ءبىزدىڭ دىنىمىزگە، اتادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىمىزعا، ءبىزدىڭ مولدالارعا عانا ءتيىستى نەكە ماسەلەسىنە دا ارالاسا باستادى، ءدىني كىتاپتاردى تۇتقىنعا الدى",- دەپ دىنگە قاتىستى قىسپاقتىڭ كەيبىر قيسىنسىز نەگىزدەرىن تاراتىپ بايانداعان.

ء"ماسجىد (مەشىت) - مەدرەسە حاقىندا" دەگەن ولەڭىندە: "دەگەنمەن "مەن مۇسىل­مان", ءىس بىتپەيدى، بۇل كۇندە جۇرتتىڭ كوبى ءدىن كۇتپەيدى. قازاقشا كيىم كيىپ، ءسوي­لەگەنمەن، موينىڭنان فارىز، ءۋاجىپ ءبىر تۇسپەيدى", دەپ ءدىني مىندەت، بورىشقا دەگەن سانالىلىقتىڭ سەلدىرلىگىن شىم-شىمداپ سىناپ وتەدى. ءارى قاراي وقىساڭىز، كەدەر­گىنىڭ ءتۇپ-توركىنى اشىلا تۇسەدى: "قازاقتىڭ كوپ جەرىندە مەشىتى جوق، جوعىنا سە­بەپ بولعان ميسسيونەر پوپ. ەكىنشى، حالىقتىڭ ءوزى ىقىلاسسىز، نە عىلىپ يسلامعا اشىلسىن حود"? ولەڭ تۇجى­رىمىندا اششى مىسقىل مەن كەكەسىنگە قوسا، مىسكىن تۇسىن اڭداتىپ، ويعا با­تىراتىن، سونىسىمەن شەشۋشى قادا­معا تاس-ءتۇيىن بەكىندىرەتىن، تۇيسىككە سالماق سالعان قورىتىندى شۋماق بار: "وڭباسسىڭ بويدا جۇرسە بۇل مىنەزىڭ، تەرىس پە ناسيحاتىم بۇل، ءبىل ءوزىڭ. ء"اي­تەۋىر، اتا-بابام مۇسىلمان",- دەپ، دۇرمەكتى قويا-تۇعىن كەلدى كەزىڭ",- دەيدى مىندەت پەن پارىزعا ەلىكتىرە ءتۇسىپ.

ايتۋلى اقىننىڭ ىرگەلى ءبىر جەتىس­تىگى - "ناسيحات عۋمۋميا" دەپ اتا­لاتىن ون جەتى بولىمنەن تۇراتىن ۇزاق ولەڭى. ونىڭ دىنگە قاتىستى شۋماقتارى دا بار­شىلىق. "تارىلىپ ءدىن، دۇنيەمىز بارا جا­تىر، ياپىرماۋ، بىلگەن بار ما - مۇنى عاجاپ؟ ويلاماس ەرتەڭگىسىن نە بولار دەپ، سالىنىپ جالقاۋلىققا ءبىزدىڭ قازاق",- دەپ اقىن، يماندىلىقتىڭ ءورىسىن كەڭەيتە الماۋ­دىڭ كەسىرىنە شىلانىپ قالماۋدىڭ سەزىگىنەن ساقتاندىرادى. ءدىندى تەك قانا اپيىن رەتىندە قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋ­شىلەردىڭ كەرى ءۇردىستى پىكىرىنە مويىنۇسىن­بايتىنىن اشىق ايعاق­تايدى.

پاتشالىق رەسەي كەزەڭىنىڭ ءدىني باعىتتا جۇرگىزىلگەن كەيبىر ساۋالدامالارىندا مەكتەپ-مەدرەسەلەر ماسەلەسىنە قاتىستى وي ءوربىتىلىپ، ناقتى جاۋاپتار الىنعانى بەلگىلى. ماسەلەن، "مەكتەپ ءھام مەدرەسەلەردىڭ ماق­ساتى نە نارسە؟",- دەگەن سۇراققا بىلايشا جاۋاپ بەرىلگەن: "مۇسىلمان بالالارىنا وقۋ، جازۋ ۇيرەتىپ، يسلام حاكيمدەرىن بىلدىرمەك، جاقسى مىنەزبەن تاربيە قىلىپ، دۇنيەدە ءھام احىرەتتە باقىتقا جەتكىزەتىن جول كورسەتپەك ءھام مەملەكەتىمىزدىڭ تىنىش ءھام راحات جاساۋى ءۇشىن قىزمەت ەتپەك". كەلەسى: "مەكتەپ ءھام مەدرەسەلەردە وقىتۋ ءتارتىبى حاقىندا شاريعاتتا بايان بار ما؟"- دەگەن سۇراققا: "مەكتەپ ءھام مەدرەسەلەردە وقىتۋ ءتارتىبى جەڭىل ءھام ماقساتقا تەز جەتەرلىك ورىسشا، انا تىلىندە اراب حارپىمەن وقىتىلۋى ءتيىس",- دەپ جاۋاپ بەرىلگەن.

دىنگە كوزقاراس قىرىق جاماۋ، قىرعي قاباق، قارسىلىقتى جاعدايدا يماندىلىقتى تۋرا كوزدەگەن كەلىسىمدەردىڭ ءجونىن ءجىتى اڭ­عارا ءبىلۋدىڭ پايداسى ۇشان-تەڭىز ەكەن­دى­گىن مىرجاقىپ ءاردايىم ايتىپ، جازعان­دارىندا نەگىزگە الىپ وتىراتىنى بايقا­لادى. مۇ­نىڭ مىسالىنا "ورىنسىز شى­عىن" ("قا­زاق", 1914 ج.، №53) ماقالاسىن تارتۋعا بولادى. 3-4 جىلدان بەرى مەدينەدە وقىپ جاتقان 10-15 قازاق شاكىرتتەرى مەدينە شاھارىندا قازاق اتىنا ءبىر زور مەدرەسە سالۋ تالابىندا بولعان ەكەن. سول نيەتپەن بارعان قاجىلاردان جىلدا اقشا جيناي باس­تاعان. شاكىرتتەردىڭ تالابى تازا بولسا دا كەيبىر ەلگە شىعىپ، سولاردىڭ اتىن جامىل­عاندار تۇسكەن قارجىنى جىمقىرىپ كەتكەن­دىكتەن باستاعان ىستەرى جۇزەگە اسپاي قالىپ­تى. وسىنىڭ ءبارىن ەكشەي كەلىپ ءمىر­جاقىپ بىلايشا اشىنادى: "... ولار ءبىر ءۇي ساتىپ الىپ، ىشىنە كىرە قويۋمەن مەدرەسە بولا قا­لا­دى دەپ ويلاسا كەرەك. ال مەدرەسە سالىن­سىن، وعان وقۋشى قايدا؟ وسى ارادا قانشا شاكىرت بار­ماق­شى؟ اقىرىندا، بۇل مەدرەسە دە بۇرىن­عى قازاق تەكتىلەرى سەكىلدى اۋليەلىك ساتىپ ءجۇر­گەن سارت پەن قوجانىڭ پايداسىنا قالماي ما؟ مۇنى دا ويلارعا كەرەك". ول تا­عى ءبىر ويىن نىعىزداپ، باسا ايتادى. مەدي­نەلىك شاكىرتتەرگە قولعابىس جاساعىسى كەلگەن قاجىلاردىڭ كوبىنىڭ ءوز اۋىل­دارىن­دا بۇل كۇنگە شەيىن ءبىر ءتارتىپتى باس­تاۋىش مەكتەپ جوقتىعىن بەتتەرىنە باسىپ، سونى كورە تۇرا، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتى­نەن مەدرەسە اشپاقشى بولىپ، ەلدەن مال جيناماقشى قارەكەت­تەرىنە بۇيرەگى بۇرماي­تىنىن جاسىر­مايدى. ورىنسىز شىعىن نەگە كەرەك دەپ نامىس تۇرتكىلەيدى.

دىندەر ۇنقاتىسۋى جانە ادامزات تاع­دىرى تۇرعىسىندا 2009 جىلعى 1 شىلدەدە استانادا اشىلعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ءىىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ: ء"بىز قا­زاق­ستان حالقىنىڭ ءدىني جانە ەتنوسارالىق تاتۋلىقتى تۋ ەتكەن اسىل قاسيەتتەرىن ءار­دايىم ماقتان تۇتامىز. بۇل جەتىستىگىمىزدى الەم جۇرتشىلىعىنا ۇلگى ەتۋگە ۇمتى­لا­مىز... سوندىقتان، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ءىىى سەزى دۇنيە جۇزىندە دىنارالىق كەلىسىمنىڭ وركەن جايىپ، وركە­نيەت­تەردىڭ ءوزارا ۇندەستىك تابۋ ىسىندە ايتار­لىقتاي ءرول اتقارادى دەپ ەسەپتەيمىن",- دەپ دايەكتى پىكىرىن ءبىلدىردى. ءسوز توركىنى وسىناۋ ويلى پايىمنان ايقىن اڭعارىلىپ تۇرعان جوق پا!

ءيا، وركەنيەتتىڭ وزەگى - ءدىن ەكەندىگىنە اقىل جەتىپ، كوڭىل توعايعانى قاشان. بۇگىنگى قوعامداعى ەڭ ءبىر زارۋلىگى باسىم ماسەلە دەپ، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ دۇرىس قا­رىم-قاتىناسىن انىقتاۋعا قاتىستى ماسە­لەلەردى ايتساق كەرەك. بىرتىندەپ شەشى­لىپ جاتقانعا دا ۇقسايدى. دەگەنمەن ناقتى ۇلگى­دەگى، "مىرجاقىپشا" تالداۋدىڭ كەم­شىن­دىگى، كەيدە تايازدىعى، ءتىپتى دولبار­لىعى سەزىلىپ قالىپ جاتادى... ارىلا ءبىلۋ، ايقىندالا ءبىلۋ - ۋاقىتقا سىن!

* * *

ءمىردىڭ وعىنداي وسى "حاراب" ءسوزى ءمىر­جاقىپتىڭ تىلىنە تەگىننەن-تەگىن ورالماعان شىعار! قۇرۋ، كۇيرەۋ مانىندەگى، "مەن قازاقپىن" دەگەننىڭ نامىسىن تىلگىلەپ، شاراداي كوزىن شاراسىزدىقپەن اشتىراتىن قايقى قىلىش جۇزىندەي لىپىپ تۇرعان "جان العىش" ءسوز. مىرجاقىپ ىشتەي ءمۇجى­لىپ، "سىرىم" دەپ ولەڭ جازىپ، ءوز سىرىنا ءوز مۇڭىن قوسىپ كۇيزەلگەندە، جۇرتقا پاي­داسىن تيگىزۋگە اسىعىپ، ىنتىققان. ايتپە­سە: "باستا - باقىت، قولدا - داۋلەت، تاندە - جان، كىم ايتا الار، ۇنەمى كەتپەي تۇرا­رىن. مۇنىڭ ءبارىن بىلسەڭ، قازاق بالا­سى، ءحالىڭ حاراب، ونان دا عاجاپ شى­داۋىڭ",- دەپ، كىمگە بازىنا ايتىپ، زارى­مەن زاپىران قۇستىرار دەسەيشى. جانعا جۇمساق ليري­كا­سىن ۇلبىرەگەن سەزىمگە شىلاپ، جايلى جاتا بەرمەس پە ەدى؟ ويتە المايتىن ەدى، ءمىر­جاقىپ. وتكىر نايزاسى - ومىرشەڭ ولەڭىن قازاعىنىڭ قانىن جۇگىرتىپ جازا بەردى، تۇپكى كوزدەگەنىنە ءتيىپ جاتتى. ەندى ول ىشكى سىرىمەن جاسىرىن جىمداس­پاي، "جاڭا تىلەك" ولەڭىندەگىدەي، اشىق تا اشىنا اي­تىپ، جالاڭاش باتىرداي كوزگە تۇسە ۇران­داتتى، قالىڭ جۇرتىن وزىنە جالت قاراتتى. مويىن بۇرعىزدى، ساناساتىنداي حالگە جەتكىزدى. مىنا شۋماق ەرىككەننەن ەمەس، ەل­دىك مىنەزبەن ورىلگەن: ء"وز قامىڭدى وي­لان ءوزىڭ، ەل بولساڭ، ەل بولامىن، تەڭ بولامىن دەر بولساڭ. كوكتەن تەڭدىك كەلمەس، ءوزىڭ كەم بولساڭ، مەڭ-زەڭ بولماي، تالپىن، ويان، الاشىم!" بولجاعىش. كورەگەندىك. ويشىل­دىق. كەم بولعاننىڭ تەڭى - تەڭدىك ەمەستى­گىنە جۇرەكتى مىتىپ ءبۇرىپ، مەڭزەيدى. تەڭ­دىك­كە ەلەڭدەتەدى. ءسوز تەرەڭىندە - تاۋەل­سىزدىك تۇرعانىن اڭداتىپ، پايىمداتادى.

قارا ءسوزدىڭ مايتالمانى مىرجاقىپ حالقىنا جاڭا دا جارقىن جول سىلتەۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ تۇسىنگەن. جەتەسىنە جەتكىزىپ تۇسىندىرە جازدى، كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالىپ، تۇڭىلدىرە جازدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى "قازاق جايلى" ("قازاق", 1913 ج.، № 10) ماقا­لا­سىندا: "قازاقتىڭ كەمتىگى، كەرەگى كوپ. كەمتىگىن تولتىرىپ، كەرەگىن تابۋعا ىستەگەنى از، ءتىپتى جوق. ءبىزدىڭ كەرەگىمىزدىڭ كوبى - بۇرىنعى كۇيىمىزدە بولماعان، وسى كۇنگى جايىمىزعا قاراي كەرەك بولىپ تۇرعان نارسەلەر",- دەپ ەل بولىپ، ىلگەرىلىك قامىن كۇيتتەۋگە قاجەتتىلىكتەردى سانامالاي باستاي­دى. عىلىم مەن ونەردى العى كەزەككە شى­عارادى. ونسىز قوعام دامۋى تەجەلەدى. عى­لىم، ونەرىمەن اسقاندار ءبىلىمسىز، ونەرسىز­دەردى بىلىمىمەن جىعىپ، اياعىنا باسپاقشى دەپ ۇمىتتەندىرەدى. وقىماعان، ونەرسىز، كاسىپكە ەبى جوق ادام باسقالارعا جالدانعان مالايلىقتان باسقا نەگە جارايدى دەپ، شىندىققا جۇگىنەدى. ءسوزىنىڭ ءبىر تۇسىندا، قازاقتىڭ زور اداسقاندىعى دەپ، ءوز ءىسىن ءوزى ىستەمەي، وزگەگە سەنگەندىگىن ۇلكەن ءمىن رەتىندە تاعادى. ء"وزىمىز جاي جاتىپ سۇراي بەرەلىك دەيمىز دە، سۇراي بەرەمىز. سۇراعا­نىن الماق تۇگىل، قازاق ءالى الدىرۋمەن كەلەدى",- دەپ وزگەگە الاقان جايعىش­تىقتىڭ كەسىرىنەن ادا بولۋعا ۇگىتتەيدى.

قاراڭعى قازاق جاڭالىققا دا سەلت ەتپەيتىن كونبىس بولىپ العان. مۇنداي ەنجارلىقتىڭ دا ۇپاي تۇگەندەتەرى شامالى ەكەندىگىن مىرجاقىپ جاقسى تۇسىنەدى دە، ەڭ بولماعاندا بيلىككە، باسقارۋعا قاتىستى قاراپايىم نارسەنى بىلە جۇرۋىنە ۇندەيدى. الدىمەن، زەمستۆو قانداي قاجەتتەردى وتەيتىنىن تۇسىندىرە باستايدى. زەمستۆونىڭ وتەيتىن قاجەتتەرى : وقۋ-وقىتۋ ءىسى، وت پەن سۋ­دان ساقتاۋ، ادام ءھام مال دارىگەرلىگى، اشار­شىلىقتا، جۇتتا مۇقتاجدارعا جاردەم بەرۋ، جول تۇزەتۋ، پوشتاحانالار اشۋ ءھام باس­قا سونداي جۇرتتىڭ كۇشىمەن باسقارى­لا­تىن جۇمىستار ەكەندىگىن ءتىزىپ بەرەدى. جاتىق تۇسىندىرەدى. شوشىنباۋلارىن سۇراي­دى.

كورنەكتى كوسەمسوزشى ومىردەن كورگەن-تۇيگەنىن قازاقتىڭ قامى ءۇشىن، الەۋمەتتىك تۇرعىداعى تۇيىقتان شىعۋى ءۇشىن، شارۋا­سىن جاقسى كۇيتتەپ، ءالدى تۇرمىس قۇرۋى ءۇشىن، بيلىكتەگى شەنقۇمارلىقتان ارىلىپ، حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋى ءۇشىن مىسال، ۇلگى، ناسيحات رەتىندە بايىتىپ، نازارعا ۇسى­نىپ وتىرادى. ونىڭ سەزگىش جۇرەگى بيلىك­تەگىلەردىڭ بىلىعىنان جيىركەنەدى. ءدال وسى تۇستا ءجونسىز بيلىكتى تۇيرەي سىنايدى: "ەل بيلەگەن جاقسىلاردىڭ ويلاعانى ەل قامى بولماسا، ارقايسىسى ءوزىنىڭ پايداسىن ويلاپ، مۇقاتقانى اعايىن-جۇرتى بولسا، بيلەردە ادىلەت بولماسا، ەندى جاقسىلىقتى جۇرت قايدان كۇتپەك كەرەك؟!"- دەپ ادىلدىكتەن اتتاعاندارعا وي تاستاي سويلەيدى. قازاعىڭ­نىڭ قامى ءۇشىن شىنشىلدىقپەن: سەندەر جان اۋىرتپاساڭدار، كىم قامقورلىق جاسا­ماق دەپ، سالماقتى سالادى وزدەرىنە. بۇگىنگە سالماق سالا ايتساق، جاقسىدان اكىم قويساڭ - تۇزەر، جاماننان اكىم قويساڭ - بۇلدىرەر دەگەننەن ساباق الۋعا بولار ەدى.

ەلدىكتى ساقتاپ، ەرتەڭگى كۇنگە زور ءۇمىت­پەن قاراۋشىلىق جايىن ءسوز ەتكەن ماقالا "سانا قايدا!" ("قازاق", 1917ج.، № 236) دەپ اتالىپ، وندا قازاق حالقىنىڭ قولىنا تي­گەن بوستاندىقتى باياندى ەتۋى ءۇشىن سانالى تۇردە ىستەر ىستەۋ قاجەتتىگى ايتىلادى. كوپ جەر­لەردە باياعى ەسكى ادەتتەردەن ءالى ارىل­ماعانىنا وكىنىش بىلدىرىلەدى. ماسەلەن، كوميتەت سايلاۋى كەزىندە بۇرىنعى بولىس سايلاۋى تۇسىنداعىداي جىككە ءبولىنىپ، حالىق مۇددەسى ەستەن شىعارىلعانى سىنعا الىنادى. مىرجاقىپ ەلدىڭ اقساقالدارىنا، ەل بيلىگىندە جۇرگەن جاقسىلارعا مىناداي ءسوز ارنايدى: "تالاس-تارتىستى قويىڭدار! الدا تۇرعان زور ىستەرگە قامدانىڭدار! ىنتىماققا قايتىڭدار! جۇرتتى ويلاڭدار!"

سول كەزەڭنىڭ كۇپتى دە ءزارۋ ماسەلەلەرىن قوزعاعان دارا ماقالانىڭ ءبىرى "قايتسەك جۇرت بولامىز؟" ("قازاق", 1918 ج.، №264) دەپ اتا­لا­دى. وندا دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستال­عاننان بەرگى ءتورت جىل مەن پاتشالىق قۇلاعاننان بەرگى جىل جارىم ىشىندە ساياسي-الەۋمەتتىك ومىردە بولعان وزگەرىستەردى شولا كەلىپ، قازىرگى الماعايىپ زاماندا ەلدىڭ ەلدى­گىن ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى - ولار­دىڭ ءوزىن-ءوزى قورعاي الاتىن اسكەري كۇ­شى بولۋى دەگەن وي تۇيەدى. "بۇل زاماندا ءاس­كەرى جوق جۇرت جۇرت ەمەس، قۇل. ءبىز قازىر ەكى جولدىڭ تاراۋىندا تۇرمىز، قايسىسىنا تۇسەتىن بول­ساق تا ەرىك وزىمىزدە". اۆتوردىڭ پايىم­داۋىن­شا، بۇل ەكى جولدىڭ بىرەۋى قۇلدىق جولى، ەكىنشىسى جۇرتتىق جولى. باياعىداي قۇلدىق بۇعاۋىن قايتا كيمەي، ەلدىگىمىز بولسىن دەسەك، اسكەرىمىز بولسىن، قازىنامىز بولسىن. بۇلارسىز اۆتونوميا جوق. "قايتسەك جۇرت بولامىز" دەگەندى ويلا­ساق، جاۋاپ بىرەۋ-اق: - اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز". مىنە، كورمەيسىز بە، جۇرت بولۋ قامىنىڭ قاداۋ-قاداۋ مىندەت­تەرىن زەر­دەلەگەندە، اسكەر جاساقتاۋ ىسىنە ءمىر­جاقىپ تەگىننەن-تەگىن ءمان بەرىپ، باس اۋىر­تىپ وتىرماعانى بايقالادى.

العاشقى قازاق سەزى قارساڭىندا حالىقتى ادىلدىككە ۇگىتتەگەن مىرجاقىپ ەل­دەن جۇرت بولۋدىڭ قامىن مىقتى ويلاس­تىرۋدى تالاپ ەتىپ، ءبىراز ماقالالار جازدى. ء"وز ءىسىمىزدى ءوزىمىز باسقارا الماساق، ءبىزدى بىرەۋ كەلىپ تۇزەتەر دەۋ اداسقاندىق",-دەپ تۋراسىنا كوشىپ، قازىرگى ءبىر كۇننىڭ ءجۇز كۇننەن قىمبات ەكەندىگىن، قىزمەت قىلىپ، جۇرتتى ۇيىسۋعا باستاۋعا كەڭ مۇمكىندىكتەر اشىلعانىن اركىمنىڭ جەتەسىنە جەتكىزە ۋاعىزدايدى. سول سەبەپتى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە سايلاناتىن دەپۋتاتتارعا كوپ نارسە بايلانىستى بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، تاڭداۋدى دۇرىس جاساۋعا شاقىرادى. ولار حالىققا شىن پايدالى ادامدار بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، پايدالىلىق تارازىسىن بىلايشا بەزبەندەي باستايدى... ولار اق جۇرەك تازا بولسا. جۇرتتى ءيا ساتىپ، ءيا الداپ كەتپەيتىن بولسا. حالىق ءۇشىن ەرىنبەي قىزمەت ەتەرلىك، ەكى تالاي جەردە جانىن قيارلىق ەر جۇرەكتى بولسا. ءوز پايداسىنان جۇرت پايداسىن ارتىق كورەتىن بولسا. ساياسات ىسىنە جەتىك بولسا. ءبىلىمدى، شەشەن، كوسەم، وقىعان بولسا. حالىقتىڭ قالپىنا، سالتىنا، تۇرمىسىنا جەتە تانىس بولسا... مىنە، وسىنداي ەلەپ-ەكشەۋ تىزبەلەۋلەردىڭ تۇپكى ناتيجەسى وڭدى بولارىنا، حالقىم دەيتىن ەرلەردىڭ ىرىكتەلىپ، ەل اتىنان ءمىنسىز قىزمەت ەتەرىنە كۇمان كەلتىرمەيدى.

جوق كىسىنى بىرەۋدەن قارىزعا الۋعا بولمايدى، دەي كەلىپ مىرجاقىپ، قازاق وسى ولشەۋگە سالىپ، وزىندەگى بارىن دەپۋتات ساي­لاۋ كەرەكتىگىن نىعىرلايدى. بۇل سىپات­تارعا قاراماي قازاقشىلىققا سالىپ، اركىم جاقىنىنا، ۇرانىنا، وبلىسىنا، ۇيەزىنە تارتسا، قازاق حالقى كەلەشەكتەگى جۇرتشى­لىعىن ويلاماعان بولادى دەيدى. قاۋزاعان ويى­نىڭ ءبارى قازاقتىڭ قامى مەن جاع­دايىنا بايلانىستىرىلادى. قاي رۋدان ەكە­نىڭ ەمەس، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى ءبارىڭ دە قازاق­سىڭ دەگەن سيپاتپەن حالىق قاجەتىنە جارام­دى بولۋعا يكەمدەلۋگە تالپىن­دىرادى. "جاقسى بولۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋ شارت ەمەس. دەپۋتات بولۋ ءۇشىن جاقسى بولۋ شارت",- دەگەن مىرجاقىپ ءسوزى قانداي وتكىر، ومىرشەڭ!

* * *

شەردى شەر قوزعايدى. مۇڭسىز ءومىر بول­مايدى. دەسەك تە، مىرجاقىپتىڭ ۇن­جىرعاسىن تۇسىرگەن بۇل مۇڭنىڭ ءجونى الا­بوتەن. جالعاسىپ جاتۋىمەن دە - قاسىرەت! مىرجاقىپ "قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭىن" ("اۋىل ءتىلى", 27. 07. 1926 ج.، № 1) شاق­قاندا، بۇگىنگى ءتىلدىڭ قولدانىلۋ كورىكسىزدىگىنە جۇرەك اۋىرتىپ، ەرتەڭگىسىنە الاڭداپ، جوعارى لاۋازىمدى مىڭبايۇلى جالاۋعا زار-نالاسىن توگە سويلەيدى. بۇل كىسىنىڭ قولىندا زور باسقارۋ تەتىگى بولسا كەرەك، ونىڭ "اۋىل ءتىلى" گازەتىن شىعارام، ول تەك ناعىز اۋىل تىلىمەن، تازا قازاق تىلىمەن جازىلادى دەگەنىنە داسەردەي بوپ قۋانىپ، ءىشى ەلجىرەگەنىن (ارينە، ءتىل مونولوگى عوي - ق.ءا.) جاسىرمايدى. "مۇنىڭا تىلەكتەس­پىن،- دەيدى ء"تىل".- جورىتقاندا جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ ماركس، لەنين بولسىن، سەنىڭ نە كەرەگىڭە مەن دايىنمىن. بىراق مەنى قورعا، تازا ساقتا، كورىنگەن ءتىلماش­تارىڭا تاعى دا قور قىلما... ازار كومەنەس بولىپ كەتسەڭ دە، اتا-باباڭ قازاق ەدى عوي، مەن سولاردىڭ ءتىلى ەدىم عوي، نە جازىعىم بار، ايا مەنى!" جولداسىڭ - قىدىر بولسىن دەمەيدى. نەتكەن تاپقىرلىق.

مۇنداي ءسوز سوققىسى نەندەي تاس جۇرەك­تى دە قاقىراتىپ، تىتىرەنتىپ جىبەرەر. كوزدە­گەنى دە قازاق ءتىلىن سيىقسىزدىقتان ارىلتىپ، تولىققاندى قولدانىسقا ەنۋىنە سارا جول اشۋ ەمەس پە ەدى؟ سول ماقساتتا تايىنار ما؟ ءتىل مونو­لوگى ونەبويدى شىمىرلاتادى. تۇلا­بوي­دى وكسىك بۋادى. ءتىپتى اۋزىڭداعى ءتىلىڭ وزىڭدىكى ەمەس، وزگەنىكى سەكىلدى مە؟ بايقاپ كورەسىڭ. ءيا، وزىڭدىكى. بىراق ءدامى، ءنارى جوق سالاقتاعان بىردەڭە. ءتىلدىڭ ۇشىنا وتكىر ءبىز سۇعىلعانداي، قارا قان شاپشىپ، تىيىلار ەمەس... "مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابا­لارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم. ەندى قاندايمىن؟ كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم. مەن نە كورمەدىم؟"

ازا بويدى قازا قىلاتىن، جالعىزىنان ايىرىلعانداعى "جوقتاۋ" ما؟ قايعىلى قارا تەڭەۋدىڭ قايسىسىنا دا لايىق شىعار. وتقا ماي قۇيىپ، جالىنىن مازداتۋىن قاراشى:"... ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەگەن زاڭ شىقتى. توبەم كوككە ءتورت ەلى جەتپەدى. بىراق نە كەرەگى بار، بوسقا قۋانعان ەكەنمىن..."

ءتايىر-اي! ءتىل تاعدىرىنىڭ اينا-قاتەسىز قايتالانۋىن قاراڭىزشى! قازىرگى تاۋەلسىزدىك زامانىمىزدا دا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولىپ وتىر ەمەس پە؟ مىرجاقىپتىڭ ءبىر جويقىن ءسوزى بار ەدى. "ادام نە تىلەسە - قۇداي سونى تاعدىر قىلماقشى",- دەگەن. قۇددى، سونىڭ كەبى كە­لىپ تۇرعانداي ەكەن... بۇگىنگى كەيبىر شەنەۋ­نىكتەردىڭ "ىشكى" تىلەگى ءتىل تاعدىرى­نىڭ قامىتىنداي بوپ، تال مويىندى قىسقان ۇستىنە قىسا تۇسەتىندەي مە؟..

بۇرىن پاتشالىق داۋىرىندە ءتىل ماسەلەسى قازاق، قىرعىز، نوعاي، باشقۇرت، وزبەك، تۇرىكپەن سەكىلدى "بۇراتانا" جۇرتتار ءۇشىن زور ساياسي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەدى. ول كەزدە مەم­لەكەت ءتىلى - ورىس ءتىلى. زاڭ-زاكوندار ورىس تىلىندە، وقۋ-اعارتۋ دا ورىسشا بولا­تىن. ورىستان باسقا جۇرتتار مەكەمەلەرگە ءوز تىلىندە ارىز جازۋعا، اۋىزەكى مۇڭىن شاعۋ­عا بولمايتىن ەدى... ەندى الداعى ءمۇم­كىندىكتەردى سارالاي كەلىپ مىرجاقىپ، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءار حالىق ءوز تىلىندە وقۋعا، ءوز ءتىلىن­دە جازۋعا، ءوز تىلىندە تەرگەۋگە ءتيىس ار­تىق­شى­لىعىن باسا جازىپ، ايتۋعا كىرىس­كەن دەپ تۇيىندەيدى. ناسيحاتى - قازاق ءتىلى­نىڭ كەڭ وركەن جايۋىن كۇيتتەگەن. ونىڭ تۇسىنىگىنشە، ەن­دى مەملەكەت زاكونىنەن باس­تاپ، اۋىلنىي كومي­تەتتەردىڭ ىسىنە شەيىن، جازۋ ءار حالىقتىڭ ءوز تىلىندە بولۋى كەرەك. بۇعان ەندى داۋ-داماي جوق. تەك جۇزەگە شىعارۋ عانا قالدى. سۇيەككە سىڭگەن ەسكى دەرت­تەن قۇتىلا الماي، بۇل كۇنگە شەيىن ورىس­تان حاتشى الىپ وتىرعان بولىس­تار بار، مۇ­نىڭ اتىن ءوشىرىپ، ەندى "ورىسشا­لاۋدى" ۇمى­تۋ كەرەك، دەپ مىرجاقىپ توتە مىندەت قويادى.

ارينە، مۇنداي پارىز بەن قارىزدى تۇسىنۋشىلىك جاۋاپكەرشىلىگى اۆتونوميا قۇ­رىل­عاننان بەرى رەسپۋبليكا اۋماعىندا تۇرا­تىن حالىقتاردىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋگە، وقۋعا، مەملەكەت ىستەرىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋ­عان­نان كەيىن سول شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ­دىڭ جولدارى ءسوز بولادى. بۇل - ءتىل ماسە­لەسىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءمىر­جاقىپ بۇرىن­عى پاتشالىق تۇسىنداعى جاع­دايدى ەسكە تۇسىرە كەلىپ، الدىمەن سول كەزدىڭ زارداپ­تارى­نان ارىلۋدىڭ قاجەتتىگىنە نازار اۋدارادى.

اۆتونوميا قۇرىلىپ، قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن مارتەبە بەرىلگەننەن بەرى ىسكە اسىرىلعان يگىلىكتى ىستەرمەن قاتار، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار بۇل ىستە ءالى دە كوپ-كوپ كەمشىلىكتەر ورىن الىپ وتىرعانى زاڭدى ەدى. مىرجاقىپ وسى رەتتە "قازاق ءتىلىن جۇرگىزەتىن كوميسسيانىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا" دەگەن ماقالا جازىپ، وندا قىزىل­وردا توڭىرەگىندەگى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارىن­دا قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدى ەنگىزۋ بارىسىندا رەسمي قاۋلى-قارارلاردى اۋدارۋ كەزىندە جول بەرىلگەن قاتەلىكتەر، انا ءتىلىنىڭ ورەسكەل بۇر­مالانۋىن سىنعا العان ەدى. اڭگىمە بۇل سياق­تى وتە شەتىن ىستە باقى­لاۋسىزدىق، بەتىمەن جىبەرۋشىلىك بولماۋى، ونى ءبىر ورتالىقتان ۇيىمداس­تىرىپ، بىلىكتىلىكپەن جۇزەگە اسىرۋ جايىندا بولىپ وتىرعانى بەلگىلى. مۇنداي تالاپ، ەمەۋرىن قازىرگى جاعدايدا دا ءوز كۇشىنە ءمىنىپ، كەڭ ەتەك جايسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوسەگەسى كوگەرە تۇسەرى انىق دەپ ويلايمىز.

انا ءتىلىن دامىتۋدىڭ ماڭىزىن اۋدار­مامەن ۇشتاستىرىپ تالداعان كەلەسى ءبىر ماقالا "ورىسشالاعان قازاق ءتىلى" ("ەڭبەك­شى قازاق", 4.07.1926 ج.، № 141) دەپ اتالا­دى. مۇندا اڭگىمە ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارعاندا، ۇلتتىق ءتىلدىڭ تابيعاتىن بۇزباي، تۇپنۇسقانىڭ مازمۇن-ماعىناسىن ءدال جەتكىزە وتىرىپ، ونى مەيلىنشە جاتىق، ساۋاتتى تۇردە اۋدارۋ جايىندا بولعان. ياعني، اۋدارمانىڭ انا تىلگە نۇقسان كەلتىرمەي ورىندالۋى حاقىندا تالاپ پەن تالعامنىڭ تەڭ ءتۇسىپ جاتقانى سەزىلەدى.

ءيا، انا ءتىلىنىڭ ناعىز جاناشىرى، ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ەتەنە تىلىمەن بىتە قايناتىپ، بولاشاعىن بولجاي بىلگەن داراگوي، زيالى م. دۋلاتوۆتىڭ قايبىر سويلەگەنى دە بۇگىنگىنىڭ بۇيرەگىن بۇلكىلدەتىپ جاتاتىنداي. كەشەدەن بۇگىنگە كەلىپ، جارىقتىقتىڭ ەلەسى كەزىپ، ءبارىن قولىمەن قويىپ، قازاق تىلىنە دەگەن اسقان قۇرمەتىن جان-جۇرەگىمەن ءبىلدىرىپ جۇرگەندەي مە؟ ءيا، ءيا...

بۇگىنگى ءحالىمىز نەشىك؟ انا ءتىلىنىڭ جىل­دار بويى قوردالانىپ قالعان پروبلەمالارى بىرتىندەپ شەشىلىپ جاتىر. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە استە بول­مايدى. بيىلعى ۇلكەن جاڭالىق "تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىل­دارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدار­لاماسى" بۇكىلحالىقتىق تال­قىلاۋعا ۇسىنىلعانى كۇپتى كوڭىلدى دەم­دەپ، كونشىتكەن سىڭايلى. بىراق توق­مەيىل­سۋگە ءالى ەرتە... ء"تىلى باردىڭ، تىرىدە اقىسى كەتپەيدى" دەگەندى ەستە مىقتاپ ۇستالىق.

... الاش ارداقتىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ­تىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولدى. ەلى حال-قادەرىنشە تويلاپ، رۋحىنا مىڭ تاعزىم ەتتى. جىلىستاپ ءالى جىلدار وتە بەرەر. ۋاقىت الىستاعان سايىن مىرجاقىبى حالقىنا جاقىنداي تۇسەر!.. كوپ ءبىلىپ قانا قويماي، ءىنجۋ-مارجاننىڭ ەڭ كەرەكتىسىن حالقىن وياتۋعا ارناعان اقكومەي، داڭعىل وي، كەسەك ءتىلدى دارا تۇلعا مىرجاقىپ بۇگىن ورتامىزدا جۇرگەندەي، ەرتەڭگە بىرگە قاناتتاسىپ، قول­تىقتاسىپ بارا جاتقانداي!.. ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، ءسوز شىندىققا توقتايدى. جانە ول مىرجاقىپ ءسوزى بولسا شە!

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1582
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2281
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3616