سارىرقانىڭ شىعىس بولىگىندەگى تاۋ جوتاسى شىڭعىستاۋ، ونىڭ ەڭ بيىك جەرى مۇڭال شىڭى دەپ اتالادى. تاۋ سولتۇستىك-باتىستان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي سوزىلعان. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي، اياگوز اۋداندارى اۋماعىندا. قازاق شەجىرەسى بۇل تاۋدىڭ اتاۋى ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن ايتادى. 1206 جىلى تەمىر  حاندى قازاقتىڭ ون ەكى ءبيى قازتاۋدىڭ باسىنا اق كيىزگە كوتەرىپ الىپ شىعىپ، تەمىردىڭ دە، ونىڭ حان دەگەن لاۋازىمىن دا، تاۋدىڭ دا اتتارىن وزگەرتىپ  تەمىردى شىڭعىس، حان دەگەن لاۋازىمىن قاعان، سول سياقتى تاۋدىڭ دا اتىن شىڭعىستاۋ دەپ وزگەرتىپ، وسى تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىن شىڭعىس حاننىڭ اتالارىنىڭ قۇرمەتىنە مۇڭال شىڭى دەپ اتاعان بولاتىن. شىڭعىس حاننىڭ تەگى قازاق ەكەندىگىنە بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇكىل الەمنىڭ ءتىل مەن تاريح عىلىمدارى  «شىڭعىس» حان ەسىمى اتاۋىنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن تياناقتى ءتۇسىندىرىپ، ءبىر تۇجىرىمعا توقتاي الماي كەلەدى. تاريحشىلار شىڭعىسحان ەسىمىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىن تاريحىن بىلايشا سۋرەتتەيدى:

1. «ماعان (كوكەشىگە) تاڭىرىدەن يشارات بولدى. تەمۋچينعە بار، ەلگە، حالىققا «بۇل كۇننەن

سوڭ تەمۋچين دەمەسىن، شىڭىز دەسىن، جەر ءجۇزىنىڭ پاتشالىعىن شىڭىزعا، ونىڭ بالالارى مەن تۇقىمىنا بەردىم» دەپ ايتتى» دەدى. «شىڭنىڭ» ماعىناسى ۇلىق جانە قاتتى دەگەن بولار، ىز – ونىڭ كوپشەسى» (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» ەڭبەك 1662-1663 جىلدارى جازىلعان).

ءۋاج: قازاقتا ەجەلدەن بيىك تاۋلارعا ۇلى تۇلعالاردىڭ ەسىمىن قوياتىن ءداستۇر بار. «ۇلى»، «ۇلىق» دەگەن سوزدەر سينونيم رەتىندە قولدانىلا بەرەدى. مىسالى، ۇلى تۇلعا (ۇلىق), بيىك تۇلعا،  ۇلى-تاۋ، بيىك تاۋ. ال، قاتتى دەگەنگە كەلسەك، شىڭنىڭ تاستان تۇراتىنىن، سول تاستىڭ قاتتى ەكەنىن مەڭزەگەنى دەپ تۇسىنگەنىمىز دۇرىس. مىسالى: تاستاي قاتتى، تاستاندا قاتتى (تاستەمىر).  بۇل جەردە تاريحشى-عالىمدار كوپ ەسكەرە بەرمەيتىن تاعى ءبىر  سەبەپ بار. ول ۇلى تۇلعالارعا اتا مەن انالارىنىڭ «ازان شاقىرىپ» قويعان ەسىمدەرىنەن دە باسقا لاقاپ (ماقتاۋ) ەسىم بەرىلەتىنى. اتامىز تەمىرگە شىڭعىس قاعان ەسىمى  وسىلاي بەرىلدى.  الاشقا – اس، الشىن; الشىنعا – كوكبورى;  الىپ ەر توبىشقا – ارىستان;  قوجا احمەت ياسساۋيگە – قازىرەتى سۇلتان; بۇمىن قاعانعا – ەل حان; مۇحاممەد حانعا – ورىس حان; بەيبارس اتامىزعا - ال (الشىن) زاحير; ابىلمانسۇرگە – ابىلاي، ەراسىلعا – قابانباي، يبراگيمگە - اباي دەگەن لاقاپ ات بەرىلگەنىن ەسكە الىڭىز. ال، ەكىنشى بۋىنداعى «ىزعا» كەلسەك، «ى» مەن «ءى» دىبىس-تاڭباسى ءبىر توپقا جاتادى. بۇل جاعدايدا شىڭىز - شىڭنىڭ (شىننىڭ (اقيقاتتىڭ)) ءىزى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. «كوپشەسى» دەگەندە وسى ايتىلعانعا ابدەن كەلەدى. مىسالى، ىزا بولۋ (ۇلعايۋى، اشۋدىڭ شەگى), ىزعىرىق (جەلدىڭ كۇشەيۋى), ىزعىنداي بولۋ (كوبەيۋ) ت.ت.

2. «ءبارى ونى چينگيز (شىڭعىس) دەپ ۇلىقتادى، سەبەبى بۇل ءسوز تۇران تىلىندە پاتشالاردىڭ

پاتشاسى دەگەندى بىلدىرەتىن ەدى» (حوندەمير گياس-اد-دين (1475-1536) «موڭعولدار تاريحى» سپب، 1834, 18-بەت).

ءۋاج: اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا ءبىر ۇعىمنىڭ بىرنەشە اتاۋلارى بولا بەرەدى. مىسالى، اعاشتى جەر، قالىڭ اعاش، ورمان، توعاي دەگەن سياقتى. بۇلدا سونداي.

3. «شىڭعىس حان پاتشالاردىڭ پاتشاسى بولادى. موگول تىلىمەن جانە كوكجۋت ءتاڭىرى سونداي ات قويدى. بارشا ۇلىقتار ول ماعىنانى قابىل قىلدى» (قادىرعالي جالايىر («شەجىرەلەر جيناعى» 1602 ج.).

ءۋاج: وتە دۇرىس تۇجىرىم. تەمىرگە حانداردىڭ حانى بولعاسىن لاۋازىمىن قاعان (بارلىق حانداردىڭ اعاسى), سوعان سايكەس شىڭعىس دەگەن ماقتاۋ (لاقاپ) ەسىم بەرىلدى.

4. «شاشۋ تويىندا تاتاردىڭ ءتومۇچينىن الىپ كەلگەندە تۋدى دەپ، تەمىر بەسىككە بولەپ، ءتومۇچين دەپ اتاعان ءجونى وسى ەكەن. شىڭعىس قاعان تۋىپ، جەتى كۇن وتكەننەن كەيىن، مۇحيت ارالىنىڭ ىشىندە ءبىر قارالتىم قۇس، كۇر قارا تاستىڭ ۇستىنەن كۇن باعىتىمەن اينالىپ، ءۇش كۇن بويى شاقىرادى...

«سول قارالتىم قۇس تۇڭلىككە قونىپ،

«شىڭعىس، شىڭعىس!» دەپ شاقىرادى.

سول قۇستىڭ داۋىسى شىققان سەبەپتەن،

شىڭعىس قاعان دەپ اتاعان» («التان توبىش» 47-بەت).

ءۋاج: تاريحي دەرەكتەردە تەمىرشىگە شىڭعىس ەسىمى 1206 جىلعى قۇرىلتايدا بەرىلگەنى  ايتىلادى. ءبىز بۇدان قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ ءتىلىن بىلەتىن جاندارعا ارنالعان قۇپيالى اقپارات كوزىن كورەمىز. مىسالى:

«تاتاردىڭ ءتومۇچينىن الىپ كەلگەندە تۋدى دەپ، سونىڭ قۇرمەتىنە سول ەسىم بەرىلدى» دەيدى. دەمەك، ەكەۋىنىڭ ارعى تەگى ءبىر حالىق. ايتپەسە، ونداي قۇرمەت كورسەتىلمەس ەدى. ءبىز بۇدان جاۋلاسىپ جاتىرسا دا، تاتار مەن مۇڭالدىڭ تەگى ءبىر حالىق ەكەنىن كورەمىز. اۆتوردىڭ بىزگە ايتايىن دەگەنى دە وسى بولسا كەرەك. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە تاتاردىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ات، اتا» ەكەندىگىن قوسىڭىز.

«تەمىر بەسىككە بولەۋ» - تەمىردى العاش ويلاپ تاۋىپ، ونى «قامىرداي يلەگەن» قازاقتىڭ الشىن رۋى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

«مۇحيت ارالىنىڭ  ءىشى» - ەجەلدە تۇركىلەر ارالدى «ادا» دەپ اتاعان. «ادا» دەگەن ارال اتاۋى ماڭعىستاۋداعى قازاق مۇيىسىندە كۇنى بۇگىندە دە بار. ال، مۇحيتتىڭ ءتۇبىرى «ۇق»، ياعني نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىن بەرەدى.

«مۇحيت ارالىنىڭ ىشىندە ءبىر قارالتىم قۇس» - جەر بەتىندەگى بارلىق قارالاردىڭ ءتۇبى دە ماڭعىستاۋداعى تۇپقاراعاننان (قاراعانتۇپتەن، قاراعانتۇبەكتەن), ياعني قارالاردىڭ شىققان تۇبىنەن الادى. ال، «قۇسقا» كەلسەك، وسى جەردە «قۇسشى قورىمى» كۇنى بۇگىندە دە بار. دەمەك، «قارالتىم قۇستىڭ» ماعىناسى وسى.

«ءبىر قارالتىم قۇس، كۇر قارا تاستىڭ ۇستىنەن كۇن باعىتىمەن اينالىپ، ءۇش كۇن بويى شاقىرادى...» - شىڭعىس ەسىمىنىڭ شىعۋ تەگى ماڭعىستاۋداعى مان ادايلارعا قاتىستىلىعى ايقىن مەڭزەلىپ تۇر. سەبەبى، قارا تاستى – قاراتاۋ، كۇن باعىتىن – كۇنشىعىس، ءۇش كۇندى ادايلاردىڭ ساۋراندى ءۇش اينالۋىمەن سايكەستەندىرۋگە ابدەن بولسا كەرەك.

5. «شىڭعىس» ءسوزىنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنى كەزىندە عالىمدار اراسىندا پىكىرتالاس تۋدىرىپ، ءتۇرلى بولجامداردىڭ ومىرگە كەلۋىنە سەبەپ بولعانىمەن، ءپاتۋالى تۇجىرىمىن تاپپاعانى ءمالىم. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزدا: «شىڭعىس» ءسوزى ءاۋ باستا «شىڭ» جانە «عىز» (كۇش) دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان. وسىنداعى «شىڭ» – تاۋدىڭ ەڭ بيىگى» دەيدى. (ق.سالعارين «ۇلى قاعانات» 382 بەت).

ءۋاج: «شىڭعا» جاساعان تۇجىرىمىنا تولىقتاي كەلىسەمىز. ال، «عىزدى» كۇش دەگەن ماعىنا بەرەدى دەگەنىن، «شىڭعا (بيىككە)» بالاما رەتىندە عانا قابىلداۋعا بولار. جانە ونىڭ ۇستىنە شىڭعىس ەسىمىنە جالعانىپ تۇرعان «عىز» ەمەس «عىس».

اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندەگى دىبىس-تاڭبالىق رەت بويىنشا دا بۇل ءسوز «گ»، «ع»، «ك» جانە «ق» بولىپ، تولىپ، تولىسقان جالعاسىن تابادى.

6. «1206 جىلدىڭ كوكتەمىندە ونون وزەنىنىڭ باستاۋىندا ۇلى  قۇرىلتاي مونعوليانىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن جينالعان حاندار مەن نويانداردىڭ، شىڭعىس حاننىڭ جاڭا جانە بۇرىنعى جاقتاستارىنىڭ قۇرىلتايى شاقىرىلدى. جينالعانداردىڭ توبەسىندە، موڭعول اسكەرلەرىنىڭ قورعاۋشىسى سۇلدە رۋحىنىڭ توعىز قۇيرىقتى اق تۋى جەلبىرەدى. ءوزىنىڭ العاشقى شەشىمدەرىنىڭ بىرىندە قۇرىلتاي تەمۇجىندى – شىڭعىستى موڭعوليا بيلەۋشىسى ەتىپ جاريالادى، وعان حان شىڭعىس دەپ ات قويدى، نەمەسە «ونى يمپەراتور قىلدى»، دەلىنگەن «اسىل سوزدەردىڭ» قىتاي اۋدارماسىندا ء(ى.ەسەنبەرلين).

ءۋاج:  ولار بۇل جەردە «شىڭعىس» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن يمپەراتور (ۇلى بيلەۋشى) دەگەن ماعىنا بەرەدى دەپ وتىر. «بىلمەگەن ادام «ۋ» ىشەدى» دەگەن وسى. الايدا، بالاما ماعىناسى رەتىندە قابىلداۋعا ابدەن بولادى.

«موڭعول اسكەرلەرىنىڭ قورعاۋشىسى سۇلدە رۋحىنىڭ توعىز قۇيرىقتى اق تۋى جەلبىرەدى» - ءبىز بۇل جەردە دە شىڭعىس حاننىڭ تەگى قازاق ەكەنىن ايقىن كورەمىز. شىڭعىسحان قاعاناتى تۋىنىڭ اق جانە ونىڭ توعىز شاشاقتى بولاتىن سەبەبى، اق -  اقيقات پەن اعا بولسا،  توعىز سانى مۇڭالدىڭ تەتەلەس اعاسى توبىشتاردىڭ ساندىق اتاۋى. توبىش پەن توعىزدىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. ولار سوندا ءوز اعالارىنىڭ ەسىمدەرىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ جۇرگەن بولىپ تۇر.

ال، ءبىز اعالارىمىزعا وسىنداي قۇرمەت كورسەتە الىپ ءجۇرمىز بە؟

 7. «شىڭ – قازاق تىلىندە تاۋدىڭ ۇشار باسى، ۇشارلىعى; عىس – كونە تۇركى تىلىندە (قازىرگى قازاق تىلىندە «قياس» تۇرىندە ساقتالعان) نۇر، ساۋلە. ەندەشە، بۇل ەسىم «بيىك، نۇر ساۋلەلى حان» دەگەن ماعىنا بەرەدى» دەيدى (13-ب.). («قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»: 1. قياس – قيعاش، قيىس. 2. قيسىق، بۇرىس، ءبىر قىرىن. 3. اۋىسپ. قىڭىر، قىرسىق، قيقار» (ق.دانياروۆ «قازاقستاننىڭ بالاما تاريحى». الماتى: «دايك-پرەسس»، 2008, 505-بەت).

ءۋاج: «نۇر، ساۋلە» - بالاما سيپاتى رەتىندە قابىلداۋعا ابدەن بولادى. الايدا،  قياس ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى باسقاشا تۇجىرىم ۇسىنامىن. سەبەبى، قياستىڭ ءتۇبىرى «قي، قيا» -  باستاۋىن قاز ادايدىڭ مۇڭالىنان ءوربيتىن قيان (كوپشەسى قيات) رۋىنان الادى. قيان مەن قياتتىڭ ءتۇبىرى قيا. ماڭعىستاۋداعى ەڭ تەرەڭ ويپاتتىڭ قاراقيا اتاناتىنى وسىدان. ارى قاراي ءسوز تۇبىرىمەن قۋالاساق، قيانىڭ ءتۇبىرى «ءيا». ءيا، ءيا كادىمگى ازيا دەگەنىمىزدەگى ەكىنشى بۋىندا تۇرعان «ءيا (يا)». ال ءبىرىنشى بۋىندا تۇرعان «ازدىڭ» قاز بەن قازاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ەكەندىگىنە كىمنىڭ، قانداي داۋى بار. مىنە ءسوز تۇبىرلەرى وسىلاي سويلەيدى جانە ەشقاشان جاڭىلىسپايدى.

تاريح تاعلىمى: ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسپايدى. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني ءبىلىم دەڭگەيلەرى مەن اقىلى عانا.

8. «الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلى حان الدىمەن ءوزىن شىعىستىڭ بيلەۋشىسى – شىعىس حان دەپ اتادى. شىعىس حان ءسوزى بىرتە-بىرتە ابدەن قۇلاعىمىزعا سىڭگەن شىڭعىسحان ءسوزى بولىپ وزگەرگەن».  (ق.زاكيريانوۆ «شىڭعىس حاننىڭ تۇركىلىك عۇمىرناماسى». 268 بەت).

ءۋاج: «الدىمەن ءوزىن شىعىستىڭ بيلەۋشىسى – شىعىس حان دەپ اتادى» دەگەنگە ەش كەلىسۋگە بولمايدى. وعان «شىڭعىس» دەگەن لاقاپ (ماقتاۋ) ەسىمدى حالىق بەردى. ەجەلدە لاقاپ ەسىم ۇلى تۇلعالارعا تەك قانا وسىلاي بەرىلگەن. كەيىننەن ورىس پاتشالىعىن قۇلاتقان ەۆرەيلىك-بولشەۆيكتەر لاقاپ ەسىمدى وزدەرى تاڭداپ الىپ، قازاقتىڭ بۇل جاقسى قاعيداسىنىڭ ءمانىن جويىپ،  قولدانىستان شىعاردى.

1206 جىلعى قۇرىلتايعا دەيىن شىڭعىس حان شىعىسىنداعى مانجۇرلەردى دە، كورەيلەردى دە باعىندىرعان جوق ەدى. الايدا، شىعىس پەن شىڭعىستىڭ سينونيم ەكەنىنە توقتاعانىمىز دۇرىس بولار. سەبەبى، شىعىسىڭ بولماسا، تۇستىگىڭ مەن باتىسىڭدا بولماعان بولار ەدى.

9. «شىڭعىس» ءسوزى تۋرالى «1910 جىلى قازاندا شاعاتاي تىلىندە باسىلعان «تاۋاريح حامسا» دەگەن كىتاپتا «تەمۇجىندى سوعىس عىلىمى تاسىلىنە قاراپ، پارسىشا «جىڭ انكيز» (جيھانگەر) – جيڭگىز – شىڭعىس» دەپ اتادى دەلىنگەن. وسى تۇسىنىك دۇرىس بولۋى مۇمكىن» («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» م.سۇلتانياەۆ اۋدارماسى. 63-بەت).

ءۋاج: بۇل جاعدايدا 1206 جىلعى قۇرىلتايعا جينالعان  قازاق رۋلارىنىڭ ءبارى جاپپاي پارسىشا سويلەگەن بولىپ شىعادى ەمەس پە!؟ مەنىڭشە مۇنداي تۇجىرىم جاساپ، جازۋ تۇگىلى، ويلاۋدىڭ ءوزى بىلىمسىزدىك. سەبەبى، شىڭعىستى حان كوتەرگەن 40-قا جۋىق رۋ-تايپالاردىڭ ءبارى كۇنى بۇگىندە دە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا.

10. «وسى شەجىرەنى («تاۋاريح حامسانى») اۋدارىپ،  «شىڭعىس» دەگەن سوزگە تۇسىنىك بەرگەن موڭعوليانىڭ ءتىل عىلىمىنىڭ دوكتورى  د.تسەرىنسودنىم «وسى تۇسىنىك دۇرىس بولۋى مۇمكىن» دەپ جازىپتى.

ءۋاج: «اپاما جەزدەم ساي» بولىپ شىققان. دەمەك، بۇل قازىرگى مونعوليانىڭ شىڭعىسحان بابامىزعا تەكتىك قاتىسى جوق دەگەن ءسوز.

11. «قۇرىلتايدا ونى تاققا وتىرعىزىپ، شىڭعىسحان» دەگەن ۇلى اتاق بەرىلدى. بۇل اتاقتى بەكىتكەن كوكوشى بولدى... ونىڭ اتى توبە-ءتاڭىرى بولاتىن. «شىڭ» دەگەننىڭ ماعىناسى – كۇشتى، مىقتى، ال «شىڭعىس» - وسىنىڭ قارا قىتايدىڭ ۇلى بيلەۋشىلەرىنىڭ اتاعى بولعان گۋرحان سوزىمەن ماعىنالاس كوپشە ءتۇرى، باسقاشا ايتقاندا ۇلى دا مىقتى بيلەۋشى» (راشيد-اد-دين).

ءۋاج: «قۇرىلتايدا ونى تاققا وتىرعىزىپ، شىڭعىسحان» دەگەن ۇلى اتاق بەرىلدى» - دەيدى. دۇرىسى «قۇرىلتاي تاققا وتىرعىزدى» ەمەس، قۇرىلتايدا حالىق تەمىردى حان سايلاپ، حان كوتەردى بولادى. بۇل ەڭ باسىنداعى مۇڭال دالاسىندا (قازىرگى موڭعوليادا)  بولعان وقيعا. ال، وعان قۇرىلتايمەن ەكىنشى رەت قاعان (بارلىق حانداردىڭ اعاسى) دەگەن ەڭ ۇلى لاۋازىم بەرىلىپ، شىڭعىس دەگەن لاقاپ (ماقتاۋ) اتتى ەنشىلەگەن جەر قازىرگى قازاق دالاسىنداعى سارىارقانىڭ توسىندەگى قازتاۋ. سول جەردە قازتاۋدىڭ دا اتى شىڭعىستاۋ بولىپ وزگەرتىلەدى. سونىمەن قاتار، شىڭعىستاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى «مۇڭال شىڭى» دەپ اتالادى. ءبىز ول جايلى اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ايتقانبىز.

«بۇل اتاقتى بەكىتكەن كوكوشى بولدى... ونىڭ اتى توبە-ءتاڭىرى بولاتىن» - ءبىز بۇدان شىڭعىستى حان (قاعان) كوتەرگەندەردىڭ ءتاڭىر دىنىندە بولعانىن كورەمىز. كونەكوز قاريالار كۇنى بۇگىندە دە «و، قۇدايىم!» مەن «و، ءتاڭىرىمدى» قاتار قولدانىپ جۇرگەن جوق پا!؟

«شىڭ» دەگەننىڭ ماعىناسى – كۇشتى، مىقتى» - تەك قانا بالاما ماعىناسى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. «شىڭنىڭ» تىكەلەي ماعىناسى ولاي ەمەس. وعان كەيىن ارنايى توقتالاتىن بولامىز.

«ال «شىڭعىس» - وسىنىڭ قارا قىتايدىڭ ۇلى بيلەۋشىلەرىنىڭ اتاعى بولعان گۋرحان سوزىمەن ماعىنالاس كوپشە ءتۇرى، باسقاشا ايتقاندا ۇلى دا مىقتى بيلەۋشى» - ۇلى دا مىقتى بيلەۋشى دەگەنىنە تولىقتاي كەلىسۋگە بولادى.

12. قىتايلىق چجاو حۋننىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، «شىڭعىس» - «تيانتسى» - اسپان شاراپاتى نەمەسە «اسپانمەن شاراپاتتالعان»، ال «يمپەراتور شىڭعىس»-بيلەۋشى، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن سالۋشى دەلىنگەن. تەمۇجىننىڭ حان كوتەرىلۋى مەن «شىڭعىس» اتاعىن يەلەنۋى شاماندىق سالتتار بويىنشا شامان كوكوشىنىڭ باسشىلىعىمەن ىسكە استى. وسىعان بايلانىستى «شىڭعىس» دەگەن اتاق كەيدە كونە تاتار-موڭعول رۋحى – تاڭىرلەردىڭ ءبىرىنىڭ اتاۋى دەپ تە تۇسىندىرىلەدى.

ءۋاج: ءبىز بۇل مالىمەتتەن «شىڭعىس» ەسىمىنىڭ ءتاڭىر دىنىنە قاتىستى ەكەنىن كورەمىز. ماڭعىستاۋدىڭ قىرىندا (ۇستىرتىندە، ۇستىڭگى جۇرتىندا) شىڭ دەگەن تاۋ بيىگىنىڭ بولۋى وسى ايتىلعان ءسوزدىڭ راستىعىن ايعاقتاسا كەرەك. ايتپەسە، قاشاعان جىراۋ «شىڭعىستاي بولىپ شىڭ دا وتكەن» دەپ جىرلاماعان بولار ەدى. («جىر-داريا». 138 بەت).

13. تانىمال موڭعولتانۋشى د.بانزاروۆ موڭعول جازبالارىنان قاجىلار رۋحى – شىڭعىس-ءتاڭىردىڭ بار بولۋى تۋرالى ەستەلىكتەر كەزدەستىرگەن.

ءۋاج: ەشبىر حالىق جالعان ەستەلىكتەردى ەستە ساقتامايدى.

14. «تەمۇجىن يەلەنگەن» شىڭعىس اتاۋىنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنىك بەرۋ وتە قيىن. بۇل اتاقتى تەمۇجىن سول كەزدەردەگى موڭعول باقسىتانۋشىلارى باس يگەن جارقىن رۋحتىڭ اتىنىڭ قۇرمەتىن العان دەگەن جورامال جاساۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، كوبى تەمۇجىندى اسپاننىڭ ءوزى تاڭدادى دەپ ساناۋى بۇعان تۇسىنىك، تەمۇجىننىڭ ءوزى دە ونىڭ تاعدىرىنا «ماڭگىلىك اسپاننىڭ» ارالاسقانىنا كوپ باس اۋىرتقان بولسا كەرەك. قازىرگى كەزدەگى تۇسىنىككە قاراعاندا «شىڭعىس» ءسوزى تۇرىكتىڭ «تەنگىس» سوزىنەن شىعىپ، «تەڭىز»، مۇحيت، ال «شىڭعىسحان» دەگەن ءسوز «ءمۇحيتتىڭ، جەر-سۋدىڭ يەسى» دەگەن ماعىنا بەردى دەگەن كوزقاراس قالىپتاسقان» (اكادەميك ب.يا. ۆلاديميرتسوۆ «شىڭعىسحان الەم سىلكىندىرۋشىسى» 55-56 بەتتەر).

ءۋاج: «شىڭعىس» اتاۋىنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنىك بەرۋ وتە قيىن» دەيدى. وزگەلەر ءۇشىن ارينە قيىن. ال، «شىڭعىسحانداي ۇلى تۇلعانى دۇنيەگە اكەلىپ، سول قاعاناتتىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان قازاق حالقى ءۇشىن ونىڭ تۇكتە قيىنشىلىعى جوق. مەنىڭ مىنا ساراپتامام وسى ايتىلعانداردىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

ءوزى اكادەميك بولا تۇرا شىڭ مەن تەڭىزدىڭ اراجىگىن اجىراتۋعا دا ءبىلىمى جەتپەگەن.

15. «چينگيز» (چينگيس، حينگيس) ءسوزىنىڭ ماعىناسى الىگە دەيىن انىقتالعان جوق. شىعىستانۋشىلاردىڭ ويىنشا ول تۇرىك-موڭعول ءسوزى، تەڭىز، مۇحيت دەپ، «حان – مۇحيت»، «الەم – بيلەۋشىسى»، «الەمدىك – حان» دەگەندى بىلدىرەدى» (تاريحشى-عالىم، پروفەسسور تۇرسىن سۇلتانوۆ «پودنياتىە نا بەلوي كوشمە، حانى كازاحسكيح ستەپەي» استانا – 2006, 12 بەت).

ءۋاج: بۇل دا «اپاما جەزدەم سايدىڭ» كەرى. اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىن باسشىلىققا الىپ، اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ شەجىرە-داستاندارىن، قاناتتى اسىل سوزدەرىن زەرتتەگەن دە   مىناداي تۇجىرىم جاساماعان بولار ەدى. ءوزى قازاق بولا تۇرا قازاقتىڭ قاراپايىم عانا  «شىڭ» دەگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنىك بەرە الماي، «استىنداعى اتىن التى اي ىزدەۋ»  تاريحشى-عالىم، پروفەسسور ءۇشىن كەشىرىلمەس كەمشىلىك دەۋگە ابدەن بولار.

ءبىز بۇل عالىمنىڭ تۇجىرىمىنان قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ قازاقتىڭ شىنايى تاريحىنان قانشالىقتى الشاقتاپ، ايدالاعا قاڭعىپ كەتكەنىن ايقىن كورىپ وتىرمىز.

16. «1189 جىلى تايپالار كوسەمدەرى وعان «شىڭعىس» اتاعىن بەرىپ، حان سايلادى. «شىڭعىس» - «تەڭىز، مۇحيت» «تەڭىز» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا «شىڭعىسحان» تەڭىزدەي شالقار اۋماقتىڭ يەسى دەگەن بولىپ شىعادى. (قازاقستان تاريحى 1 توم. 296 بەت).

ءۋاج: «اپاما جەزدەم ساي». جات جۇرتتىڭ تاريحشىلارى نە ايتسا سونى قايتالاعان. ءوز تۋعان ەلىنىڭ تاريحىن ءوز سوزىمەن زەرتتەپ تۇجىرىم جاساۋعا سانالارى، ياعني اقىلدارى مەن بىلىمدەرى جەتپەگەن.

دەمەك، ءبىزدىڭ مىنا جاعدايىمىزدا قازاقستاننىڭ ءتىل مەن تاريح عىلىمىنا تۇبەگەيلى رەفورما قاجەت. قازاقتى ۇلت رەتىندە دە، مەملەكەت رەتىندە دە مەنسىنبەگەندىكتەن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەن، شەت ەل نە ايتسا سونى قۇپ كورەتىن «ءلاپپاي، بىلگىشتەرگە» بۇل سالاعا دەگەن كوزقاراستارىڭىزدان ءوز ەرىكتەرىڭىزبەن باس تارتۋعا كەڭەس بەرەمىز.  سەبەبى، ءسىزدىڭ شىنايى ءومىربايانىڭىزدى وزىڭىزدەن باسقا ەشكىم جازا المايدى. بۇل دا تاپ سونداي دۇنيە. قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن وزدەرىنەن باسقا ەشكىم جازا المايدى.

17. 1206 جىلعى شىڭعىس قاعاننىڭ ەل تاڭباسىندا تومەندەگىدەي سوزدەر ويىلىپ جازىلعان. وندا: «كوكتە ءتاڭىر، جەردە قاعان بار. الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى» (ەرەنجان قارا-داۆان، چيرگيس – حاان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە. ا-ا، 1991, 19 بەت).

ءۋاج: شىڭعىس قاعاننىڭ ءوز ءسوزى. مىنە، ناعىز قازاقتىڭ ءوز ءسوزى. قىسقا دا نۇسقا. ءبىر اۋىز سوزگە ءبارىن سيعىزعان. وسى ءسوزدى بىزگە جەتكىزگەنى ءۇشىن قارا-داۆانعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.

جارايدى. وسىمەن دوعارايىن. ايتپەسە، «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي بولجامداردى  ءالى دە كوپتەپ جالعاستىرا بەرۋگە ابدەن بولادى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ورىس ءتىلدى قازاقستان بيلىگىنە تاۋەلدى ءتىل مەن تاريح عىلىمى «شىڭ (تاۋدىڭ ەڭ بيىكتىك شىڭى)» مەن «تەڭىزدى (سۋدى)» اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتكەن.

شىندىعى، «شىڭعىس» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «شىڭ» دەگەن ءسوز «تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى، ياعني ەڭ ۇلى بيىكتىك» دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، مەن تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىقتىم.

«قۇمنان زىرىلداپ وتەدى.

قۇمنىڭ ارعى شەتى شىڭ ەدى.

شىڭعا تامان جەتەدى.

شىڭنىڭ شىقتى باسىنا...

شىڭ جاعالاپ جۇرەدى.

...بيىك تاۋ مەن شىڭدارى.

...قارامايا شىڭدارى». (قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى 27 بەت).

«اقىن ءشايتىم مۇڭايتپاسۇلى – شىڭ دەپ اتالاتىن ءۇستىرتتىڭ ارال تەڭىزى بەتىندەگى بيىگىن جايلاعان بەلگىلى اقىننىڭ ءبىرى» (بەينەۋ (تاريحي-تانىمدىق اڭگىمەلەر) الماتى-2003 42 بەت).

«شىڭ» - ەڭ جوعارى بيىكتىك، قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ماڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى ءۇستىرتتىڭ ارال تەڭىزى بەتىندەگى ەڭ بيىك جەردىڭ «شىڭ» دەپ اتالۋى بولىپ تابىلادى.

ەجەلگى جازبالاردىڭ بارىندە، قاسيەتتى قۇران-كارىمدە دە ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ ادام بالاسىنا ايان بەرەتىن جەرىنىڭ اتاۋى سيناي تاۋى دەلىنەدى.  ءسوز ءتۇبىرى سين (سىن). قازاقتا وسى تۇبىردەن سىن، سىندى، سىناي، سىنتاس، سىڭعىرلاۋ، شىن، شىندىق (اقيقات), شىڭ، شىڭىراۋ، شىڭداۋ، شىڭدالۋ، شىڭداۋشى (تەمىردى) دەگەن ۇعىمدار تۋىندايدى. بارىندە دە ءسوز ءتۇبىرى سىن، شىن، شىڭ. بۇلاردىڭ ءبارى سينونيم سوزدەر. قازاقتىڭ ەجەلگى  «سىنا» جازباسى سولاردان قالدى. ولاردىڭ ەڭ العاشقى عۇمىر كەشكەن جەرلەرى ماڭعىستاۋدىڭ قىرى، ياعني ءۇستىرتى (ۇستىڭگى جۇرتى). ول جەردە قازىر ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنان ۇستىرتكە  كوتەرىلەر  جەردە سىندى اسۋى، سىندى تاۋى جانە وسى اتتاس قۇدىق بار. وسى قىردىڭ ءبىر بيىك جەرى جوعارى دا ايتقانىمداي، كۇنى بۇگىندە دە «شىڭ» دەپ اتالادى. مىنە الشىن اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى. بۇل جەر سىندى تاۋىنداعى تۇيەلى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ۇلى جاراتۋشى اللانى العاش تانىعان جەرى.  ول جەردە كۇنى بۇگىندە دە قاراتۇيە - مان اتا دەگەن تاۋ اتاۋى بار.

«شىڭعىس حان ال-تەميردجي تاتار حانى بولعاندا شىعىس جانە سولتۇستىك ەلدەرىنە يەلىك ەتتى» (ەننۋۆەيري (1279-1333 ج.ج.) اراپ تاريحشىسى). ءبىز بۇل دەرەكتەگى «ال» دەگەن ءتۇبىر سوزدەن  شىڭعىس حاننىڭ تەگى الشىن، ال ەسىمى تەمىرشى ەكەنىن ايقىن كورەمىز.

شىڭعىس حانعا قاتىستى اۋدارما شەجىرەلەردىڭ ءبارى ونىڭ اتا-اناسىنىڭ «ازان شاقىرىپ» قويىلعان  ەسىمى تەمۇجىن (تەمۋچين، تەمۋجين، تەمۋدجين، ءتومۇچين ت.ب.) بولعانى ايتىلادى:

«قۇپيا شەجىرەدە»: «سول كەزدە ەسۇكەي باتىر تاتاردىڭ تەمۇجىن-ۇكە، قورى-بۇقا باستاعان تاتارلارىن جاۋلاپ كەلگەندە… شىڭعىس قاعان تۋىپتى…. تاتاردىڭ تەمۇجىن-ۇكەنى اكەلگەندە تۋدى دەپ اتىن تەمۇجىن دەپ قويعان ءمانى سول (77-ب.)» دەلىنگەن.

تۋرا وسىلاي دەپ راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع-ات-تاۋاريحىندا» دا باياندالعان ء(ى توم، 2-كىتاپ، 75-ب.).

«شاشۋ تويىندا تاتاردىڭ ءتومۇچينىن الىپ كەلگەندە تۋدى دەپ، تەمىر بەسىككە بولەپ، ءتومۇچين دەپ اتاعان ءجونى وسى ەكەن» دەلىنگەن لۋبسان دانزان 1628 جىلى جازعان دەلىنەتىن «التىن توپشى» كىتابىندا. 47 بەت).

ءۋاج: شىڭعىس حاننىڭ «ازان شاقىرىلىپ» قويىلعان ەسىمى تەمۇجىن (تەمۋچين، تەمۋجين، تەمۋدجين، ءتومۇچين) ەمەس ەكەندىگىن وپ-وڭاي دالەلدەۋگە بولادى.  سەبەبى، قازىرگى «موڭعول» اتانىپ جۇرگەن  تۇڭعۇس-مانجۇرلەردە دە، تۇركىلەردە دە مۇنداي ەسىم جوق. ال، قازاقتا تەمىر، تەمىرحان، تەمىربي، تەمىرجان، تەمىرتاس، تەمىربەك، تەمىرعالي، تەمىرلان،  وزتەمىر، شىنتەمىر، بەكتەمىر، تاستەمىر دەگەن سياقتى تەمىر مەتالىنا قاتىستى ەسىمدەر تولىپ جاتىر.

شىڭعىس حاننىڭ «ازان شاقىرىلىپ» قويىلعان ەسىمى تەمىرگە قاتىستى ەكەندىگى مۇسىلمان تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ايقىن كورسەتىلگەن. ولار شىڭعىس حاننىڭ اتا-باباسى جايلى جاۋىنان جەڭىلىس تاپقان قيان (قيات) جانە نۇكىز (نوكىس) ەكى ادام ازعانا ەلىن باستاپ، التاي تاۋىنىڭ ەركىڭە قون (ەرگەنەكون) اڭعارىن 450 جىلداي قونىستانعانى، كەيىننەن حالقى اڭعارعا سيماعاندىقتان تاۋدىڭ تەمىر كەنى مول تۇسىنا كورىك ورناتىپ، وتپەن بالقىتىپ، تاۋدان تۇسەر جول جاساعانى ايتىلادى. شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى جوشى حاننان تاراعان ابىلعازى ءباھادۇر حان 1663 جىلى جازعان «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى كىتابىندا مۇنى بىلايشا باياندايدى: «…تاۋدان شىعاتىن جول ىزدەدى، تاپپادى. ىشتەرىندە ءبىر تەمىرشى بار ەدى، سول ايتتى: «پالەن جەردە ءبىر تەمىر كەنى بار، سونى ەرىتسە، جول بولار ەدى». ول جەردى بارىپ كورىپ، تەمىرشىنىڭ ايتقانىن ماقۇلدادى. ول ەلگە وتىن جانە كومىر جيناتتى. تاۋدىڭ كەن جەرىنە اعاش پەن كومىردى ءۇيىپ، جەتپىس تەرىدەن كورىك جاساپ، جەتپىس جەرگە قۇردى. كورىكتى ءبارى بىرىگىپ باستى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن وت كۇشتى جانعاننان سوڭ، تاۋ تەمىر بولىپ اعا بەردى… سول شىققان كۇنىن توي ەتىپ تويلاۋ موڭعولدىڭ داستۇرىنە اينالدى. ول كۇنى ءبىر كەسەك تەمىردى وتقا سالىپ، قىزارعان كەزدە ونى قىشقاشپەن ۇستاپ، ءتوستىڭ ۇستىنە قويىپ، اۋەلى حانى، ودان كەيىن بەكتەرى بالعامەن ۇرار ەدى. بۇل كۇندى تار قاپاستان شىعىپ، اتا جۇرتىنا كەلگەن كۇنىمىز دەپ قۇرمەت تۇتار ەدى ( 29-بەت)».

الشىنداردىڭ تەمىردى «قامىرداي يلەگەنى» ەجەلگى شەجىرە-داستانداردىڭ بارىندە ايتىلادى. قازاق شەجىرەسىندە تەمىرشى – ۇستالاردىڭ ءپىرى (ۇستازى) ون سەگىز مىڭ عالامدى بيلەگەن ايگىلى سۇلەيمەن پاتشانىڭ اكەسى «ەر ءداۋىت» دەلىنەدى. قورقىت بابانىڭ دا،  شىڭعىس حاننىڭ دا تەگى قيان (قيات) رۋىنان ەكەندىگىنە دە ەشكىم داۋ ايتپايدى. ول جايلى اۋىزشا دا، جازباشا دا ايقىن جازىلعان.

ال، ەكىنشى بۋىنداعى «عىس» جالعاۋلىعىنان، ءسوز باسى بولىپ جاڭا ءسوز جاسالمايدى. «گ،ع،ك،ق» دەگەن توپتاعى «ع»-نى ق» مەن اۋىستىرعاندا عانا بۇل سوزدەن «قىس» دەگەن جاڭا ءسوز تۋىندايدى. وسىعان وراي اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا «ع» مەن «ق» دىبىسى ءسوز ۇندەستىگىنە وراي اۋىستىرىلىپ قولدانىلا بەرەدى. مىسالى، ماڭعىستاۋ – مانقىستاۋ، شىنعىستاۋ - شىڭعىستاۋ دەگەن سياقتى. ءبىز بۇل ءسوز تىركەستەرىنەن مانعىستاۋ مەن شىڭعىستاۋدىڭ سينونيم ەكەنىن كورەمىز.

قىستىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) – «ىس». سوعان سايكەس، قىس جانە ىسسى دەگەن ۇعىمداردىڭ دا – ءسوز ءتۇبىرى وسى. بۇل جالپى اۋا رايىنىڭ ىستىق جانە سۋىق كەزەڭىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ۇزاق جانعان وتتان دا «ىس» قالادى. مىسالى، وشاقتىڭ مۇرجاسىندا.

ىسسى (ىستىق) – اناڭنىڭ ىستىق قۇشاعى. كۇننىڭ جىلۋى مەن ىستىعى، اللانىڭ مەيىرىمى، ياعني بارلىق دۇنيەنىڭ شىرقاۋ شىڭى.

قازاقتا وسى «ىس» تۇبىرىنەن تۋىندايتىن «پىسى باستى» دەگەن ءسوز بار. مىنە وسى ءبىر اۋىز ءسوز بىزگە بۇكىل الەم تاريحىن اينا-قاتەسىز سويلەتىپ بەرە الادى.

قازاقتىڭ 30 دىبىس-تاڭبالى الىپپەسىنىڭ 1 مەن 14 رەتتىك سانىن قۇرايتىن «ال» دەگەن بۋىن ءسوز بەن «الپىس» دەگەن سان اتاۋىنىڭ قالاي سويلەيتىنىن تالداپ كورەيىك:

ال (العى، العاشقى، الدىڭعى);

العي (رۋ اتاۋى، ادايدىڭ ەجەلگى ۇرانى، ەجەلگى شەجىرە-داستانداردا العيدىڭ دالاسى، العيدىڭ تاۋى، العيدىڭ الا ءشولى ت.ت. بولىپ كەزدەسەدى، العي رۋى قازىرگى ورتا ءجۇز قوڭىراتتىڭ قۇرامىندا);

الاشا (رۋ، الشىننان تارايتىن ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ ءبىر بالاسى);

الاش (قازاق پەن الاش سينونيم. اقيقاتى الاش قازاقتىڭ بالاسى. الاش قازاقتىڭ ۇرانى (ۇرانعا شىعۋ ءۇشىن ۇرانعا شىعاراتىن ەلى بولۋى كەرەك). الاش جۇرتى);

التى الاش (الاشتىڭ ءوسىپ، ءونىپ كوبەيۋىنەن دۇنيەگە كەلگەن ادام اتانىڭ التىنشى بۋىن ۇرپاعى;

بالىقشى (التى الاشتىڭ رۋلىق شەجىرەدەگى اتاۋى، ادايدىڭ التىنشى بۋىن ۇرپاعى);

الشىن (الاش شىنى (شىن الاش), الاشتىڭ اللانى تانىعان شىندىعى، الاشتىڭ (قازاقتىڭ) شىققان شىڭى));

التى - التى سانى الاشتىڭ (بالىقشىنىڭ) ساندىق اتاۋى;

الپىس – بالىقشىنىڭ ون (مۇڭال-مونعول) ەسەلەنگەن ساندىق اتاۋى.

ءبارىنىڭ «ال» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. الپىس سانى اتاۋىنداعى «ىس» پەن «پىس» دەگەن تۇبىردەن پايدا بولعان، «پىسى باستى» دەگەن ۇعىم وسىلاي دۇنيەگە كەلدى.

اتامىزدىڭ لاقاپ (ماقتاۋ) ەسىمىنىڭ قۇرامىنداعى «شىڭ (شىن)» جانە «عىس (قىس)» دەگەن ەكى بۋىننىڭ تولىق ماعىنالارى وسى. بۇل شىڭعىس قاعان الشىن-كوكبورىنىڭ، ياعني قازاق حالقىنىڭ ءتول ۇرپاعى جانە بۇل ۇعىمداردىڭ باستاۋ العان جەرى ماڭعىستاۋ، ال شىڭعىستاۋ ونىڭ جالعاسى   دەگەن ءسوز.

تاۋ – «ت» دىبىس-تاڭباسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىسقان اتا، ال، «اۋ – اۋا انا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ادام بالاسى ءۇشىن ءوزىن مىنا جارىق دۇنيەگە اكەلىپ، «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي» تاربيەلەپ وسىرگەن اناسىنان جاقىن، اناسىنان ۇلى، اناسىنان بيىك ۇعىم بار ما؟ سول ءۇشىن دە، سول اناعا ەڭ ۇلى قۇرمەتىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بۇتكىل جەر بەتىندەگى تاستان جاراتىلعان بيىكتىكتەردىڭ ءبارىن جالپىلاما اتاۋمەن تاۋ دەپ اتادى. ال، سول تاۋلاردىڭ ارقايسىسىنا، ياعني اتا مەن انانىڭ اق ءسۇتىن اقتاعاندارعا تاۋدىڭ اتىن بەردى. شىڭعىس قاعاننىڭ قۇرمەتىنە شىڭعىستاۋدىڭ اتىن بەرۋ سەبەبى وسى. بۇتكىل جەر بەتىندەگى تاۋلاردىڭ اتاۋى وسىلاي دۇنيەگە كەلدى.

ال، قاعانعا كەلسەك، قاعان دا تازا قازاق ءسوزى – ءسوز ءتۇبىرى اعا، ارى قاراي قا (قازاق، قارا (قار (اق) پەن قارا), اع (اق، اقيقات), اعا جانە ان (انا) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.

قاعان (ق-اعا-ن) - بارلىق حانداردىڭ اعاسى، الەمدى بيلەگەن ەڭ ۇلى حان. ءسوز قۇرامىنداعى اعا دەگەن  ءتۇبىر ءسوزدىڭ، حان دەگەن ءسوزدىڭ قاق ورتاسىندا ايشىقتالىپ تۇرۋى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. قازاقتا وسىنداي ءسوز جاساۋى تەك قانا بۇل ەمەس، بۇدان دا وزگە سوزدەر جەتكىلىكتى. مىسالى، س-اعا-ق (ساق اعا، «سۋ اقپايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان»), س-ادا-ق (ساق اتا، قازاقتىڭ ايگىلى قارۋى ساداقتىڭ اۆتورى), س-ەنە-ك (ساقتاردىڭ ەنەسى) س-ابا-ق، (ساقتاردىڭ باباسى), س-انا-ق (ساق انا), ق-اعا-ز  (قاز اعا), قابار (ق-ابا-ر) قاردىڭ (اقيقاتتىڭ) اپاسى (قار مەن اق سينونيم), ك-ولەڭ-كە (ولەڭنىڭ كوكەسى. «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى» (اباي). ولەڭ ماڭگى سوزبەن بىرگە، كولەڭكە ماڭگى اداممەن بىرگە), ق-الما-ق  (الما تۇتاس دۇنيەنى قاق جارىپ، ادام اتا مەن اۋا انانى ۇجماقتان قۋىپ شىقتى. شەجىرە-داستاندارداعى قازاقتىڭ بارلىق جاۋلارىنىڭ «قالماق» دەپ جالپىلاما اتاۋمەن اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

قاعان اتاۋى ءوز باستاۋىن ماڭعىستاۋدىڭ تۇپقاراعان تۇبەگىندەگى قاڭعا بابادان (القاپ، ەلدى مەكەن، ەجەلگى قورىم، قامال) الادى. قاڭعا بابانىڭ ءتۇپ اتاۋى حان اعا. بۇتكىل جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى حاندىق قۇرىلعان جەر وسى. قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا ەكى سوزدەن ءبىر ءسوز جاساعاندا، دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى، نەمەسە ءبىرىنشى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ، قوسىلىپ ايتىلادى. مىسالى، بي اداي – بيداي، قۋ اداي اكە – قۇدايكە، ۇستىڭگى جۇرت – ءۇستىرت، اتامىزدىڭ جۇرتى – اتاجۇرت، سارى اعا – سارعا، تورى ايعىر – تورايعىر، تورى ات – تورات (تاۋرات), مان اكە – مەكە، بالىقشى ساق عۇن – بالاساعۇن، ساق اعا – ساعا، ساق انا – سانا، قازىق جۇرت – قازىعۇرت، ار اپا – اراپ، قاز ءبىر (قاز ءپىر) – قازىر، بۇگىنگى كۇن – بۇگىن، وق پەن قىز – وعىز، ادا (اتا) مەن اي – اداي، توردەگى ءىن ء(ۇي) – توركىن، قوجا احمەت – قوجاحمەت، وت مان (وتپان) – وتان، قىز مان – قىزان، جەتى رۋ – جەترۋ، بارىن اۋىل – بارناۋل، جارى بۇلاق – جاربۇلاق، جارى كەنت – جاركەنت، جارى تاس – جارتاس، جارى قۇم – جارقۇم، مانداردىڭ قىستاۋى – مانقىستاۋ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. دەمەك، حان ەلدىڭ اعاسى بولسا، قاعان ەل مەن بىرگە بارلىق حانداردىڭ اعاسى. قازاق حالقىنىڭ ءوز حاندارى مەن قاعاندارىنا قۇدايىنداي سەنىپ، ايتقاندارىن مۇلتىكسىز ورىندايتىندارىنىڭ جانە ولاردىڭ الدىندا «حان اعا» دەپ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باس ءيىپ تۇراتىندارىنىڭ سىرى وسى. اتام قازاقتىڭ ءوز حانى مەن قاعاندارىنا قۇرمەت كورسەتكەندەرى  سونشالىق ولار وتىراتىن ورىن تاقتى، التىن تاق دەپ اتاپ، باستارىنا «تاقيا» ەتىپ كيىپ جۇرگەن. ال، ولار ءوز كەزەگىندە ءاز اۋليە (قازاق) اتاسىنىڭ ەسىمى مەن اناسىنىڭ اتىن باسىنا كوتەرىپ،  اجەسىن ءتاج دەپ اتاپ باستارىنا كيگەن.  قازاقتىڭ اتا-بابالارىنان قالعان ەجەلگى قاعيدا دا  ىنىلەرى اعاسىنا قارسى شىعىپ، بەتتەرىنەن الىپ، جاعاسىنا جارماسپاعان. قازاقتا اللاتاعالا دەگەن ەڭ ۇلى دا، اسا قاستەرلى ۇعىم بار. وسى ءسوزدىڭ قۇرامى اللا، اتا جانە اعا دەگەن ءۇش بىرىككەن سوزدەن تۇرادى جانە ال (العى، الدىڭعى) ءسوزى وسى ءسوز قۇرامىندا ءتورت رەت قايتالانىپ، وسى ءۇش ۇعىمنىڭ ۇشەۋىندە ورتاعا الىپ تۇر. سول ءۇشىن دە ولاردى قاس بي (كاسپي), باس بي، تاۋ بي، شىڭبي، كوپبي دەپ اتاعان.  بۇتكىل جەر بەتىندە ادام-ادام بولعالى  مۇنداي ءسوز جاساۋ مادەنيەتىنە ەش ءبىر ەل جەتە الماعان.

شىڭعىس حانعا اتا-انالارىنىڭ «ازان شاقىرىپ» قويعان ەسىمى تەمىر. ءبىز مۇنى ونىڭ كوپتەگەن ۇرپاقتارىنىڭ وسى ەسىمدى يەمدەنگەنىنەن دە ايقىن كورە الامىز. مىسالى، (قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعى» بويىنشا) شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنان: ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى ۇلى توقاي تەمىر، ال ونىڭ ۇلى باي تەمىردىڭ نەمەرەسى كەن تەمىر; جوشىنىڭ وزگە ۇلدارىنان تاراعان نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ ەسىمدەرى — موڭكە تەمىر، ءىنجىل تەمىر، توقتەمىر، يلاق تەمىر، بەكتەمىر، تۇلەكتەمىر، توقتا تەمىر، قۇتلىق تەمىر، تەمىرباي; ال شىڭعىستىڭ ەكىنشى ۇلى شاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە تەمىر، بۇقا تەمىر، ورىك تەمىر، ءابىل تەمىر، قابىل تەمىر، جۇلدىز تەمىر، بەلگە تەمىر، يسا تەمىر، بەك تەمىر، قۇتتى تەمىر، ايىق تەمىر، توقاتەمىر، شەگىن تەمىر ەسىمدىلەرى بار. ۇكىتاي مەن تولەدەن تاراعان ۇرپاقتاردا دا تەمىر تەكتى ەسىمدىلەر بارشىلىق.

«تەمۋچين» - ساپالى تەمىر جانە بولات دەگەندى بىلدىرەدى. مىنە وسىلايشا، شىڭعىس حاننىڭ شىن اتى تەمۋچين ەمەس، تەمىر بولادى» (يوكينف-بيچۋرين).

«راشيد-اد-ءديننىڭ سوزىنشە، مونعولدار ەر ادامنىڭ تەگىن انىقتاۋ ءۇشىن سوزگە «چين (شىن)» دەگەن جالعاۋ قوسادى. وسى جالعاۋدى الىپ تاستاساق ونىڭ اتى تەمىر-جەلەزو بولىپ شىعادى» (م.تىنىشباەۆ. «يستوريا كازاحسكوگو نارودا» 112-ب.).  شىنىندا دا تەمىرشىڭ، شىنتەمىر، شىنبولات دەگەن ەسىمدەردەن «شىندى» الىپ تاستاساق وسى ايتقانداي بولىپ شىعادى. جانە ءبىز بۇل ەسىمدەردىڭ الشىن اتاۋىنا بايلانىستى ەكەنىن ايقىن كورەمىز.

شىڭعىس حان ۇرپاقتارى اراسىندا، ناقتىلاي ايتقاندا، ۇكىتايدىڭ ەكىنشى ۇلى قۇتاننىڭ بالاسىنىڭ اتى شىنتەمىر، التىنشى ۇلى قاداننىڭ نەمەرەلەرىنىڭ ىشىندە دە شىنتەمىر، شىنبولات ەسىمدىلەرى بار. مۇنداي ەسىمدەر قازاقتا جەتىپ ارتىلادى.

ال، تەمۋچين (تەمىرشىڭ), تەمىرشى دەيتىندەرىمىز دە شىندىقتان كوپ الشاق كەتپەيدى. تەمىرشىڭ دە، شىڭعىس تا تەمىر مەتالىنا قاتىستى. تەك ءبىرىنشىسى، تەمىرشىڭ – «تەمىردى شىڭداۋشى، ۇستا» دەگەن ءسوز بولسا، ەكىنشى ەسىمى، شىڭعىس تا تەمىرشىلەردىڭ تىلدىك قورىنداعى سول، «شىڭ، شىڭدالعان» دەگەن بالاما ماعىنا بەرەدى.

قازاقتا «شى»، «ءشى» دەگەن جالعاۋلار، كاسىبي ماماندىقتى بىلدىرەدى. مىسالى، مالشى (مال باعاتىن ادام), جىلقىشى (جىلقى باعاتىن ادام), قويشى، جاۋشى، شولعىنشى، ساۋىنشى، قىمىزشى، اسپازشى، تۇيەشى، ەگىنشى، ءشوپشى، جۇرگىزۋشى، تەمىرشى (ۇستا), ەتىكشى ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

«ءتومور – تەمىر، ءتومورچ (ين) – ۇستا» («موڭعول-قازاق ءتىلى سوزدىگى»).

ال، «ن» دىبىس-تاڭباسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىن بەرىپ، بالاسى، ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرەدى. مىسالى، سارين، التىنسارين، نۇرالين، نۇرتازين، مايلين، كارين، مامين ت.ت.

شىڭعىس ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىنە كەلسەك، بۇل ۇعىم شىڭ (شىن) جانە قىس (عىس) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.  مۇندا ەكى ءتۇبىر ءسوز بار «ىڭ (ىن)» جانە «ىس ء(ىس)».  شىڭ – تاۋدىڭ ەڭ بيىك جەرى (شىڭى).  شىن – ءسوزدىڭ ەڭ راسى، اقيقاتى.

ال، قىس (عىس) – بۇل مانداردىڭ قىستاۋىنان شىقتى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر.

«شىڭعىس» ءسوزىنىڭ قازىرگى موڭعولعا ەش قاتىسى جوق. سەبەبى، شىڭعىستىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنداعى «شىڭنان - شىڭدالعان» دەگەن ءسوز تۋىندايدى، ياعني تەمىردىڭ شىڭدالۋى دەگەندى بىلدىرەدى. راشيد-اد-ءديننىڭ «شىننىڭ ماعىناسى – كۇشتى، قاتتى»، ابىلعازىنىڭ  «شىڭنىڭ» ماعىناسى ۇلىق جانە قاتتى دەگەن بولار» دەۋىمەن دە سايكەس كەلەدى. ال قازىرگى موڭعول تىلىندە مۇنداي ءسوز جوق. ول تىلدە «شىڭدالۋ» – تۋجيرەح، ال «تەمىر شىڭداۋ» – ءتومور شيرەەح دەلىنەدى.

قازاقتىڭ دىبىستىق تاڭبالارى: 1.ا،ءا،ە،   2.ب،پ،  3.گ،ع،ك،ق،   4.د،ت،   6.ج،ز،   7.ي،ي،ى،ءى،  8.ل، 9.م،   10.ن،ڭ،   11.و،ءو،    12.ر، 13.س،ش،    14.ءۇ،ۇ،ۋ،  15.ھ.  بولىپ، 15 توپقا بولىنگەن.  قازاق الىپ ءبيىنىڭ كەرەمەتى، بارلىق تاڭبالار مەن بۋىندار وسىلاي 15/15 بولىپ بەلگىلى ءبىر ماتەماتيكالىق جۇيەگە، ياعني ادام اتامىزدىڭ شەجىرەلىك جۇيەسىنە ساي ورنالاستىرىلعان. مىنا توپتاردىڭ باسىندا تۇرعانى باستاۋى بولسا، سوڭىندا تۇرعانى سول بۋىننىڭ تولىپ، تولىسقان سوڭعىسى. ءبىر دىبىس-تاڭبادان تۇرعاندارى ماعىناسى وزگەرمەيتىندەرى.

شىڭعىس دەگەنىمىزدەگى ەكىنشى بۋىننىڭ باسىندا تۇرعان «ع» دىبىس-تاڭباسى وسى كەستەنىڭ ءۇشىنشى قاتارىنىڭ ەكىنشى بۋىنىندا (گ،ع،ك،ق) ورنالاسقان. «گ» - گاز (اۋا) دەپ قاز-دىڭ نەگىزىن قالاسا، «ع» - اعا دەگەن ءسوزدىڭ جانە قيمىل ارەكەتتىڭ شىققان شىڭىن ءبىلدىرىپ تۇر.

مىسالى، وسى ەكىنشى بۋىندا تۇرعان «عىستان» - اعىس (قيمىل-ارەكەت), باعىس، كۇنباعىس (ەجەلگى كۇندەر (گۇندەر) سالعان اتا-بابا جولى، باعىتى), سوعىس (اتالار سالعان اللانىڭ اق جولىنان تايماۋ ءۇشىن), توعىس (تولىپ، تولىسقان مۇددەلەردىڭ ءبىر جەردەن شىعىپ توعىسۋى), شىعىس (باستاۋ، كۇننىڭ شىعىسى), شىنعىس (شىن-راس، ياعني اللانىڭ اق جولى، شىڭعىس (شىڭ – تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى، بالاماسى ادام بالاسىنىڭ اللانىڭ اق جولىن تانۋداعى ەڭ بيىك ساناسى),  ءسوز ورتاسىندا مانعىستاۋ (ماڭعىستاۋ، ياعني مانداردىڭ قىستاۋى), شىنعىستاۋ (شىڭعىستاۋ) بولىپ شىعادى.  «عىس-تىڭ» تولىق ماعىناسى وسى. قازتاۋدىڭ اتىن وزگەرتىپ شىڭعىستاۋ دەپ قويۋلارىنىڭ دا سىرى وسى.

قازاق تا «عىس» ءبىرىنشى بۋىنعا قويىلىپ ءسوز جاسالمايدى. قاس بيلەردىڭ ءبىر اۋىز سوزبەن تاريح جازۋ كەرەمەتى دە مىنە وسىندا.

قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە ادامزاتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ەسەيۋى، كەمەلىنە كەلۋى مەن تولىپ تولىسۋى دىبىستىق تاڭبالار جانە ساندارمەن بەلگىلەنىپ ءبارى قاتار ورىلەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19-ءو، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24-ءۇ، 25-ۇ، 26-ۋ، 27-ھ، 28-ش، 29-ى، 30-ءى  دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن قولدانامىز.  ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاناتى  قولدانعان دىبىستىق 30 تاڭباcى وسى. بۇل 30 تاڭبا الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، رۋلاردىڭ، تايپالاردىڭ، ەلدەردىڭ، حاندىقتاردىڭ (مەملەكەتتەردىڭ), قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ، ياعني اتا تەكتىك رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ءبىز الىپ بي (الىپپە) الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن جانە ولاردىڭ شىققان تەگىنىڭ رەتتىك ورنىن انىقتايتىن ەڭ سەنىمدى قۇرال.

«ىس» دەگەن ءتۇبىردىڭ الدىنا قويىلاتىن دىبىستىق-تاڭبالاردان عىس (5), قىس (13), مىس (15), پىس (20), رىس (21), تىس (23) دەگەن التى ءسوز عانا تۋىندايدى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي بەس دەگەن باعا «عىس»-قا بەرىلگەن.

ال، اد 1-6, ادا 1-6-1, اداي 1-6-1-11, ادام 1-6-1-15, مانعىستاۋ 15-1-16-5-29-23-1-22-26 بولسا، شىڭعىستاۋ 28-29-17-5-29-22-1-22-26 بولىپ، ادام اتانىڭ ۇرپاعى مان اتا، شىڭعىستاۋ ماڭعىستاۋدىڭ جالعاسى ەكەندىگى ايقىن كورىنىپ تۇر.

قازىرگى وتەمىز دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسى اتا تاريحىمىزدى وسىلاي سويلەتە الا ما؟

وسى جەردە ارنايى اتاپ وتىلۋگە ءتيىس جاعداي، ولاردىڭ ءبارى سول زاماندا تۇركى تىلىندە، ياعني قازىرگى قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. سەبەبى، كۇن قاعانى مودە ب.ز.د. 209 جىلى قۇرعان يمپەريادان بەرگى 1500 جىل ىشىندە قازىرگى مۇڭاليا (موڭعوليا) ايماعىندا قازاق ەتنوسىن قۇراعان كوپتەگەن تايپالار مەن رۋلار ءومىر سۇرگەن. بۇگىنگى كۇنى كەرىلگەن (كەرۋلەن) وزەنىنىڭ ارناسىنان 25 شاقىرىم جەردەگى شىڭعىس حاننىڭ جازعى جايلاۋى اۆارگادا 1990 جىلى قويىلعان ەسكەرتكىشتە شىڭعىس قاعان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قىرىققا جۋىق قازاق تايپاسى مەن رۋلارىنىڭ تاڭباسى قاشالعان.  ولار: ارعىن، باعانالى، بالتالى، شاپىراشتى، بەرىش، وشاقتى، جالايىر، تاراقتى، تاما، تابىن، جاپپاس، شەكتى، قاڭلى، تەلەۋ، كەرەي، الاشا، تاز، ىستى، اداي، ءسارىۇيسىن، دۋلات، ۋاق، قوڭىرات، رامادان، التىن، كەتە، تورتقارا، قاراساقال، جاعالبايلى، شەركەش، سيقىم، البان، بوتباي، شىمىر، ماتاي جانە تەرىستاڭبالى. بۇل رۋلاردىڭ بارلىعى كۇنى بۇگىندە دە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا. ولار ءتىلىن وزگەرتىپتى دەگەن دەرەك ەش جەردە جوق جانە بولا دا المايدى. سەبەبى، كوشپەلى حالىقتىڭ ءتىلى ەشبىر ەلدىڭ تىلىمەن بۋدانداسا المايدى.

 شىڭعىسحاننىڭ ءوزى دە، قاعاناتى دا ەجەلگى قازاقتار سياقتى ءبىر عانا تاڭىرگە سىيىندى.   «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» شىڭعىس حاننىڭ ءۇش رەت «موينىنا بۇرشاق سالىپ»، تاڭىردەن تىلەك تىلەگەنى ايتىلادى. ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىمداردا (مىسالى قارامان اتا، شوپان اتا، شاقپاق اتا ت.ت.) تاڭىرلىك كىرەس تاڭبالى زيراتتار كوپتەپ كەزدەسەدى. ءتىپتى «شاقپاق اتا» جەر استى مەشىتىنىڭ ءوزى دە كىرەس بەينەسىندە سالىنعان.

شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ ۇرانى الاش، تاڭباسى «ءتىل» مەن «جەبە» بولدى. بۇل تاڭبا شىڭعىس قاعاننىڭ تۋعان جەرى مۇڭاليانىڭ (قازىرگى مونعوليا) اۆارگادا دەگەن جەرىندە شىڭعىس حانعا ارنالىپ قويىلعان وبەلسكىدە تاڭبالانعان. ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتە مۇنداي تاڭبالار كەزدەسپەيتىن بىردە-ءبىر قورىم جوق دەسە دە بولادى.

الەمدەگى ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق ازيانى (قازيانى، قازاقيانى) مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تەمىردى – شىڭعىس، قازتاۋدى – شىڭعىستاۋ، حان دەگەن لاۋازىمىن – قاعان دەپ وزگەرتۋلەرىنىڭ اقيقاتى وسى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم. قازاقتا «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» دەگەن ماقال بار. اتالارىمىز ەكى سويلەمەگەن. ۋادەسىن جۇتپاعان. ءسوزدىڭ قادىرىن بىلگەن. ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان. ورىنىمەن ايتىلعان ءبىر اۋىز سوزگە توقتاعان. مىنا «شىڭعىس» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. «تەكتىدەن تۋعان تەكتى»، كونە كوز قاريالارىمىزدان ءبىلىم «سارقىتىن» ىشكەن، اتا سالتىن ساقتايتىن  ەرلەرىمىز بۇل سوزگە توقتار، ورىس، اراپ، پارسى، اعىلشىن قىتاي ت.ت. تابىنعان «تەگىن بىلمەيتىن تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەيتىن جەتەسىزدەر» تاعى دا جاعاما جارماسار...

بىراق وندايلاردىڭ مىنانى ەستە ساقتاعاندارى ءجون. الىپ ءبيىمىزدى (الىپپەمىزدى) قايتا-قايتا اۋىستىرىپ ء(بىر عاسىرعا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە ءۇشىنشى رەت اۋىستىرىلماقشى), قازاق تاريحىندا بولىپ كورمەگەن تاجريبە جاساپ سابيلەرىمىزدى بالاباقشادان باستاپ ءۇش تىلدە وقىتىپ، جوو-نان تاريح ساباعىن الىپ تاستاپ قازاقتى ءتىلى مەن تاريحىنان ايىرۋعا قانشا جانتالاسقاندارىمەن ودان تۇك شىقپايدى. سەبەبى، قازاقي ءىلىم تەك قانا كىتاپ ارقىلى ەمەس، جۇرەك ارقىلى دا جالعاسادى. ول ءىلىمنىڭ اتى تاريحات جولى، ياعني سوپىلىق ءىلىم. بۇل ءىلىم ەل اراسىندا ار ءىلىمى، جان ءىلىمى، حال ءىلىمى، حاق ءىلىمى  دەپ تە اتالا بەرەدى. جوعارىداعى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى سول ءىلىمنىڭ شاپاعاتى دەپ بىلگەيسىزدەر.  ال، قازاقي جۇرەكتەردىڭ سوعىسىن توقتاتۋ ءبىر اللادان بولماسا، ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى.

وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى اللا يمان بەرگەي!

«كىم ءوز ءۇيىن دۇرىس باسقارا السا، ول مەملەكەتتى دە دۇرىس باسقارا الار، كىم ون ادامعا ءوز ءسوزىن تىڭداتا السا، ول ۇلكەن اسكەرگە دە باسشىلىق ەتە الار. كىم دە كىم وزىندەگى جامان قىلىقتارىنان ارىلسا، مەملەكەت قامىن ويلاي الار» (شىڭعىس قاعان وسيەتىنەن).

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ      

Abai.kz