ءار ەلدىڭ بولاشاعىن حالقىنىڭ بۇگىنگى ءال-اۋقاتىمەن، ياعني الەۋمەتتىك  جاعدايىمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ بولجاۋعا بولاتىن شىعار.  قالاي دەسەك تە، بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىڭ وركەندەپ العا شىعۋى، حالقىنىڭ ءوسىپ-ءونۋى دە ازاماتتارىنىڭ ەكونوميكالىق ساۋاتى، قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ دەڭگەيىمەن كورىنىس تاپپاق. ونىڭ ۇستىنە پوستمودەرنيزم تۇسىندا  ادامداردىڭ اقىل-وي ەركىندىگىنە، ءسوز بوستاندىعىنا كەڭ ءورىس اشىلاتىندىقتان، عىلىمنىڭ الدىڭعى قاتارعا شىعۋى، «ساپالى ادام» يدەياسىنىڭ وزەكتىلىگىنىڭ ارتا ءتۇسۋى زاڭدى قۇبىلىس بولسا كەرەك.

وسى ورايدا، قانشا جەردەن ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولۋعا اينالدى دەسەك تە، م.اۋەزوۆتىڭ  «ەل بولامىن  دەسەڭ،بەسىگىڭدى  تۇزە!» دەگەنىن ەرىكسىز قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى.  بۇگىندە  ول  ناقىلدى  ناقىشىنا  قاراي «...ەكرانىڭدى تۇزە» دەپ  وزگەرتىپ تە الۋى مۇلدە كەزدەيسوقتىق ەمەس. وعان سەبەپ ەلەكتروندىق داۋىردەگى  بىردەن-ءبىر  تاربيە  قۇرالى - باق ارقىلى  كورىنىس  تاۋىپ  وتىرعان  مەديازورلىق بولىپ وتىر.

ءار ەلدىڭ بولاشاعىن حالقىنىڭ بۇگىنگى ءال-اۋقاتىمەن، ياعني الەۋمەتتىك  جاعدايىمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ بولجاۋعا بولاتىن شىعار.  قالاي دەسەك تە، بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىڭ وركەندەپ العا شىعۋى، حالقىنىڭ ءوسىپ-ءونۋى دە ازاماتتارىنىڭ ەكونوميكالىق ساۋاتى، قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ دەڭگەيىمەن كورىنىس تاپپاق. ونىڭ ۇستىنە پوستمودەرنيزم تۇسىندا  ادامداردىڭ اقىل-وي ەركىندىگىنە، ءسوز بوستاندىعىنا كەڭ ءورىس اشىلاتىندىقتان، عىلىمنىڭ الدىڭعى قاتارعا شىعۋى، «ساپالى ادام» يدەياسىنىڭ وزەكتىلىگىنىڭ ارتا ءتۇسۋى زاڭدى قۇبىلىس بولسا كەرەك.

وسى ورايدا، قانشا جەردەن ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولۋعا اينالدى دەسەك تە، م.اۋەزوۆتىڭ  «ەل بولامىن  دەسەڭ،بەسىگىڭدى  تۇزە!» دەگەنىن ەرىكسىز قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى.  بۇگىندە  ول  ناقىلدى  ناقىشىنا  قاراي «...ەكرانىڭدى تۇزە» دەپ  وزگەرتىپ تە الۋى مۇلدە كەزدەيسوقتىق ەمەس. وعان سەبەپ ەلەكتروندىق داۋىردەگى  بىردەن-ءبىر  تاربيە  قۇرالى - باق ارقىلى  كورىنىس  تاۋىپ  وتىرعان  مەديازورلىق بولىپ وتىر.

قازىرگى تاڭدا تەلەديداردان سانقيلى ايۋاندىق پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ اشىق تا ايقىن كورسەتىلىپ، ادام قانىنىڭ سۋشا شاشىلىپ «اعىپ» جاتۋىنا اسا تاڭدانبايتىن جاعدايعا جەتىپپىز. جاۋىزدىققا ەتىمىز ۇيرەنىپ بارا جاتۋىنىڭ ءوزى قورقىنىش تۋدىراتىن قاۋىپتى تەندەنتسيا بولسا كەرەك. ال، ونى ەلەپ-ەسكەرىپ جاتپايتىندىعىمىز، نەمكەتتىلىكپەن قاراپ ءمان بەرمەۋىمىزدىڭ سوڭى وپىق جەگىزبەسىنە كىم كەپىل. ءار كۇن سايىن ءسىزدىڭ بالاڭىز  ورتا ەسەپپەن 17 ءولىم-ءجىتىمدى، 37 جاۋىزدىقتى بەينەلەگەن كورىنىستەردى تاماشالايدى ەكەن. مۇنداي ەپيزودتاردىڭ كورسەتىلۋ بارىسىندا ونىڭ قانداي سوزدەرمەن «كوركەمدەلىپ» كومكەرىلىپ جاتاتىندىعىن، شايقاسۋشىلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن قالاي تىلدەيتىندىگىن ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. جانە بۇل كورىنىستەردىڭ تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى دەمەي ۇزدىكسىز جالعاسىپ جاتاتىنىن قايتەرسىڭ.

اتىس-شابىستان، بىرىڭعاي توبەلەستەن تۇراتىن ونداي تەلەونىمدەر بالالار دۇنيەتانىمىنىڭ، لوگيكاسى مەن پسيحيكاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا تەرىس اسەر ەتەتىندىگىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلسە دە، ۇنەمى ايتىلسا دا قولدانىلىپ جاتقان ارنايى شارالار، بەلگىلەنگەن ءىس- ارەكەتتىڭ قاراسى ءازىر كورىنبەيدى. ءبىز ءوزى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋدەن گورى ونىڭ سەبەپ-سالدارىن بىرەۋگە جابا سالۋدى، وزگەلەردەن كورىپ سولاردى سىناپ-مىنەۋدى العا تارتا بەرەتىن جاندارمىز عوي. اڭگىمە ەتىلىپ وتىرعان تاقىرىپتى كەز كەلگەن جەردە قوزعاپ كورىڭىز. باتىستى نەمەسە اقش-تى سوگىپ شىعا كەلەمىز. دۇرىس-اق، سولاردىڭ كەسىرى، بۇرىن بىزدە ءبارى دۇرىس ەدى دەلىك. الايدا، سول باتىسىڭىز مۇنداي سوراقىلىققا ءدال بىزدەگىدەي جول بەرىپ قويىپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمايتىنىن تاعى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك سياقتى. شىندىعىنا كەلسەك، ولار تەلەديدار دەيتىن وسى ءبىر سيقىرلى جاشىكتىڭ ومىرگە ەنگەن العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ زورلىق-زومبىلىق كورسەتىلىمدەرىنە قارسى كۇرەس اشقان ەكەن. ولاي بولسا، الەمدىك تاجىريبەلەردىڭ كەيبىر تۇستارىمەن تانىسۋ ءۇشىن اقش-تا «زورلىق، مەديا جانە بالالار» دەگەن تاقىرىپتا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىلارىمەن تانىسايىق.

ايتالىق، 1951 جىلى امەريكادا زورلىق-زومبىلىق تاقىرىبىنداعى كورسەتىلىمدەر تەلەديدار ۋاقىتىنىڭ  1و%- ىن  قۇراعان ەكەن. سوعان قاراماستان 1954 جىلى العاش   رەت  كونگرەستە تەلەزورلىقتىڭ كورەرمەندەرگە اسەرى جونىندە  ماسەلە تالقىلانعان. 1956 جىلى عالىمدار  تەلەديداردىڭ جاس وسپىرىمدەرگە زالالى كوپ بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن تۇجىرىمداعان. اتالمىش جىلدارى بارلىق   تەلەحابارلار  2/3-تەن  ¾  بولىگىندە زورلىق  كورىنىستەر  ساعات  سايىن  6-10 مارتە قايتالاناتىندىعى دالەلدەنگەن. ال، 1961   جىلعى مالىمەت بويىنشا تەلەزورلىق كورسەتىلىمدەردىڭ كولەمى ۇلعايعان  جانە  ونىڭ كوپشىلىگى  بالالار ەكران  الدىندا  وتىرعاندا  كورسەتىلەتىندىگىنە دابىل قاعىلسا، 1965 جىلى تەلەديدارداعى زورلىقتار  جەتكىنشەكتەردىڭ جات قىلىقتارى ارقىلى كورىنىس بەرە باستاعان. 1969 جىلى جاسوسپىرىمدەر  اگرەسسيالىق  مىنەز  كورسەتۋدىڭ  تاسىلدەرىن  تەلەديدار  كورسەتىلىمدەرىنەن ۇيرەنەتىندىكتەرى انىقتالعان.

سونداي-اق، 1972 جىلى امەريكاندىق  50 جەتەكشى   ماماننىڭ  بەس  تومدىق  زەرتتەۋ  ەسەبى مەديازورلىق  پەن كامەلەتكە تولماعانداردىڭ اگرەسيۆتى  مىنەز-قىلىقتارىنىڭ اراسىندا     بايلانىس   بار ەكەنىن  كورسەتتى. 1980 جىلى ءۇش ماۋسىم  بويى  كورسەتىلگەن  تەلەسەريالدار  تالداندى.  جۇرگىزىلگەن  زەرتتەۋلەر  ولارعا ساعات  8   بەن 9  ارالىعىندا  كەم  دەگەندە 9 رەت، ساعات  9 بەن 11  ارالىعىندا  كەم دەگەندە 12  رەت  جانە  بالالار  حابارلارىندا (سەنبى  كۇنى  تاڭەرتەڭ )  ساعات  سايىن   21 رەتتەن  اسا زورلىق كورسەتىلىمى بولاتىندىعى  انىقتالدى. 1982 جىلى جۇيكە اۋرۋلارىن ەمدەۋ  ۇلتتىق  ينستيتۋتى   (National  Institute of    Mental  Health) دۇنيە  جۇزىندە  جۇرگىزىلگەن  2500  زەرتتەۋگە  شولۋ  جاساعان.  قورىتىندىسى بويىنشا  جاسوسپىرىمدەردىڭ  اگرەسسيۆتى  مىنەزدەرى  مەن  تەلەديدار  زورلىعىنىڭ  اراسىندا  ساباقتاستىعى  بار ەكەندىگى انىقتالعان. ناتيجەسىندە، جۇرتشىلىققا بالالارىنىڭ  نە  كورەتىندىگىن  قاداعالاۋ  قاجەتتىلىگى  ۇسىنىلدى; يندۋستريا  وكىلدەرىن  تەلەديدار  زورلىقتارىن  ازايتۋعا  شاقىردى; مەديازورلىق  سالاسىندا  زەرتتەۋ  جۇمىستارىن  دامىتۋ  قاجەتتىگى  ايتىلدى.  امەريكاندىق  بالا 1984-1985 جىلدارى    تەلەديداردان  ساعات  سايىن  27  زورلىق  كورىنىستى تاماشالاعانى بەلگىلى بولعان.  بەينەكليپتەردىڭ  جارتىسىنان  كوبى  زورلىق تاقىرىبىندا ەكەندىگى   دالەلدەنگەن.  اقىرى، 1990 جىلى  اقش  كونگرەسىندە     تەلەديدار  جانە  ونىڭ  بالالارعا  اسەرى  جونىندە  زاڭ  جوباسى  ۇسىنىلىپ تىڭدالعانى تۋرالى دەرەك بار.

1992 جىلى امەريكانىڭ پسيحولوگيا اسسوتسياتسياسى فەدەرالدىق  ۇكىمەتتەردى  قوعامدى مەديازورلىقتان قورعاۋعا شاقىرۋعا دەيىن بارعان. 1996 جىلى اقپاندا اقش پرەزيدەنتى «تەلەكومۋنيكاتسيالار تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. بۇل زاڭ بەسىنشى چيپتەر، تەلەديدار حابارلارىن سۇزەتىن كومپيۋتەرلىك  ميكروپروتسەسسورلار شىعارۋ  قاجەتتىگىن ايقىندادى. 1997 جىلى اقش -تا تەلەباعدارلامالاردىڭ  جاس مولشەرىنە نەگىزدەلگەن جاڭا رەيتينگ  جۇيەسى قابىلداندى. 1997 جىلى يۋنەسكو  اۋماعىندا «بالالار جانە ەكرانداعى  زورلىق» اتتى حالىقارالىق  پالاتا  قۇرىلدى. ونىڭ ءىس-قيمىلىنىڭ  باستى  نىسانى بۇۇ «بالا قۇقىعى جونىندەگى  كونۆەنتسياسى» بولدى. 1998 جىلى ۇلتتىق  تەلەارنانىڭ  تەلەديدار زورلىعىن زەرتتەۋگە  بايلانىستى  قۇرىلعان توبىنىڭ  ەسەبىندە، تەلەحابارلاردىڭ 60% -ىندا  زورلىق   بولاتىندىعى  جانە «تەلەەكراننان كورگەن  زورلىقتىڭ  كەرى  اسەر ەتۋىنىڭ  قاۋپى تىپتەن جوعارى ەكەندىگى» ايتىلدى.

لوس-انجەلەستە  تەلەديدار جانە بالالار دەنساۋلىعى  ماسەلەلەرىنە  بايلانىستى  مەديايندۋستريا  وكىلدەرى مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ  كونفەرەنتسياسى ءوتتى. 1999 جىلى سەناتور دج. ليبەرمان  بالالاردى  مەديازورلىق  قاۋپىنەن  قورعاۋ جانە  ويىن-ساۋىق  يندۋسترياسى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا  ارنالعان  جاڭا زاڭ جوباسىن ۇسىندى. زاڭ جوباسى، ءتۇرلى باق ۇجىمدارى تۋىندىلارىنىڭ  ساپاسىن  ارتتىرۋ جانە بالالاردى  زياندى  مەدياونىمدەردەن  قورعاۋ ماقساتىندا زاڭدى قاتايتۋعا شاقىردى. 2000 جىلى امەريكانىڭ  پەدياترلار  اكادەمياسى، امەريكانىڭ مەديتسينا  اسسوتسياتسياسى، امەريكانىڭ پسيحولوگتار اسسوتسياتسياسى، امەريكانىڭ  بالالار جانە جاسوسپىرىمدەر پسيحياتريا   اكادەمياسى سىندى  ءتورت بىردەي ۇلتتىق  اسسوتسياتسيا   بىرىككەن ۇندەۋ جاريالادى. وندا: «مەديتسينالىق  قوعامنىڭ وتىز جىلدان اسا جۇرگىزگەن  زەرتتەۋ ناتيجەسى، زورلىق تاقىرىبىنداعى  «ويىن - ساۋىقتى» كورۋ، اسىرەسە، بالالاردىڭ اگرەسسياسىنىڭ   وسۋىنە، ولاردىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ بۇزىلۋلارىنا  اسەر ەتەتىنىن  كورسەتتى» دەپ تۇجىرىمداعان. 2000 جىلى قاڭتار ايىنان باستاپ  امەريكانىڭ  تەلەديدارلارى  (ەكراندارى  12 ديۋيمنان ۇلكەن) اتا-انالارعا بالالارىنىڭ  كورمەگەنى  دۇرىس دەپ تاپقان. اقش  كونگرەسىندە «زورلىق  جانە مەديا» دەگەن تاقىرىپتا  تىڭداۋ  بولدى. 2001 جىلدىڭ  زەرتتەۋى امەريكاندىق  بالالارعا  ارنالعان  جەكسەنبىلىك  حابارلاردا  جيىرمادان  جيىرما  بەسكە دەيىن  زورلىق  اكتىلەرى  بولاتىنىن  انىقتادى.

2002 جىلى امەريكانىڭ  بالالار  جانە  جاسوسپىرىمدەر  پسيحياتريا  اكادەمياسى زەرتتەۋلەرىنىڭ  ناتيجەسى مىنانداي بولدى:

- مەديازورلىقتى  شامادان تىس كورەتىن  بالالاردىڭ كوپشىلىگى قايشىلىقتاردى  شەشۋدىڭ  ەڭ  ءتيىمدى  جولى  زورلىق دەپ  ەسەپتەيدى ;

-مەديازورلىقتى بەلسەندى تۇردە تاماشالايتىندار شىنايى ومىردە  زورلىقتى ەموتسيانالدى  تۇردە  قابىلدامايدى;

- زورلىق «ويىن- ساۋىعىمەن»بەلسەندى تۇردە  اۋەستەنۋ، بالانىڭ بۇكىل  الەم  تەك زورلىق  نەگىزىندە  قۇرىلعان  دەپ پايىمداۋىنا اكەپ سوقتىرۋى  مۇمكىن;

تەك قانا 2003 جىلدىڭ وزىندە اقش   كونگرەسىندە  ون  ءتورتىنشى  قاڭتاردا « بالالاردى،زورلىق  كورسەتىلەتىن  باعدارلامالاردان  قورعاۋ» زاڭ  جوباسىنىڭ تىڭداۋى جانە وكىلدەر  پالاتاسىندا  «بالالاردى  بەينەويىنداردا سەكستەن  جانە  زورلىقتان  قورعاۋ» زاڭ  جوباسىنىڭ  تىڭداۋى  بولعان.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، وركەنيەتتى الەمنىڭ «ەكرانىن تۇزەۋگە» اسا ءمان بەرىپ جاتقاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. ال، اتالمىش ماسەلەنىڭ ەلىمىزدە الدەقاشان كۇنتارتىبىندە تۇرعاندىعى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. وسى  تۇرعىدان كەلگەندە، ەكرانىمىزدان  كۇندە كورىنىس  تاباتىن  رەسەي  مەن  اقش-تىڭ (باسىم) كورسەتىلىمدەرى  بالالار  مەن  جاسوسپىرىمدەردىڭ  سانا  سەزىمىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ  دۇرىس  قالىپتاسۋىنا  كەرى  اسەرىن  تيگىزۋدە  دەپ  دالەلدەيدى  پسيحولوگ  ماماندار.

وتاندىق  تەلەارنالارىمىزدا  ۇلتتىق  ناقىشقا  كەلتىرىلىپ، دىلىمىزگە  ساي  جاسالىپ  جاتقان جاستارعا  ارنالعان  جوبالار بارشىلىق. بالالارعا ارنالعان انيماتسيالىق فيلمدەر جاساۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن كوتەرگەن ارنايى حابار جاسالىپ، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى ارقىلى كورسەتىلگەنىن دە بىلەمىز. شىمكەنتتەگى ۇلتتىق مۋلتفيلم جاسايتىن شىعارماشىلىق ۇجىمنىڭ ەرەن ەڭبەگىن دە وسى تۇستا اتاپ وتكەن ورىندى بولار. قازاق ەرتەگىلەرى مەن داستاندارىنىڭ جەلىسىمەن جاسالعان مۋلتفيلمدەردىڭ ارا تۇرا بولسا دا وتاندىق ارنالاردان كورسەتىلىپ جاتاتىنى بار. الايدا، ونى جاۋىزدىقتى ناسيحاتتايتىن شەت ەلدىك ارزانقول فيلمدەرمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ارينە، ۇلتتىق ونىمدەرىمىز ازدىق ەتىپ تۇر. سان جاعىنان  ەكراندارىمىزدى جاۋلاپ العان شەت ەلدىك تەلەونىمدەر الدا كەلەدى، وكىنىشكە قاراي. وعان توسقاۋىل قوياتىن، بالاما تۇردە تەلەونىم جاسايتىن مۇمكىندىگىمىز ءالى دە جەتكىلىكسىز سەكىلدى. مۇنداي جاعدايدا قازاق ءتىلىن جاس جەتكىنشەكتەرگە مەڭگەرتۋ ءۇشىن، جالپى انا ءتىلىمىزدى قۇتقارۋ ماقساتىمەن دەسەك تە بولادى، تەزدەتىپ كابەلدىك تەلەۆيزيا ارقىلى كورسەتىلىپ كەلە جاتقان «نيكولەدەون»، «جەتيكس»، «ديسكابري» سەكىلدى ارنالاردىڭ ءتىلىن قازاقشا اۋدارعان ءجون. وعان ەشبىر سىلتاۋدىڭ، قاراجاتتىڭ مۇقتاجدىعى سىندى ۋاجدەردىڭ قاجەتى جوق. قازىرگى بارلىق بالالاردىڭ كورەتىن تەلەارنالارى جوعارىدا اتالعاندار. ال، ونىڭ ءبارى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ كورسەتىلىپ كەلە جاتقاندىقتان شىن مانىندە بۇگىندە قازاق بالالارى جاپپاي انا تىلىنەن اجىراپ بارادى.

ءتىل جايىنداعى كوپ ايعايلار، پايداسىز جيىن، ماجىلىستەر، انا ءتىلىنىڭ شەنەۋنىكتەرى ءتىپتى قازاق بالاباقشاسى مەن مەكتەپتەرى دە قازاقتى ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسە المايدى. ويتكەنى، اتالمىش تەلەارنالار ءسىزدىڭ ءۇيىڭىزدىڭ ءتورىن بالا-شاعا، نەمەرەلەرىڭىزبەن قوسا باياعىدا جاۋلاپ الىپ قويعان. سوندىقتان، جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشتارىن تاسقا شاۋىپ جۇرگەن ءتىل شەنەۋنىكتەرىنىڭ قىزمەت شتاتتارىن قازىردەن باستاپ قىسقارتا بەرۋگە بولاتىن شىعار. سول قىسقارتۋدان ۇنەمدەلگەن اقشامەن اتالمىش تەلەارنالاردى قازاق تىلىندە سويلەتە الساق وركەنيەت كوشىنەن كەش قالماس ەدىك. ال، قازىرگى بالالار مەن جاستارعا ەرتەگى وقى دەپ كولەمى كىرپىشتەي قالىڭ كىتاپتاردى تىقپالاپ اۋرە بولماي-اق قويۋعا بولادى. ونىڭ ناتيجەسى بولادى دەۋ دە تىم اڭعالدىق.

زارينا قوزىباەۆا

Abai.kz