قازاق حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العالى  26 جىلدىڭ ءجۇزى بولعانىمەن، سول تاۋەلسىزدىك جەمىسىن ءالى كۇنگە كورە الماي كەلە جاتىر. رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ، ودان كەڭەس وكىمەتىنىڭ بار اۋىرتپالىعىن موينىمەن كوتەرىپ، اشارشىلىقتى دا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى دە باسىنان وتكەرىپ، بار قىسىمدى كورسە دە قازاق حالقى ءوزىنىڭ رۋحاني تۇعىرى مەن رۋحاني-مادەني بولمىسىنان اجىراماعان ەدى. ال، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وتارشىلدىق كەزەڭدە ساقتاپ قالعان رۋحاني-مادەني تۇتاستىعى مەن رۋحاني تۇعىرىنان اجىراپ قالعان جايى بار. قازىرگى كۇنى قازاق حالقىن تىلىنە، دىنىنە، مادەني باعىت-باعدارىنا قاراي جىكتەلگەن ءتۇرلى توپتاردىڭ جيىنتىعى دەپ ايتۋعا بولادى.

بار حالىق ەمەس، ءبىر وتباسىنىڭ ىشىندە ءتۇرلى ءدىني اعىم مەن سەنىم جەتەگىندە جۇرگەندەر بار  ەكەنىن دە مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ سەبەبى، قازاق حالقى ءبىر بۇعاۋدان قۇتىلعانىمەن، تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن ودان دا قاتەرلى ەكىنشى بۇعاۋدى موينىنا سالىپ العانىن سەزگەن جوق. ول «جاھاندانۋ ۇدەرىسى» اتتى قۇبىجىق قامىتى بولاتىن. تاۋەلسىزدىگىن جاڭا العان قازاق مەملەكەتى جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ شەڭگەلىندەگى قۋىرشاققا اينالدى. قازىرگى كۇنى تاۋەلسىز قازاقستان رەپۋبليكاسى اتتى مەملەكەتى بار بولعانىمەن، ۇلتتىق يدەولوگياسى جوق، قوعامنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق، رۋحاني-مادەني باعىت باعدارىن مەن اقپاراتتىق جۇيەسىن وزگەلەردىڭ قولىنا ۇستاتتى. بۇل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەني تۇتاستىعىنا بەرىلگەن اۋىر سوققى بولدى. سونىڭ سالدارىنان بۇل مەملەكەتتە قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى مەن ماقسات-مۇراتى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ەشنارسە جوق. كەرىسىنشە، قازاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن دىنىنەن، رۋحاني-مادەني بولمىسىنان اجىراتۋ باعىتىنداعى بارلىق ءىس-ارەكەتكە ەسىك ايقارا اشىلعان. ال، ونى قورعاماق بولعان ۇلت جاناشىرلارى مەملەكەتكە قاۋىپتى ادامدار تىزىمىنە ىلىگىپ، قۋعىنعا سالىنۋدا. ەندى بۇل ايتىلعانداردىڭ جالاڭ ءسوز ەمەس، ناقتى دايەكتەرى بار شىندىق ەكەنىن كورسەتەيىك.

جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ يرىمىنە تۇسكەن قازىرگى قازاق قوعامى سۋداعى ەسكەكسىز قايىق سياقتى قايدا، قالاي قاراي ءجۇزىپ بارا جاتقانىن اڭعارا المايتىن جاعدايدا ەكەندىگىن ءالى كوپشىلىك تۇسىنە قويعان جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە جاريالانعان دەيدەولوگيزاتسيا ۇدەرىسى قازاق حالقىن ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن ءبىلۋ جولىنا قويىلعان توسقاۋىل بولدى. ۇلتتىڭ  دامۋ كوكجيەكتەرى، يدەولوگيالىق باعىت-باعدارى ايقىندالماعان قوعامدا جاعدايدىڭ سولاي بولاتىندىعىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. الايدا، ءبىز وسىلاي توز-توز بولىپ، قۇرىپ بارا جاتىرمىز-اۋ دەگەن وي ءبىرلى-جارىم زار-زامانداردىڭ بولماسا، كوپشىلىك قوعامنىڭ ساناسىنا ءالى كۇنگە كىرىپ-شىعاتىن ءتۇرى جوق. ويتكەنى، حالىقتىڭ ساناسىن قايتسەك بايمىز، قايتسەك انا دۇنيەگە، مىنا دۇنيەگە قول جەتكىزەمىز دەگەن وبىرلىق كەسەل جايلاپ العان. ودان قالسا، باسەكە، تاۋسىلمايتىن توي-تومالاق دۇنيە-مالدى ورىنسىز شاشتىردى.   قارىزعا بەلشەدەن باتقان، بانكتىڭ كرەديتىن موينىنا ىلگەن حالىق قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولۋدان قالىپ، سول قارىزدان قايتسەم قۇتىلامىن دەگەندى عانا ويلايتىن، مۇرىنىن تەسىپ، مۇرىندىق وتكىزگەن جەتەكتەگى وگىزگە اينالدى. ار-يمان مودا مەن تاۋسىلمايتىن ويىن-ساۋىقتىڭ جولىندا قۇرباندىققا شالىندى. قازاق ءوزىنىڭ ۇل-قىزىنا، ۇلكەن كىشىگە  «ارىڭدى ساقتا، اردان اتتاما» - دەپ ايتا المايتىن دارەجەگە جەتتى. ولاي ايتۋ ادام قۇقىعىن بۇزۋ بولىپ تابىلاتىن بولدى. اتا-بابامىز ەسىتپەك تۇگىل ويىنا دا الماعان ارسىزدىق پەن ازعىندىق سانامىزدى سەلت ەتكىزبەيتىن دارەجەگە جەتتى. قىزدارىمىزدىڭ ابرويى تۇنگى كلۋبتار مەن تاۋسىلمايتىن ويىن-ساۋىقتاردىڭ بوساعاسىندا قالدى. اتام قازاق ەسىتپەك تۇگىل، تۇسىنە كىرمەگەن لۇت قاۋىمىنىڭ وكىلدەرى پايدا بولىپ، «گەي پاراد وتكىزەمىز» دەپ ۇرانداتاتىن دەڭگەيگە جەتتى.  ماتەريالدىق بايلىققا جۇرەگى بايلانعان زامانداستارىمىز ءۇشىن اتام قازاقتىڭ «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن اتالى ءسوزىنىڭ قۇنى بولماي قالدى. ءوزىنىڭ ءبىر ساتتىك ءلاززاتى ءۇشىن سول قازاقتىڭ قىزدارىنىڭ ابىرويىن توگىپ، اردان اتتاتىپ جاتقان دا ءوز قازاعىمىزدىڭ جىگىتتەرى ەكەندىگىن ءبىلىپ تە، سەزىپ تە ءجۇرمىز. قازاق جىگىتتەرىنىڭ وسىنداي ارسىزدىعىنان تۇڭىلگەن كەيبىر قىزدارىمىز وزگە حالىق وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعۋدى ارتىق سانايتىنىن ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. ەگەردە قازاق قوعامى يمانسىزدىق باتپاعىنا بۇدان ارى قاراي وسى قارقىنمەن باتا بەرەتىن بولسا، ەرتەڭگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ تاريحتان كەتەتىنىنە داۋ جوق. ءوز زامانىندا بۇل تۋرالى قوجا احمەت ياساۋي بابامىز بىلاي دەپ ەسكەرتكەن بولاتىن:

حاق تاعالا يمان اتا (سىيلادى) قىلدى بىزگا،

اۋال مۇستافا راسۋلى ايدى بىزگە.

درۋد ەتساك قۋات بەرار دىنىمىزگا،

يوق ەرسا، قىلعانلارىم ويران ەرۋر[1].

ەگەردە وسى جولدارعا تالداۋ جاساپ، ماعىناسىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلەتىن بولساق، وندا يماننان اجىراعان قوعامنىڭ توقىراۋعا ءتۇسىپ، كۇيرەيتىنىن، ويران بولاتىنىن ەسكەرتكەن ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلەگە قازىرگى كۇنى باس قاتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ەڭ باستىسى قازاق قوعامىنىڭ وسىلاي ازعىنداپ بارا جاتقانىن كورىپ، سول تىعىرىقتان شىعاتىن جول ىزدەپ جاتقان، وزدەرىن زيالى سانايتىندار اراسىندا اۋىزبىرشىلىك جوق. ويتكەنى، ولاردىڭ ءوزى ءتۇرلى تاريحي، فيلوسوفيالىق، ءدىني باعىتتار جەتەگىندە ءجۇر. ەڭ باستىسى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني-مادەني كوكجيەكتەرىن ايقىنداۋعا ءتيىس قوعامدىق عىلىم سالالارى ءالى قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحىن دا، فيلوسوفياسىن دا، ۇلتتىق پەداگوگيكاسىن دا قالىپتاستىرا العان جوق. ال، بۇل باعىتتا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، بەلىگىلى ءبىر ناتيجەلەرگە جەتكەن ماماندارعا قولداۋ جوق. ناتيجەسىندە بۇكىل قازاق قوعامى رۋحاني توقىراۋ مەن تىعىرىققا تىرەلىپ وتىر. مىسالى، ءالى كۇنگە قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحى جازىلعان جوق. ونىڭ سەبەبى، تاۋەلسىز تاريحتى قالىپتاستىراتىن تاريحتى زەرتتەۋدىڭ مەتودولوگيالىق نەگىزدەرى جاسالىنبادى. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق تاريحى ءالى كۇنگە ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن ماركستىك تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان تانۋ تاسىلىمەن جازىلىپ كەلەدى. بۇل تاسىلمەن جازىلعان تاريحتا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىنا ورىن جوقتىعى ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى. قازىرگى قازاق تاريحى قازاق تۋرالى قىتاي نە دەدى؟ پارسى نە دەدى؟ اراب نە دەدى؟ ت.ب. نە دەدى؟ ونى ورىس وتارشىلدارى قالاي قورىتتى؟ مىنە، وسى نەگىزدە قازاق تاريحى جازىلىپ كەلەدى. ال، قازاقتىڭ ءوزى ءوز تاريحى تۋرالى نە دەپ ەدى؟ - دەگەن سۇراققا جاۋاپ جوق. ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەپ، تۇركىلەردىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋلەرىنە سەبەپ بولعان نەگىزگى فاكتورلار تاريحشىلار نازارىنان تىس قالىپ وتىر. ال، ول دەرەكتەردىڭ ءبارى قازاق شەجىرەلەرى مەن اڭىز-ءاپسانالارىندا، جىر-داستاندارىندا جاتىر. ال، مۇنىڭ زاردابى قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن وراسان زور بولىپ تۇر. ەگەردە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمەن بىرگە ءورىلىپ جازىلعان تاريح بولعاندا، قازىرگى كۇنى ۋاححابيلەر سونشالىقتى ىقپالعا يە بولىپ، جاستاردى سوڭىنا ەرتە الماعان بولار ەدى.

فيلوسوفتار اراسىندا دا قازاق بولمىسىنا قاتىستى زەرتتەۋلەرى دە باياعى ەۆروتسەنتيستىك شەڭبەردەن اسا العان جوق. جەتكەن جەتىستىكتەرى فەتحۋللا گۇلەننىڭ شىعارمالارىن توم-تومداپ حالىق اراسىنا تاراتىپ جاتقاندارى بولماسا. گۇلەننىڭ جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر تەتىگى ەكەندىگى قازىرگى كۇنى بەلگىلى بولا باستادى. ال، ەتنوپەداگوگيكا سالاسىمەن اينالىسىپ جاتقان ماماندار تۋراسىندا ايتپاساق تا بولادى. ارينە، مەن بۇل جەردە بارلىق گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنا توپىراق شاشىپ وتىرعانداي بولىپ كورىنۋىم مۇمكىن. الايدا، ءبارىمىز ءبىر ءسات «ۇلتتىڭ بولاشاعى ەرتەڭگى كۇنى قالاي بولادى؟ - دەپ ويلانىپ كورەلىكشى. «مەن ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن نە ىستەدىم؟ ىستەگەن ءىسىم قازاقتى قازاق ەتىپ تاريح ساحناسىنا الىپ شىققان رۋحاني تۇعىرعا ساي كەلەدى مە؟» - دەپ ساۋال قويار بولساق، وندا بىزدە، ءبىزدىڭ جاساعان ەڭبەكتەرىمىزدە رۋحاني تۇعىرمەن ساباقتاستىق بارلىعىنا كوزىمىز جەتپەيدى. ويتكەنى، ءبىز ءوزىمىز ءالى «قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇعىرى قايسى؟ – دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە العانىمىز جوق. سونىڭ سەبەبىنەن ءبىزدىڭ تانىم تۇسىنىكتەرىمىز ءارتۇرلى. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قولداماي، الاۋىز بولىپ ءجۇرۋىمىزدىڭ ءوزى رۋحاني تۇعىرىمىزدى تانىماۋىمىزبەن تىكەلەي بايلانىستى. تانىم تۇسىنىگىمىزدەگى الالىق قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ تالاۋعا تۇسۋىنە ىقپال ەتىپ وتىر. مىسالى، قازىرگى ءدىندارلاردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى شابۋىلىنا ارا ءتۇسىپ جاتقاندار قاتارىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرى، عالىمدار جوقتىڭ قاسى. كەيبىرەۋلەرى سول سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ سويىلىن سوعىپ، سولاردىڭ جولىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ، عىلىمي اتاقتارىن قورعاپ جاتقاندار دا بار. بۇل ايتىلىپ وتىرعان ماسەلەلەر تەك عىلىممەن اينالىساتىن، وزدەرىن زيالى سانايتىن ماماندارعا عانا قاتىستى.

ال، ءبىلىم سالاسىنىڭ ءحالى ودان دا مۇشكىل. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ بۇرىنعى قالىپتاسقان ءبىلىم جۇيەسىنەن باس تارتىپ، ەۋروپالىق جۇيەگە كوشۋى، بالون ۇدەرىسى قاۋىمداستىعىنا مۇشە بولۋى، ەلىمىزدەگى ءبىلىم سالاسىن كۇيرەتۋگە اكەلدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. مەكتەپتەردە ەمتيحاننىڭ تولىعىمەن تەست جۇيەسىنە كوشىرىلۋى، ساۋاتسىز ۇرپاقتىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلدى. مەكتەپتە ءبىلىم الماي، تەك تەست جاتتاۋمەن بىتىرەتىن شاكىرتتەر رۋحاني كەمتار، ساۋاتسىز توبىرعا اينالىپ كەلە جاتقاندىعى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. قازىرگى جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسكەن جاستاردىڭ كوپشىلىگى ساۋاتسىز بولاتىنىن ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىنەن كورىپ ءجۇرمىز. ديكتانت جازعىزساڭ، ارالارىنان قاتەسىز، ساۋاتتى جازاتىن ستۋدەنت ءبىر-جارىم عانا شىعادى. ءبىر سويلەمنەن بەس، ون قاتە جىبەرەتىندەر دە تابىلادى. ال، ادەبيەت ءپانىن وقۋ ارقىلى قازاق رۋحانياتىنان سۋسىنداۋعا ءتيىس جاس ۇرپاق قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن، جىر-داستاندارىنان، اباي، شاكارىم ت.ب. ۇلىلارىنىڭ رۋحاني مۇرالارىنان مۇلدەم ماقۇرىم قالدى. قازاقستان تاريحى، ت.ب. پاندەر تۋرالى ايتپاسا دا بولادى. دەمەك، قازىرگى مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر قازاق رۋحانياتىنان مۇلدە حابارسىز، قۋىس كەۋدە بولىپ ءبىتىرىپ جاتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ونى از دەسەڭىز مەكتەپتە بيىلعى جىلدان باستاپ «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» جوباسى بويىنشا ءۇش ءتىلدى قاتار وقىتۋ، جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ قولعا الىنباقشى. وسى كۇنگە دەيىن ءبىلىمدى قازاق تىلىندە الىپ-اق، عىلىمنىڭ تالاي شىڭدارىن باعىندىرعان، قازاقتى الەمگە تانىتقان عالىمدار شىقتى ارامىزدان. سولاردى عىلىم شىڭىنا جەتكىزگەن قازاق ءتىلى بۇگىن نەلىكتەن عىلىم ءتىلى بولۋدان قالدى؟ «قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى بولۋعا جارامايدى، قازاق تىلىندە وقيتىن بولساق، ارتتا قالامىز،» - دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەندەردىكى بوس ساندىراق. كەز-كەلگەن عىلىم سالاسىن قازاق تىلىندە جاساۋعا بولادى.  وكىنىشتىسى، قازاق تىلىنە قارسى، اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدى ءجون سانايتىندار بيلىك جۇيەسىندە كوپ بولىپ تۇر. كۇزدەن باستاپ اعىلشىن تىلىندە جاراتىلىستانۋ پاندەرىن وقىتۋ باستالاتىن بولسا، قازاقتىڭ بولاشاعىنا شابىلعان بالتا قازاقتىڭ تامىرىن شاۋىپ ءبىتىرىپ قالدى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. وقىتۋشى ءوزى تولىق مەڭگەرمەگەن اعىلشىن تىلىندە ساباقتى وقۋشىلارعا قايتىپ تۇسىندىرمەك؟ بۇل ەرتەڭگى كۇنى جاراتىلىستانۋ پاندەرىنەن ءبىلىم الا الماعان مىڭداعان جاستار ساۋاتسىزدار توبىن كوبەيتىپ، بولاشاقتا قازاقتى توبىرعا اينالدىرۋدىڭ العىشارتىن جاسايدى. مۇنىڭ زاردابى ەمتيحاندى تەست جۇيەسىنە كوشىرۋدەن دە اۋىر بولماق. تەست جۇيەسىن ەنگىزگەندە جاستار قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنان تولىعىمەن اجىراعان بولسا، ەندى ازدى-كوپتى جاراتىلىستانۋ پاندەرىنەن الىپ جاتقان بىلىمدەرىنەن اجىرايدى. قىسقاشا ايتقاندا، قازىرگى بۇكىل ءبىلىم جۇيەسىندەگى جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ تۇپكى ماقساتى - قازاقتى رۋحاني-مادەني بولمىسىنان دا، عىلىمي تانىم-تۇيسىگىنەن دە تولىق اجىراعان توبىرعا اينالدىرۋ بولىپ وتىر. قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىزدىڭ تىلىمەن ايتار بولساق، «ۇلتتى جويۋ ساياساتى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتىر». باسقاشا ايتقاندا، جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاسالىپ وتىرعان دۇنيە. شەتەلدىك ءتۇرلى ۇيىمدار مەن قورلاردىڭ قوعامدىق ءومىردىڭ ءتۇرلى سالالارىنا رەفورما جاساۋ ءۇشىن اياماي اقشا بەرۋىنىڭ استارىندا نەندەي قۇپيا جاتقاندىعى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. ماقسات – قازاق حالقىن رۋحاني-مادەني بولمىسىنان ايىرىپ، توبىرعا اينالدىرۋ. توبىرعا اينالدىرعان حالىقتى توناۋ دا، قالاعان جاعىنا قاراي باعىتتاي سالۋ دا وڭاي. ولار ول تاجىريبەنى «اراب كوكتەمىندە» تاماشا پايدالاندى. ولار جاققان وت قانشاما جىلدان بەرى باسىلار ەمەس. ەگەردە جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ قازاق بولمىسىنا قارسى باعىتتالعان ارەكەتى بۇدان ارى جالعاساتىن بولسا، وندا قازاقتى حالىق ەمەس، توبىرعا اينالۋىن كوكسەگەندەردىڭ ماقساتى تولىعىمەن ىسكە اساتىنىنا داۋ جوق. ول ماقساتتارىنا جەتكەن كەزدە قازاق تا جاھاندانۋ ۇدەرىسى تەحنولوگتارىنىڭ قولىنداعى قۋىرشاققا اينالادى. قازىرگى كۇنى جاستاردىڭ ۋاححابيلىك سالافيلىك اعىم ىقپالىنا تەز ءتۇسۋىنىڭ استارىندا وسى وقۋ جۇيەسىندەگى رۋحسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ تىكەلەي ىقپالى ەكەندىگىن مويىندايتىن كەز كەلدى. قازىردىڭ وزىندە ۋاححابيلىك سالافيلىك اعىم جەتەگىنە ەرگەندەر سيريا، اۋعانستان ت.ب. مەملەكەتتەردە سوعىس قيمىلدارىنا قاتىسىپ، قان كەشىپ ءجۇر. بۇل حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ  توبىرعا اينالعاندىعىنىڭ بەلگىسى.

جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ نازارىنان، كەز-كەلگەن حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ءدىن دە تىس قالعان ەمەس. كەرىسىنشە، جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ حالىقتاردى رۋحاني تۇعىرىنان اجىراتاتىن باستى قۇرالى ءدىني اعىمدار ەكەندىگىن كوپشىلىك سەزەدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن قاپتاپ كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ ماقساتى قازاق حالقىن رۋحاني تۇعىرىنان اجىراتۋ بولاتىن. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ ەلىمىزگە قاپتاپ كەلۋىنە جاعداي جاساعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قابىلداعان تۇڭعىش زاڭى «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» دەپ اتالاتىن، 1992 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا قابىلدانعان زاڭ ەدى. سول زاڭنىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە مىڭداعان ءدىني ۇيىمدار تىركەلىپ، قانشاما قانداستارىمىزدى  سوڭدارىنا ەرتىپ ءجۇر. ولاردىڭ بۇگىنگى كۇنى قازاقى بولمىستان تولىعىمەن اجىراعاندىعىنا داۋ جوق. ولاردى ەندى قازاق دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ال، يسلامنىڭ اتىن جامىلىپ كەلگەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم بولسا، جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ مۇسىلمان حالىقتارىنا قارسى باعىتتالعان باستى يدەولوگيالىق قارۋى ەكەندىگى سان مارتە دالەلدەندى. قازىرگى تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى قاندى قىرعىن وسى ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمنىڭ ءبۇلدىرۋ ارەكەتتەرى ارقاسىندا ىسكە اسىپ جاتىر. ۋاححابيلىكتىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەلى دە قازاقتىڭ ءدىني تانىمى مەن رۋحاني تۇعىرىن تامىرىمەن جۇلىپ تاستاۋ جولىندا جانتالاسا كىرىسكەنىنە 25-26 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. جەتكەن «جەتىستىكتەرى» دە از ەمەس. ەڭ باستىسى راتبەك قاجى داۋىرىنەن كەيىنگى قمدب حانافي مازحابىنىڭ اتىن جامىلىپ، ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمنىڭ سويىلىن سوعىپ كەلە جاتىر. قمدب-نىڭ ۇستاپ وتىرعان باعىتى ابۋ حانيفا نۇعمان بين ءسابيت جولى ەمەس، «اراب داستۇرشىلدىگى» (ارابسكي تراديتسيوناليزم) ەكەندىگىن ەلەكتروندى باق بەتتەرىندە سان مارتە جازىپ، دالەلدەدىك. بۇل ماسەلە، ءدىن ىستەرى مەن ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى باسشىلارىنىڭ الدىنا دا قويىلدى. بىراق، وعان قۇلاق اسقان پەندە جوق. ەسەسىنە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزى بولعان سوپىلىق جول-ياساۋي جولى دىننەن تىس، اداسۋشىلار جولى رەتىندە تەرىستەلدى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – ياساۋي جولىن قايتا قالپىنا كەلتىرمەك بولعان يسماتۋللا قاري مەن ونىڭ شاكىرتتەرى تۇرمەگە توعىتىلدى. تەك، يسماتۋللا قاري مەن شاكىرتتەرى عانا تۇرمەگە قامالعان جوق. سولارمەن بىرگە، جالپى قازاق رۋحانياتى تۇرمەگە قامالدى. ناتيجەسىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى حالىق ساناسىنان بىرتىندەپ شىعارىلىپ تاستالۋدا. اسىرەسە، مەشىتتەرگە بارىپ ناماز وقىپ جۇرگەن جاستار اراسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى تەرىس كوزقاراس قالىپتاسقاندىعىنا وتكەن ورازا ايىندا كۋا بولدىق. اۋليە دەسە، رۋح، ارۋاق دەسە، «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ شورشىپ تۇسەتىن جاستاردىڭ سانى مەشىتكە باراتىنداردىڭ سانىنىڭ 70 پايىزعا جۋىعىن قامتىپ وتىر دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم سوڭىنا ەرىپ جاتقاندار دا وسى مەشىتكە باراتىن جاستار اراسىنان شىعىپ جاتىر. ال، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى تاريقات جولى-سوپىلىق جول نەگىزىندە قالىپتاسقانى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. ول جولدا رۋح، ارۋاق، اۋليە ءدىني سەنىم مەن تانىمنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. ونى جوققا شىعارۋ – قازاقتىڭ ءدىني-رۋحاني سەنىمى مەن تانىمىن جوققا شىعارۋ. قوعامدىق قاتىناستى رەتتەۋدى ياساۋي جولى تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرىنە بەرىپ، يسلام شاريعاتىنان يمان نەگىزدەرىنە بايلانىستى تەك بەس پارىزدى قابىل ەتكەنى، ءدىني جول-جورالعىنىڭ قالعان رۋحقا قاتىستى بولىگى سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىنان قازىرگى ءبىزدىڭ يمامدار مۇلدە حابارسىز. «بۇلاردىڭ بارلىعى دىنگە قوسىلعان جاڭالىق، بيدعات» دەپ قابىلدايدى جانە سول تانىم نەگىزىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمەن كۇرەسىپ كەلەدى.  ولاردىڭ شاريعات دەپ ۇستانىپ وتىرعانى اراب داستۇرشىلدىگى. باسقاشا ايتقاندا، اراب قوعامىنداعى شاريعات شەڭبەرىندە يسلام ءدىنى ۋاعىزدالۋدا. وعان ساي كەلمەيتىن تانىم-تۇسىنىكتىڭ بارلىعى جوققا شىعارىلىپ، مانسۇق ەتىلۋدە. وسىنىڭ سالدارىنان قوعامنىڭ ءدىني تانىمعا قاراي جىكتەلۋى قاۋىپتى دەڭگەيگە جەتتى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇعان ءبىزدىڭ جاقىندا ورازا ايىندا جۇرگىزگەن باقىلاۋلارىمىز تولىعىمەن دالەل بولا الادى. قازاق قوعامى قازىرگى كۇنى ناماز وقيتىنداردىڭ ءوزى ارۋاقتى، اۋليەنى مويىندايتىن جانە تەك، اراب داستۇرشىلدىگى نەگىزىندە قالاپتاسقان شاريعاتتى قابىلداپ، ارۋاقتى، اۋليەنى مويىنداعانداردى «اللاعا سەرىك قوسۋشى» دەپ ەسەپتەيتىندەر بولىپ، ءبىر بولىنسە، ناماز وقتيتىن، ناماز وقىمايتىن نەمەسە ءدىندار، ءدىندار ەمەس بولىپ  جىكتەلگەندىگى  انىقتالىپ وتىر. ءسوز جالاڭ بولماس ءۇشىن ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىك. ورازا كۇندەرىنىڭ بىرىندە تۇركىستان ماڭىنداعى ءبىر اۋىلدا جەكجاتىمىز اۋىز اشارعا شاقىردى. ول اۋىلداعى ناماز وقيتىندار دا، اۋىز بەكىتكەندەر دە كىلەڭ جاستار ەكەن. داستارحان ۇستىندە ەل بىلە ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قاتىستى ەرەكشەلىكتەرىنە، ارۋاققا، اۋليەلەرگە قاتىستى اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىردىم. ارۋاق پەن اۋليەگە قاتىستى اڭگىمەلەرگە كەلگەندە جاڭاعى ناماز وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءتۇسى بۇزىلا باستادى. ءبىرى «سوندا ءسىز بىزگە قوجا احمەت ياساۋيگە بارىپ جاردەم سۇرا، اللاعا سەرىك قوس دەپ تۇرسىز با؟ – دەپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. ونىمەن قوسا تاعى ءتورت جىگىت سوڭىنان ورە تۇرەگەلدى. «الدىمەن ءسوزدى سوڭىنا دەيىن تىڭداپ الىڭدار. ۇناماسا، ۇناماعان جەرىن ايتارسىڭدار» دەگەن سوزىمە ەشكىم قۇلاق اسقان جوق. داستارحاننان ورە تۇرەگەلىپ، شىعىپ كەتتى. تۋرا وسىنداي جاعداي سول كۇننىڭ ەرتەسىنە، تۇركىستاندا، كورشىمىزدىڭ ۇيىندەگى اۋزاشاردا قايتالاندى. اۋليەلەرگە قاتىستى اڭگىمە ايتىپ وتىرعان اۋىل اقساقالدارىنا «جىن-شايتاننىڭ جەتەگىندە جۇرگەن سورلىلار» دەگەندى ايتىپ، ءبىر جاس جىگىت داستارحان باسىنان بەزە جونەلدى. حالىقتىڭ بۇلاي جىكتەلۋىنە ىقپال ەتكەن تەك، ارۋاق، اۋليە ماسەلەسى ەمەس، اۋىزاشار-يفتار ماسەلەسى دە قوسىلعانىن ايتۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ كوپشىلىگى اۋىزاشاردى ۇيىندە جاساپ، اۋىزاشارعا اعايىن-تۋىس، كورشى-قولاڭدى شاقىرعاندى ءتاۋىر كورەدى. ال، مەشىت وكىلدەرى بولسا، اۋىزاشاردى مەشىتتە جاساۋدى  نەمەسە ۇيدە جاساعاننىڭ وزىندە تەك، ناماز وقىپ، ورازا تۇتقاندار عانا قاتىسىپ، باسقالاردى شاقىرىلماۋىن تالاپ ەتەدى. مۇنداي جاعداي ءبىر جەردە ەمەس، بىرنەشە ەلدى مەكەندەردە ورىن العانىن ايتۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، اۋىلدى جەرلەردەگى يمامداردىڭ كوپشىلىگى ساراعاش مەدرەسەسىن بىتىرگەندەر. قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان داستۇرىنە قارسى شىعىپ، قابىل ەتپەي، حالىقتىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىرىپ جۇرگەندەر دە وسى مەدرەسەنى بىتىرگەن يمامدار بولىپ وتىر. ءبىز ونى تۇركىستان ماڭىنداعى اۋىل يمامدارىنان، ساراعاش اۋدانى، بوگەن اۋدانى كولەمىندەگى اۋىل يمامدارى تاراپىنان بايقادىق. ءبىر قىزىعى مەشىتكە بارىپ، ناماز وقيتىنداردىڭ بارلىعى دەرلىك جاستار جانە ولار قازىرگى كۇنى قوعامنىڭ ناماز وقيتىن بولىگىنىڭ نەمەسە ءدىندارلاردىڭ كوپشىلىگىن قۇرايدى. ال، مەشىت باعىتىن قولدامايتىن، اتا-بابا ءداستۇرىن ساقتاپ، ناماز وقيتىن قاۋىمنىڭ سانى از جانە ولاردىڭ كوپشىلىگى ورتا جاستاعىلاردان تۇرادى. ەرتەڭگى كۇنى قازىرگى ەگدە نەمەسە ورتا جاستاعىلار بىرتىندەپ دۇنيەدەن كوشەدى. سوندا قازىرگى مەشىتكە بارىپ، ءدىني تانىمىن وزگەرتكەن، قازاقتىڭ عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان رۋحاني بولمىسىنان اجىراعان قاۋىم قوعامدا ايقىنداۋشى كۇشكە اينالادى. ناماز وقىمايتىنداردى ەسەپكە الماسا دا بولادى. ويتكەنى، قوعامنىڭ ءدىني-رۋحاني باعىتىن ايقىندايتىن دا، رۋحاني-مادەني بولمىسىن قالىپتاستىراتىن دا قازىرگى مەشىتتەرگە بارىپ جۇرگەن جاستار بولادى.  راسىندا، سىرتتاي قاراعاندا، بولماشى نارسە.  ال تەرەڭدەپ وي جۇگىرتەر بولساڭ، قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءدىندار، ءدىنسىز بولىپ  جىكتەلگەندىگىن كورەمىز. مەشىت يمامدارى سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ داستۇرىندەگى بار، قايتىس بولعان كىسىنى جونەلتۋگە قاتىستى سالت-داستۇرلەردى دە جوققا شىعارىپ جاتقاندىعىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز.  جانە ول جىكتەلۋلەر قمدب مەشىتتەرىندەگى يمامدار تاراپىنان جۇرگىزىلىپ جاتقاندىعىن ايتۋعا ءماجبۇرمىز. ەڭ باستىسى ول يمامداردىڭ مۇنداي بەسەندى ارەكەتەرىنىڭ جەمىسسىز ەمەستىگىن كيەلى ورىندارعا زياراتقا بارۋشىلاردىڭ سانىنىڭ ازايۋىنان دا كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، ارىستان باب كەسەنەسىنە ايت كۇندەرى زيارات جاساپ بارۋشىلار سانى بيىلعى جىلى كۇرت تومەندەپ، ءۇش ەسەگە ازايعان. بۇرىنعى جىلدارى ايت كۇندەرى زياراتشىلار ءۇش كۇن بويى تولاسسىز كەلەتىن بولسا، بيىلعى جىلى ءبىر كۇن عانا كەلىپ، كەلەسى كۇندەرى زياراتشىلار مۇلدە بولماعان. ال، تۇركىستانعا، ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە زيارات جاساۋشىلار سانى مۇلدە از بولعانىن مۋزەي قىزمەتكەرلەرى راستاپ وتىر. سول كۇنى ارنايى كەلۋشىلەرگە تەگىن قىزمەت كورسەتىلۋىنە قاراماستان، زياراتقا كەلۋشىلەردىڭ سانى ساعات 11-دەن كەيىن توقتاعان. ال، جالپى ازىرەت سۇلتانعا كەلۋشىلەردىڭ ەكسكۋرسيانى تالاپ ەتەتىندەر سانى بيىلعى جىلى 20000 كىسىگە كەمىگەن. مۇنىڭ ءوزى حالىق ساناسىنداعى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىندا قانشالىقتى وزگەرىس بولعانىن كورسەتەدى. بۇل - قمدب يمامدارى تاراپىنان قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستارىنىڭ «جەمىسى». مەنىڭ وسى ورايدا، تۇركىستاننىڭ وسىدان 50-60 جىل بۇرىنعى تاريحىنداعى ءبىر ماسەلەنى ەسكە سالعىم كەلىپ وتىر. 1950-جىلداردىڭ سوڭى، 1960-شى جىلدار باسىندا، ءبىز ەس ءبىلىپ قالعان كەزدە تۇركىستانعا، ازىرەت سۇلتانعا اتتىلى-جاياۋ زياراتشىلار قۇربان ايت كۇندەرى سىيماي كەتەتىن. جاتاتىن قوناق ۇيلەر جوق، جەكە ۇيلەرگە توقتايتىن. مەنىڭ ەسىمدە ءبىزدىڭ ۇيگە ەكى جىل قاتارىنان ەكى كىسى اتباساردان كەلىپ، قوناق بولدى. تۇركىستانعا زياراتقا كەلۋشىلەر تەك، قازاقستان ەمەس، سوناۋ تاتارستان، باشقۇرتستان، كاۆكاز، تۇركىمەنستان، وزبەكستان، قىرعىزستان ت.ب. جەرلەردەن كەلەتىن. ءۇش-ءتورت كۇن مىڭداعان ات قاتىسقان كوكپار بولاتىن. ءۇيىمىز قالانىڭ شەت جاعىندا بولعاندىقتان كوكپار بىزگە جاقىن جەردە بولاتىن. ول كوكپاردىڭ قىزىعىن ءبىز كورەتىن ەدىك. 1962-63 جىلداردان باستاپ، ۇكىمەت تاراپىنان تىيىم سالىنا باستادى. سول كەزدەردە بار تۇركى حالىقتارىنا كيەلى مەكەن بولعان تۇركىستاننىڭ، ازىرەت سۇلتاننىڭ باسقا تۇركى حالىقتارى تۇگىل، سول كيەلى جەرگە يەلىك ەتىپ وتىرعان قازاق حالقىنا قادىرى بولماي بارا جاتقانىنا جانىڭ اۋرادى. بۇل – قازاقتىڭ ءدىني تانىمىنداعى كۇردەلى وزگەرىستەردىڭ ايقىن كورسەتكىشى. ەرتەڭگى كۇنى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمدارى تولىعىمەن ۇمىتىلعان كۇنى قازاق حالقى، سونىمەن بىرگە ال-ميساقتان بەرى كەلە جاتقان تۇركى مادەنيەتى تاريح ساحناسىنان كەتتى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى قاتەردى قازاقتىڭ كوپشىلىگى سەزىنبەيتىندىگىندە بولىپ تۇر.

ۋاححابيلىلىك-سالافيلىك اعىم وكىلدەرىنىڭ ىقپالى مەشىتكە بارۋشى جاستارمەن شەكتەلىپ وتىرعان جوق. قازىرگى ساحنادا كورىنىپ، جاستار اراسىندا بەدەل جيناعان انشىلەردىڭ بەلگىلى بولىگى ۋاححابيلەردىڭ جەتەگىندە. ال، سپورتشىلاردىڭ كوپشىلىگى دە سولاردىڭ جەتەگىندە. حالىقارالىق جارىستارعا قاتىسىپ جۇرگەن سپورتشىلارىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك ۋاححابيلىك باعىتقا بەت بۇرعانىن وقىپ تا، كورىپ تە ءجۇرمىز. ولارعا قوسا ۇلتتىق ويىنداردى دا ۋاححابيلەر جەكەشەلەندىرىپ الدى. ەگەردە ۋاححابيلەردىڭ وسى باعىتتا جۇرگىزىپ جاتقان ءىس-ارەكەتىنە تالداۋ جاسايتىن بولساق، ۋاححابيلىك تانىم قازاق رۋحانياتىن بارلىق سالاسىن قۇردىمعا كەتىرۋ جولىندا قولدارىنان كەلگەننىڭ  ءبارىن جاساپ جاتقاندىعىن كورەمىز. ويتكەنى، ءاربىر ءانشىنىڭ، سپورتشىنىڭ سوڭىندا، ولاردى كۋمير سانايتىن مىڭ-مىڭداعان جانكۇيەرلەرى بار. ولار بار بولمىسىمەن سول كۋميرلەرىنە ۇقساۋعا تىرىسادى. دەمەك، بۇدان ءبىز ۋاححابيلەر ءوز تانىمىن قازاق قوعامىنا تاڭۋدىڭ بارلىق جولىن قامتىعاندىعىن كورەمىز.

ۋاححابيلەر مەن قمدب ۋاعىزشىلارىنىڭ ءسوزىنىڭ ءوتىمدى بولۋىنا ۋاعىزدارىندا قازىرگى قوعامدا جاستار اراسىندا بەلەڭ الىپ وتىرعان ازعىندىقتى اياۋسىز سىناۋى بولىپ وتىر. ول ۋاعىزداردى تىڭداعان جاستارعا ۋاححابيلەر مەن قمدب ۋاعىزشىلارى قازاق قوعامنىڭ شىن جاناشىرى بولىپ كورىنۋىنە ىقپال ەتۋدە. ەگەردە وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك وي جۇگىرتەتىن بولساق، وندا مىناداي ماسەلەگە كوز جەتكىزگەن بولار ەدىك. قازاق قوعامىنىڭ بۇزىلىپ، ازعىنداۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان دا، ول ۇدەرىستى سىناپ، قوعام اراسىندا ءوزىن جاقسى كورسەتىپ وتىرعان دا، سول جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ ىقپالىمەن كەلگەن باتىستىق مادەنيەت پەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك تانىم. انىعىراق ايتساق، جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ جاۋىنگەر ەكى باعىتى. ماقساتتارى قازاق حالقىن رۋحاني-مادەني بولمىسىنان ايىرىپ، توبىرعا اينالدىرۋ. سەبەبى، توبىردى يگەرۋ وڭاي.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، قازىرگى كۇنگى جاھاندانۋ كوكپارىنىڭ تارتىسىنا تۇسكەن قازاقتىڭ رۋحاني مادەني بولمىسىنىڭ احۋالى وسىنداي. وسى كۇنگە دەيىن رۋحاني-مادەني تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي الماعان حالىقتىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن دە، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي الۋى مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىنبەدىك، تۇسىنگىمىز كەلمەدى. قازاقتىڭ تاعدىرى جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ قانجىعاسىنا بايلاندى. بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قول جەتكىزگەن «جەتىستىكتەرىمىز». ءبىز بۇل ماقالا شەڭبەرىندە ءالى كوپ ماسەلەنىڭ ءتۇسىن تۇستەپ ايتقانىمىز جوق. تەك، قال-قادارىمىزشا قازاق قوعامىنىڭ نازارىن قازاققا ءتونىپ كەلە جاتقان قاتەردىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا اۋدارتقىمىز كەلدى. ويتكەنى، رۋحاني-مادەني بولمىسىن ساقتاي الماعان حالىق بىرىنشىدەن، ەرتەڭگى كۇنى حالىق رەتىندە تاريح ساحناسىندا قالا المايدى; ەكىنشىدەن، ەشقاشان ءوز مۇددەسىن بىرلەسىپ قورعاي المايدى. وعان بۇگىنگى كۇنى ءبارىمىز كۋامىز. قولىمىزداعى بار بايلىق شەتەلدىكتەردىڭ يەلىگىنە بەرىلدى. كەزىندە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءوزىن قامتامسىز ەتە الاتىن مەملەكەت ەكونوميكاسى كۇيرەتىلىپ، ءوندىرىس ورىندارى قولدان بانكروت جاسالىپ، جابىلدى. ناتيجەسىندە قازاقستان شەتەلدىك تاۋارلاردى ساتاتىن بازارعا اينالىپ شىعا كەلدى. قازىرگى كۇنى  حالىقتىڭ توقسان پايىزى شەتەلدىك تاۋارلاردى ساتىپ كۇنەلتۋدە. جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلاعان ەلدە باسقا نارسەمەن شۇعىلدانۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ داعدارىسقا تۇسۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. وتكەن  جىلى قازاق جەر ساتۋعا بايلانىستى سىلكىنگەندەي بولىپ ەدى. ونى دا سوڭىنا دەيىن جەتكىزە المادى. ونىڭ سوڭى جەرگە قاتىستى نارازىلىقتى ۇيداستىرۋشىلاردى تۇرمەگە وتىرعىزۋمەن اياقتالدى. ولاردى قورعاپ قالۋعا حالىقتىڭ ەرىك جىگەرى جەتپەدى. ويتكەنى، مۇنىڭ استارىندا قازاقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىعىنىڭ السىزدىگى جاتتى.

قۇرمەتتى وقىرمان! قازاقتىڭ تاعدىرى تالاۋعا تۇسكەن مىنا زاماندا حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ قازاقتىڭ باسىنداعى بار پروبلەمانىڭ ەڭ وزەكتىسى بولىپ تۇر. ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ دە نەمەسە وسى سارىنمەن ەركىنە جىبەرۋ دە ءوز قولىڭدا. قايتا قالپىنا كەلتىرسەڭ قازاق حالقى تاريح ساحناسىندا قالادى. «ماڭدايعا جازىلعانى وسى» دەپ، اعىسپەن كەتە بەرەتىن بولساڭ، ەرتەڭگى كۇنى حالىق رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلاسىڭ. ول كەزدە مىنا ەل دە، جەر دە سەنىكى بولمايدى. ەلسىز، وتانسىز قاڭعىپ، بوسىپ جۇرگەن حالىقتار ساناتىنا قوسىلاسىڭ. باسقا جول جوق. تاڭداۋ ەركى وزىڭدە قازاق!

 قۇرمەتپەن زىكىريا جانداربەك 

[1] قوجا احمەت ياساۋي. ديۋاني حيكمەت. – قازان: 1904. 99 ب.

Abai.kz