ورتالىق رەسەيدەن شارۋالاردىڭ قونىس اۋ­دا­­رۋى ءحىح ع. 70-80 جج. اگرارلىق داعدارىس پەن كرە­پوستنيكتىك پراۆونىڭ جويىلۋىنا بايلانىستى ءۇل­­كەن ماسشتابتا ءجۇردى. پاتشا ۇكىمەتى شارۋالاردى شەت ايماقتارعا قونىستاندىرۋ ارقىلى حالىق تىعىز قونىستانعان ەۋروپالىق رەسەيدىڭ گۋبەر­نيالارىنداعى اگرارلىق قايشىلىقتاردى باسۋ­عا تىرىستى. شارۋالاردى قارقىندى تۇردە قونىس­تاندىرعان ايماعى قازاقستان ەدى.

قازاق جەرلەرىنە كەلىمسەكتەردى قونىستاندىرۋ ماقساتىندا «ارتىق» جەر كولەمىن انىقتاۋ ءۇشىن پات­شالىق رەسەي دالالىق وبلىستارعا 1896-1903 جىلدارى ف.ششەربينا باستاعان، كەيىننەن 1907-1909 جىلدارى ارالىعىندا قايتادان اقمولا وبلىسىنىڭ 5 ۋەزىنە ۆ.كۋزنەتسوۆ باستاعان ەكسپەديتسيا، ال 1906-1913  جج. سىر-داريا وبلىستارىنا ۆ.سكرىپلەۆ، ال 1909-1913 جج. جەتىسۋ وبلىسىنا پ.پ.رۋميانتسەۆ باس­شىلىعىمەن زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارىن جىبەردى.

جالپى «ارتىق» جەر جونىندەگى ماسەلە پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ءمانىن اشىپ، وسىعان سايكەس ءۇش باعىتتا جۇزەگە استى: 1) «ەرەكشە ەرەجەلەر» قابىلداۋ ارقىلى قازاق جەرلەرىنە ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋعا جول اشتى; 2) قازاق دالاسىنا «ارتىق» جەرلەردى تابۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيا­لار جىبەرىپ، قازاقتاردىڭ كوشپەلى شارۋاشىلىعى ءۇش­ىن جەر ۇلەسىنىڭ مولشەرىن «عىلىمي» نەگىزدەۋ; 3) «ار­تىق» جەرلەردى تاۋىپ، ورىس شارۋالارىن قونىس­تاندىردى. وتارشىلىق ساياساتتىڭ وسى باعىتتارى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ءبىر ۋاقىتتا جۇزەگە اسقانى تاريحتان بەلگىلى.

ورتالىق رەسەيدەن شارۋالاردىڭ قونىس اۋ­دا­­رۋى ءحىح ع. 70-80 جج. اگرارلىق داعدارىس پەن كرە­پوستنيكتىك پراۆونىڭ جويىلۋىنا بايلانىستى ءۇل­­كەن ماسشتابتا ءجۇردى. پاتشا ۇكىمەتى شارۋالاردى شەت ايماقتارعا قونىستاندىرۋ ارقىلى حالىق تىعىز قونىستانعان ەۋروپالىق رەسەيدىڭ گۋبەر­نيالارىنداعى اگرارلىق قايشىلىقتاردى باسۋ­عا تىرىستى. شارۋالاردى قارقىندى تۇردە قونىس­تاندىرعان ايماعى قازاقستان ەدى.

قازاق جەرلەرىنە كەلىمسەكتەردى قونىستاندىرۋ ماقساتىندا «ارتىق» جەر كولەمىن انىقتاۋ ءۇشىن پات­شالىق رەسەي دالالىق وبلىستارعا 1896-1903 جىلدارى ف.ششەربينا باستاعان، كەيىننەن 1907-1909 جىلدارى ارالىعىندا قايتادان اقمولا وبلىسىنىڭ 5 ۋەزىنە ۆ.كۋزنەتسوۆ باستاعان ەكسپەديتسيا، ال 1906-1913  جج. سىر-داريا وبلىستارىنا ۆ.سكرىپلەۆ، ال 1909-1913 جج. جەتىسۋ وبلىسىنا پ.پ.رۋميانتسەۆ باس­شىلىعىمەن زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارىن جىبەردى.

جالپى «ارتىق» جەر جونىندەگى ماسەلە پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ءمانىن اشىپ، وسىعان سايكەس ءۇش باعىتتا جۇزەگە استى: 1) «ەرەكشە ەرەجەلەر» قابىلداۋ ارقىلى قازاق جەرلەرىنە ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋعا جول اشتى; 2) قازاق دالاسىنا «ارتىق» جەرلەردى تابۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيا­لار جىبەرىپ، قازاقتاردىڭ كوشپەلى شارۋاشىلىعى ءۇش­ىن جەر ۇلەسىنىڭ مولشەرىن «عىلىمي» نەگىزدەۋ; 3) «ار­تىق» جەرلەردى تاۋىپ، ورىس شارۋالارىن قونىس­تاندىردى. وتارشىلىق ساياساتتىڭ وسى باعىتتارى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ءبىر ۋاقىتتا جۇزەگە اسقانى تاريحتان بەلگىلى.

ەكسپەديتسيالاردىڭ الدىنا قويعان ماقساتى - «ارتىق جەر» كولەمىن انىقتاپ، پەرەسەلەندەرگە كە­سىپ بەرۋ. بۇل ماسەلە تۋرالى ف.ششەربينا ءوز ەڭبە­گىن­دە: «زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى مىندەتىنە ءبىر جاعىنان قىرعىز حالقىنىڭ تابيعي جانە شارۋاشىلىق جاعدايىنا قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىراتىن جەر كولەمىن انىقتاۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان سول ارتىق جەرلەردى پەرەسەلەندەردىڭ قاجەتتىلىگىنە بەرۋ» - دەپ جازدى (1). ايتىلعانداردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيا مىنانداي ماسەلەلەردى زەرتتەپ، انىقتاپ الۋى قاجەت ەدى:

بىرىنشىدەن، كوشپەلى شارۋاشىلىق جانە تۇر­­عىلىقتى حالىق سانىن; ەكىنشىدەن، ولاردىڭ قاجەت­تىلىگىن قاناعاتتان­دىرۋ ءۇشىن، ورتاشا قازاق وتباسىنا قاجەتتى ازىق-تۇلىك زاتتاردىڭ جانە ت.ب. مولشەرىن; ۇشىنشىدەن، كوشپەلى تۇرعىنداردىڭ باستى كا­سىبىنە اينالعان مال باسىنىڭ سانىن; تورتىنشىدەن، قا­زاق­تاردىڭ جەر پايدالانۋى، تۇر­عىلىقتى حالىق­تىڭ جەرگە قاتىناسىن; بەسىن­شى­دەن، مال باعاتىن ءتۇرلى جەرلەردىڭ ساپا­لىق ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ.

ەكسپەديتسيا باعدارلاماسى 17 تاراۋدان جانە كىشىگىرىم 93 تاراۋشادان تۇردى. وندا: رۋلىق باس­تاما; شارۋاشىلىق اۋىلداردىڭ تاريحى; جەر ءوڭ­دەۋ; باقشاشىلىق جانە باۋ ەگىپ ءوسىرۋ; ورمان جانە توعايلى جەرلەر; جەردى جالعا بەرۋ (ارەندا); ونەر­كاسىپ جانە جالاقى; الىم-سالىق جانە بو­رى­شى; قازاق وتباسىنىڭ ەرەكشەلىگى; ورتاق شارۋاشىلىق ىستەر; ساۋدا; نەسيە; حالىقتىڭ قاجەتتىلىگى; تابيعات-جاراتىلىس جاعدايى.

زەرتتەۋلەردىڭ باستى مىندەتى تۇرعىندارعا جەر نورماسىن جانە ارتىق جەر مولشەرىن انىق­تاپ، ولاردى ەۋروپالىق رەسەيدەن كەلەتىن كەلىمسەك­تەر­گە بەرۋ بولعان دەپ جاسىرماي جازادى (2). ستا­تيس­تيكالىق زەرتتەۋ وتارلاۋ، جەردى تارتىپ الۋ ماق­ساتىندا بول­عانىمەن زاڭدى نەگىزى بولماعان. وعان سەبەپتى ەرەجەلەردەگى باپتاردان كورۋگە بولادى.

شىن مانىندە كەز كەلگەن دەرەك بەلگىلى ءبىر تاري­حي وقيعانىڭ، قۇبىلىستىڭ نەمەسە قوعامدىق پروتسەستىڭ سالدارىنان پايدا بولادى. ال بۇلار ناقتى تاريحي دەرەكتەردە بەينەلەنىپ، ول تۋرالى مالىمەتتەردى ساقتايدى (3). دەرەكتەرمەن جۇمىس جۇرگىزگەندە تاريحيلىق ءپرينتسيپتى باسشىلىققا الىپ، دەرەكتى ءوزىنىڭ پايدا بولعان ۋاقىتى كونتەكسىندە زەرتتەۋ قاجەت. ويتكەنى، دەرەكتىڭ جاسالعان ۋاقىتى، ونىڭ ەرەكشەلىگى، ناقتى كەزەڭدە قالىپتاسقان تاريحي جاعداي، ۇستەمدىك ەتكەن ساياسي قۇرىلىس، ت.ب. دەرەكتىڭ پايدا بولۋىنا، ىشكى مازمۇنى مەن باعىتىنا، ماقساتى مەن مىندەتىنە اسەر ەتەتىنى انىق.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنا جەتۋىنە قازاق قوعامىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن قالىپتاسقان ىشكى جانە سىرتقى جاعدايلارى كەدەرگى جاساپ، بۇل ۇدەرىس وتە ۇزاق جىلدارعا سوزىلدى.

«قازاقتار ورىس بيلىگىنە «ءوز ەركىمەن كىردى دەپ شارتتى تۇردە عانا ايتا الامىز، - دەپ جازدى پ.پ.رۋميانتسەۆ، - تەك ورىستار قازاق دالاسىنا بىرنە­شە اسكەري جورىقتار جاساپ، وندا بەرىك ورنالاس­قاننان كەيىن عانا، قازاقتاردىڭ رەسەي بيلىگىن مويىن­داۋى شىندىققا اينالدى» (4). پاتشا وكىمە­تى جەتىسۋ ولكەسىندە بىرنەشە اسكەري-اكىمشىلىك شا­رالاردى جۇزەگە اسىرىپ، اياگوز، قاپال سياقتى مىقتى بەكىنىستەرىن تۇرعىزىپ، وعان قارۋ-جاراعى مول اسكەرلەرىن ورنالاستىردى. ونداعى ماقساتى ىلە­نىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، تاۋەلسىز كوشىپ-قونىپ ءجۇر­گەن قازاق رۋلارىن قارۋدىڭ كۇشىمەن قوقان حان­دىعىنىڭ ىعىنان ايىرىپ، وندا ورىس بيلىگىن ورناتۋ بولدى. «ىلەنىڭ ارعى بەتىنە بەكىنىس سالماي، ولكەدەگى قازاقتاردى باعىندىرۋ مۇمكىن ەمەس، - دەدى ورىستىڭ گەنەرالى ي.ف.بابكوۆ، - ولارعا بيلىگىمىزدى مويىنداتۋ وڭاي، بىراق ولاردى سول بيلىكتە ۇستاپ تۇرۋ وتە قيىن» (5).

بۇعان نارازى بولعان ۇلى ءجۇز قازاقتارى قوقان قىپشاقتارىمەن بىرىگىپ، ورىستاردىڭ اسكەرلەرىنە توتەپ بەرۋ ءۇشىن بەكىنىستەر سالا باستايدى. رەسەي اسكە­رى باس شتابىنىڭ شتاب كاپيتانى پومەرانتسەۆ­تىڭ 1851 جىلى جاساعان كارتاسى بويىنشا، توي­شىبەك بەكىنىسى قاراسۋ وزەنىنىڭ قۇيعانىنان 8 ۆەرست تومەندە ورنالاسقان. بەكىنىستى كۇزەتۋگە 150-گە جۋىق ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن قىپشاق قازاقتارىن ورنالاستىرادى.

قازاقتاردىڭ بەكىنىستەر سالىپ، رەسەي يمپەريا­­سىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنا قارسى قوقاندىق­تارمەن بىرىگىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنگەن ورىستار، ولارعا قارسى اسكەرىن جونەلتەدى. «تويشىبەك بەكىنىسىنىڭ سالىنۋى، - دەپ جازادى ءوز ەستەلىگىندە ي.ف. بابكوۆ، - ساياسي جاعىنان العاندا ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اراسىندا قوقان حاندىعى بەدەلىنىڭ ءوسۋى، رەسەي بيلىگىنىڭ السىرەۋىنە اكەپ سوقتىردى. سوندىقتان ىلە القابىنا جىبەرىلگەن اسكەري ەكسپەديتسيانىڭ الدىنا تويشىبەك بەكىنىسىن قيراتىپ، ول جاقتان قوقاندىقتاردى قۋىپ جىبەرىپ، ورىس بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ قويىلدى».

بۇل اسكەردىڭ مىندەتىنە تويشىبەك بەكىنىسىن تال­قانداپ قانا قويماي، ىلە قازاقتارىن «تارتىپكە» سالۋ جۇكتەلەدى. 1850 جىلى 15 ساۋىردە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ پريستاۆى ۆرانگەلدىڭ ورنىنا كەلگەن كاپيتان گۋتكوۆسكيدىڭ باسقارۋىنداعى كازاكتاردىڭ جۇزدىگى مەن ءبىر جاياۋ اسكەر ەكى زەڭبىرەگى بار اسكەري ەكسپەديتسيا ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ بەكىنىسىنە قاراي باعىت ۇستايدى. گۋتكوۆسكيدىڭ جە­كە ءسىبىر كورپۋسىنىڭ كومانديرى گورچاكوۆقا جىبەرگەن 252-ءنشى مالىمەتىندە: «وپاسىز قازاقتار مەنى وزدەرىن رەسەيگە ادالمىز دەپ سەندىرۋمەن قاتار، جاسىرىن تۇردە كوتەرىلىسكە دايىندالىپ جاتتى. ...كومەكتەسەۋگە ءتيىستى قۇرمەتتى قازاقتار، ەشقانداي مالىمەتتەر جەتكىزگەن جوق. ...كەيبىرەۋى بەكىنىسكە جاقىنداعاندا ءبىزدى تاستاپ كەتىپ قالدى» - دەپتى.

بەكىنىس تۇبىندە قازاقتار مەن قوقاندىقتار بىرىگە وتىرىپ، وزدەرىنىڭ ورتاق جاۋى پاتشا وكىمەتىنىڭ اسكەرىنە قارسى ازاتتىق ءۇشىن شايقاسقا تۇسەدى. «...زەڭبىرەكتەن جاۋعان وققا قاراماستان قازاقتاردىڭ سالت اتتىلارى ولاردى قورشاۋعا الدى.ولار باتىرلارى مەن اتاقتى ادامدارىنىڭ ارۋاقتارىن شاقىرىپ، رۋلارىنىڭ تۋى مەن جالاۋىن كوتەرىپ شىقتى (6). تويشىبەك بەكىنىسىنىڭ تۇبىندە قاتتى قارسىلىققا تاپ بولعان گۋتكوۆسكي كەلەسى كۇنى شە­گى­نۋگە ءماجبۇر بولادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇلى ءجۇز قازاقتارىن كۇشپەن باعىندىرماق بولعان العاشقى ارەكەتىنىڭ تولىق ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ازاتتىق كۇرەسى ەدى. ورىس گەنەرالى ي.ف.بابكوۆ بىلاي دەپ جازادى: «كاپيتان گۋتكوۆسكيدىڭ اسكەري ەكسپەديتسياسى كورسەتكەندەي، كەنەسارى كەزىندە بولعان ۇلى جۇزدەگى تولقۋلار ءالى باسىلماپتى، قايتا سوڭعى ۋاقىتتا كۇشەيىپ كەتكەنى سونشالىق، ولار ءبىزدىڭ اسكەرگە قارسى قوقاندىقتارمەن بىرىگىپ سوعىستى».

تويشىبەك تۇبىندەگى جەڭىلىس حالىقارالىق جاع­دايدا پاتشا وكىمەتىنىڭ بەدەلىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرگەنى سونشالىق، سول جىلى پاتشا جارلىعى­مەن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆ پەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ پريستاۆى گۋتكوۆسكي ورنىنان الىنادى (10). ال كەلەسى جىلى تىكەلەي ورىس پات­شاسىنىڭ باقىلاۋىمەن تويشىبەك بەكىنى­سىنە قار­سى قايتادان مول اسكەر جاساقتالادى. ورىس پات­شا­سى­نىڭ قاھارلى مول اسكەري كۇشتى ۇلى ءجۇز قا­زاق­­تا­رىنا قارسى جىبەرۋدەگى ماقساتى تويشىبەك بەكىنىسىن تالقانداپ قانا قويماي، كوتەرىلىس جاساعان قازاقتاردى جازالاپ، ورىس قارۋىنىڭ بەدەلىن قا­زاقتاردىڭ اراسىندا كوتەرۋ بولدى.

پاتشا وكىمەتى جازالاۋشى جاساقتىڭ باستىعىنا قازاقتاردى جازالاۋدا تالاي رەت سىننان وتكەن، قازاق دالاسى مەن ءتىلىن، ءداستۇرىن جاقسى بىلەتىن پودپولكوۆنيك كاربىشەۆتى تاعايىندايدى. ىلەنىڭ ارعى بەتىنە اتتاناتىن اسكەردى جورىققا دايارلاۋ تۋرالى بۇيرىق 1851 جىلى 7 ناۋرىزدا بەرىلەدى. ال اسكەر 1851 جىلى 18 مامىردا قاپالدان اتتانادى. تويشىبەك بەكىنىسىنە جەتكەن ورىس اسكەرى بەكىنىستىڭ بوس تۇرعانىن كورەدى. قۇپيا تۇردە جاساقتالعانىنا قاراماستان ورىستاردىڭ مول اسكەرمەن شىعايىن دەپ جاتقانىنان حاباردار بولعان رۋباسىلارى، جاقسى قارۋلانعان باسقىنشىلارعا توتەپ بەرە الماسىن ءبىلىپ، بۇكىل ەلىن جيناپ، شۋدىڭ ارعى بەتىندەگى قوقاندىقتاردىڭ يەلىگىنە كوشىپ كەتەدى.

جەتىسۋدا ورىس ۇستەمدىگىن نىعايتىپ، ۇلى ءجۇز قازاقتارىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ جانە ولاردى قو­قان­دىقتاردىڭ ىقپالىنان ايىرۋدى كوزدەگەن رەسەي يمپەرياسى تويشىبەك بەكىنىسى الىنىسىمەن، رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى نەسسەلرود باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا ىلەنىڭ ارعى بەتىنە ءوز بەكىنىستەرىن سالىپ، ورىس بيلىگىن باياندى ەتەتىن شارالار جاساۋدى بۇيىرادى.

رەسەيدىڭ جەتىسۋ ولكەسىن ءىرى شايقاستارمەن باسىپ الدى. ويتكەنى، ول جەردى مەكەندەگەن ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن قىرعىزداردىڭ قوقان حاندىعىمەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر جانە تىلدەرىمەن قاتار مەم­لەكەتتىك ساياسي ءومىرى دە ەتەنە جاقىن ەدى. ن.لەدەنوۆ بىلاي دەيدى: «ىلە ولكەسىندەگى قازاقتار قوقاندىقتارعا ءۇمىت ارتىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن وزدەرىنە جەككورىنىشتى ورىستاردىڭ بيلىگىنە قارسى شىقتى. باسقىنشىلارعا دەگەن جاۋلىقتارى ەرەكشە بولدى. قازاقتار كازاكتارعا تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ، ولتىرەتىن نەمەسە تۇتقىنعا ايداپ كەتەتىن. 1860 جىلى جاعدايدىڭ شيەلەنىسكەنى سونشالىقتى كازاكتار تەك قارۋلى توپ بولىپ قانا جۇمىس ىستەي الاتىن دارەجەگە جەتتى»/11/.

سوعان قاراماستان قىرىم سوعىسىنداعى وداق­تاستار جەڭىلىسىنەن كەيىن شىعىستىڭ ماڭى­زىنىڭ كۇرت ءوسۋى اسكەري كۇشپەن باعىندىرۋ جوس­پارىنا كوشىردى. 1859 جىلى شتابس-كاپيتان م.ي.ۆەنيۋ­كوۆتىڭ 40-نشى مالىمەتىندە اسكەري بەكىنىستەردىڭ قا­رۋلى شايقاسقا دايىندىعى تۋرالى ايتىلادى. وندا: «قوقان حاندىعىنىڭ پىشكەك جانە وعان جاقىن ورنالاسقان باسقا دا بەكىنىستەردىڭ قورعانىس قابىلەتى جانە ونداعى اسكەري كۇشتەردىڭ قۇرامىن ءبىلۋ ءۇشىن بارلىق امالداردى قولدانا وتىرىپ، ساۋدا كەرۋەندەرىنەن مالىمەتتەر جيناپ قانا قويماي، ماعان بەلگىلى ادامداردى وسى ماقساتپەن قوقاننىڭ بەكىنىستەرىنە جىبەردىم». ودان ءارى بيلەردىڭ ءبىر-ءبىرى­مەن بايلانىسىن جانە ولاردىڭ سىرتقى باي­لانىستارىن ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ كوپ كۇش كەرەكتىگىنە توقتالادى. ۇلى ءجۇز قازاقتارىن شۋ قىر­عىزدارىمەن جالعاستىراتىن جولدا قاستەك بەكىنىسىن سالادى. بەكىنىسكە 1 روتا جاياۋ اسكەر، 40 كازاك جانە 5 زەڭبىرەگىن ورنالاستىرادى. 1860 جى­لى قۇرامىندا 1750 ادامى جانە 15 زەڭبىرەگى بار پولكوۆنيك تسيممەرمان باسقارعان ورىس اسكەرى شۋدان ءوتىپ، 70 اسكەردەن تۇراتىن توقماق پەن 500 اسكەرى بار پىشكەك بەكىنىستەرىن قورشايدى. ورىستار 26 تامىزدا توقماقتى، ال 4 قىركۇيەكتە 5 كۇندىك قورشاۋدان كەيىن پىشكەكتى باسىپ الادى. ورىستار بۇل جورىقتارعا ەرەكشە ماڭىز بەرىپ، زەڭبىرەكتەردى سانكت-پەتەربۋرگتەگى قارۋ قويماسىنان جىبەرەدى. كۇشى تەڭ ەمەس جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەرلىكپەن شايقاسىنىڭ جەڭىلىسى، ولاردىڭ دەر كەزىندە كەلىسىم بويىنشا ءبىر-بىرىنە كومەككە كەلە الماۋى، بىرلەسە قيمىل جاساي الماۋى سالدارىنان ەدى.

ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوپتەگەن رۋباسى­لارى تۇتقىندالىپ، ەلدىڭ ويرانى شىعىپ تالقان­دالعانىنا قاراماستان، قوقان حاندىعىنىڭ كۇشى­مەن بىرلەسىپ قازاق قولدارىنىڭ باسشىلارى با­تىر­بەك، بايزاق، مومىنبەك، قوجابەك، سۇرانشى، انداس، بايسەيىت، ت.ب. باستاپ، شەشۋشى شايقاسقا شىعادى. بۇل شايقاستىڭ ورىس يمپەرياسىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتىندا زور ماڭىزى بار ەدى. جەتىسۋداعى قوقان حاندىعى مەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ 1860 جىلعى 21 قازانداعى ۇزىناعاشقا تاياۋ قارا قاستەك وزەنىنىڭ بويىنداعى شايقاسى ورىستاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. بۇل شاي­قاستىڭ تاعدىرىن ورىس زەڭبىرەكتەرىنىڭ كۇشى مەن ۇزاق جىلدار بويعى دايىندىعى شەشتى. بۇل شايقاسقا كەنەسارىنىڭ ءۇش ۇلى - تايشىق، احمەت، سىزدىق تا قاتىسادى. قازاقتارعا قاتىستى كول­پاكوۆسكي بىلايشا مالىمدەيدى: «..سۇرانشى، انداس، ديقانباي، شايان، كەرىم بىزگە قارسى بولدى، ال بىزگە تىلەكتەس بولماسا دا ءالي، توعانباي سياقتى بيلەر ءبىز جاقتا قالعانىمەن قوقاندىقتاردىڭ اسكەري كۇشىنە سەنىپ، ولاردىڭ جەڭەتىنىنە ءۇمىت ارتتى. سوندىقتان ساتقىندىق ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋ ىستەرىندە ولاردى ءبىر-بىرىنە جاقىنداتپاۋعا ارەكەت ەتتىك. بولەك بي مەن بەكدايىر 60 جىگىتىمەن ۇرىس بىتكەن كەزدە كەلدى، ال 30 جىگىتپەن تەزەك تورە مەن اتامقۇلدىڭ ەرتە كەلمەگەنىنە قاتتى قۋاندىم، ولار ءبىزدىڭ وسىنداي ما­ڭىز­دى ءىسىمىزدى جۇزەگە اسىرتپاي تاستار ما ەدى»، - دەيدى.

شايقاستا مەشەۋ ەكونوميكا مەن قوعامدىق قا­تى­ناستارعا نەگىزدەلگەن وتانشىلدىق رۋح ەمەس، سول زامان­عا ساي جەتىلگەن سوعىس قارۋلارىنا سۇيەنگەن ورىس اسكەري كۇشىنىڭ باسىمدىلىعى جەڭىپ، ىلە ولكەسىنە تابان تىرەپ، ىلەنىڭ وڭتۇستىگىندەگى قوقاندىق كۇشكە، تۇركى-مۇسىلمانداردىڭ بىرىككەن كۇشىنە قات­تى سوققى بەردى. ءسويتىپ، جەتىسۋ ولكەسىندە 1860 جىلدان باستاپ ورىس ىقپالى ءبىرجولا ورنادى.

پاتشا وكىمەتى ۇلى ءجۇز قازاقتارىن باعىندىرۋ ءۇشىن ەرەكشە اسكەرلەر قۇرىپ، كوپ مولشەردە قارجى جۇمساعان. سونداي-اق بۇل شايقاس رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حالقىن وكتەم كۇشپەن باعىندىرعانىن جانە قازاقتار كەز-كەلگەن ۋاقىتتا مۇمكىندىك تۋا قالسا، ورىستاردىڭ وزبىرلىعىنا قارسى قارۋ الىپ، سوعىسۋعا دايىن ەكەندىگىن كورسەتتى. «ەرەن ەرلىكتى، ەلدىك پەن تاۋەلسىزدىكتى جوعارى ۇستاعان قازاقتار قاي كەزەڭدە دە، دالا توسىندە اتقا قونعان باتىرلار تۋى استىندا جينالۋعا دايىن» تۇراتىنىنا كوزدەرى جەتكەن.

باتىس ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى گ.ح.گاسفورد الاتاۋ دۋاندىعىنىڭ باستىعى كولپاكوۆسكيگە قازاقتار ودان كەيىن شابۋىل جاساماس ءۇشىن ولاردىڭ بۇكىل دۇنيە-مۇلكى مەن مالدارىن تارتىپ الىپ، ەڭ باستى سۇلتاندارى مەن بيلەرىن جازاعا تارتۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرەدى. بۇل نۇسقاۋمەن قوسا گاسفوردتىڭ كالپاكوۆسكيگە جونەلتىلگەن كەلەسى ءبىر نۇسقاۋى ورىستاردىڭ «بۇلىكشىل» قازاقتاردى جازالاۋدا اياۋسىز قاتىگەزدىككە بارعانىن كورسەتەدى. وندا: «...كەز-كەلگەن قارۋ ۇستاعان قازاقتى جويۋ كەرەك. ەگەر دە قازاقتار رەسەي بيلىگىنە نارازى بولىپ، ازداپ بولسا دا ساتقىندىق جاسايتىن بولسا، وندا ولاردى تابان استىندا اتىپ تاستاپ، اۋىلدارىن ورتەپ جانە دۇنيە-مۇلىكتەرى مەن مالدارىن تالاڭدار، ...ءبىز ولاردىڭ باتىلدىعىن باسىپ، بىزدەن ساقتانۋعا ۇيرەتەمىز. ...جانە دە «قاراقشىلاردى» جويىپ وتىراتىن مىقتى اسكەر ۇستاۋ قاجەت. كازاكتاردىڭ قازاقتاردى اتقان كەزدە بىردە-ءبىر وعى بوسقا كەتپەسىن»، - دەلىنگەن. پاتشا وكىمەتى كوتەرىلىسكە شىققان ۇلى ءجۇز قازاقتارىن جازالاۋ ءۇشىن ەرەكشە اسكەرلەر قۇرىپ، اسكەري قارۋ كۇشتەرىن تولىقتىرىپ، مول قارجى جۇمساپ وتىرعان.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان