وڭتۇستىك قازاقستاندا ساۋدانىڭ دامۋى
(XIX ع. ەكىنشى جارتىسى - XX ع. باسى)
ءبيبىنۇر سەيدىباەۆا
ورتا ازيا مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدانى دامىتۋدا قازاقستان ماڭىزدى ءرول اتقارعان. بۇل ەلدەردى ءبىر-بىرىمەن جانە قىتايمەن جالعاستىراتىن ساۋدا جولدارى قازاق جەرىنەن وتكەن1.
رەسەي اسكەرىنىڭ قازاق دالاسىنا ەنۋى XVIII ع. ءى جارتىسىندا باستالىپ، XIX ع. ورتاسىندا بولاشاقتا-عى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسى الىپ جاتقان جەرلەرگە دەيىن كەڭەيدى. بۇل ۋاقىتتا جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىسىنىڭ كىشىگىرىم بولىگى عانا رەسەيگە باعىندىرىلعان ەدى2. 1847 ج. سىر وڭىرىندەگى ورىس اسكەرلەرى سالعان ەڭ العاشقى قونىستىڭ ءبىرى - رايىم بەكىنىسى3. ارال تەڭىزىنەن 60 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان بۇل بەكىنىستى، № 1 فورت دەپ اتاپ، كەيىننەن بۇل فورتتى قازالىعا اۋىستىردى4.
1853 ج. پاتشا اسكەرلەرى اقمەشىت بەكىنىسىن (قازىرگى قىزىلوردا قالاسى) باسىپ الدى. بۇدان كەيىن، قىرىم سوعىسىنىڭ اسەرىنەن، پاتشا اسكەرلەرىنىڭ قوزعالىسى ءبىرشاما توقتادى. بىراق، 1860 ج. باستاپ بۇل ارەكەتتەر قايتا جانداندى. 1864 ج. اۋليە اتا، شىمكەنت، تۇركىستان، ال 1865 ج. جاز ايىندا تاشكەنت قاراتىلدى. 1868 ج. سامارقاندى باعىندىرعاننان كەيىن، بۇل جەردە زەرراۆشان وكرۋگى قۇرىلدى. ال 1873 ج. تومەنگى ءامۋداريانىڭ وڭ جاعالاۋىن باعىن-دىرىپ، ءامۋداريا ءبولىمى قۇرىلدى.
(XIX ع. ەكىنشى جارتىسى - XX ع. باسى)
ءبيبىنۇر سەيدىباەۆا
ورتا ازيا مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدانى دامىتۋدا قازاقستان ماڭىزدى ءرول اتقارعان. بۇل ەلدەردى ءبىر-بىرىمەن جانە قىتايمەن جالعاستىراتىن ساۋدا جولدارى قازاق جەرىنەن وتكەن1.
رەسەي اسكەرىنىڭ قازاق دالاسىنا ەنۋى XVIII ع. ءى جارتىسىندا باستالىپ، XIX ع. ورتاسىندا بولاشاقتا-عى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسى الىپ جاتقان جەرلەرگە دەيىن كەڭەيدى. بۇل ۋاقىتتا جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىسىنىڭ كىشىگىرىم بولىگى عانا رەسەيگە باعىندىرىلعان ەدى2. 1847 ج. سىر وڭىرىندەگى ورىس اسكەرلەرى سالعان ەڭ العاشقى قونىستىڭ ءبىرى - رايىم بەكىنىسى3. ارال تەڭىزىنەن 60 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان بۇل بەكىنىستى، № 1 فورت دەپ اتاپ، كەيىننەن بۇل فورتتى قازالىعا اۋىستىردى4.
1853 ج. پاتشا اسكەرلەرى اقمەشىت بەكىنىسىن (قازىرگى قىزىلوردا قالاسى) باسىپ الدى. بۇدان كەيىن، قىرىم سوعىسىنىڭ اسەرىنەن، پاتشا اسكەرلەرىنىڭ قوزعالىسى ءبىرشاما توقتادى. بىراق، 1860 ج. باستاپ بۇل ارەكەتتەر قايتا جانداندى. 1864 ج. اۋليە اتا، شىمكەنت، تۇركىستان، ال 1865 ج. جاز ايىندا تاشكەنت قاراتىلدى. 1868 ج. سامارقاندى باعىندىرعاننان كەيىن، بۇل جەردە زەرراۆشان وكرۋگى قۇرىلدى. ال 1873 ج. تومەنگى ءامۋداريانىڭ وڭ جاعالاۋىن باعىن-دىرىپ، ءامۋداريا ءبولىمى قۇرىلدى.
رەسەيگە قاراعان سوڭ وڭتۇستىك قازاقستان ءوڭىرىنىڭ رەسەي مەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ ساۋدا قارىم-قاتىناسىنداعى ماڭىزى ارتتى. ويتكەنى باستى كەرۋەن جولدارى №1 قازالى، پەروۆسك فورتتارى، اۋليە اتا، شىمكەنت، تۇركىستان ۋەزدەرى ارقىلى وتەتىن.
پ.ي.نەبولسينگە سۇيەنسەك، ورتا ازيا ەلدەرىنە رەسەيدەن اكەلىنگەن ساۋدا اينالىمىنداعى نەگىزگى تاۋارلار مىناداي: 1) ماقتا-ماتا ونىمدەرى: شىت، كولەنكور، ميتكال (ماقتادان توقىلاتىن ەڭ ارزان كەزدەمە، ءتۇسسىز شىت), كەنەپ (حولستينا), ورامالدار، نانكا (سارعىلت ءتۇستى، قالىڭداۋ كەزدەمە), قىزىل ماتا (كۋماچ), كيسەيا، ماقپال (پليس - ماقتا بارقىت); 2) ءجىبەك ماتا ونىمدەرى; 3) شۇعا; 4) بىلعارى ونىمدەرى: يۋفت (بىلعارىنىڭ ەرەكشە سورتى), وڭدەلگەن تەرىلەر، قارا تەرىلەر، ەشكى تەرىلەرى; 5) قانت، قۇمشەكەر جانە مۇز كامپيتتەر; 6) شايلار; 7) بال، بالاۋىز; 8) اعاش ونىمدەرى مەن ساندىقتار; 9) باعالى اڭ تەرىلەرى: ءتۇلكى، قارساق، بۇعى تەرىلەرى، 10) شيشادان جاسالعان ونىمدەر: اينالار، شىنىلار، قۇمىرالار، ىدىستار، فارفور مەن قىشتان جاسالعان ىدىستار، 11) بوياۋلار: كوشەنيل، ساندال، كينوۆار (قىزىل ءتۇستى مينەرال، سول مينەرالدان الىنعان بوياۋ), لازۋر (كوكشىل بوياۋ), 12) حيميالىق بوياۋلار: ساسساپاريل (ماڭگى جاسىل وسىمدىكتەر), كۋپوروس (مەتالدىڭ كۇكىرت قىشقىلدى تۇزى), ءمۇساتىر، اشۋداس; 13) ءارتۇرلى ۋاق-تۇيەك تاۋارلار: قاعاز ونىمدەرى، كوزىلدىرىك، ساعات، ورگان (ۇرلەمەلى كلاۆيشتى مۋزىكالىق اسپاپ), تەمەكى، تەمىر بۇيىمدارى، وپا-دالاپ، ليمون، مارجان، بۇركىت، قارشىعا، سۇڭقار جانە ت.ب.
ورتا ازيادان رەسەيگە جىبەرىلگەن نەگىزگى تاۋارلار: 1) ماقتا، يىرىلگەن جىپتەر، ءبوز، ۆىبويكا، حالاتتار; 2) جىبەك; 3) مال شارۋاشىلىعى مەن باعالى اڭ ءونىمدەرى: قوي، ەشكى، جىلقى، تۇيە (وتە از ءمولشەردە), تۇيە ءجۇنى، قوي مەن ەشكى ءجۇنى، اق بوكەن ءمۇيىزى، وڭدەلمەگەن تەرىلەر، باعالى اڭ تەرىلەرى، ەلتىرى; 4) ءجۇن مەن ءتۇبىتتەن توقىلعان ونىمدەر: كىلەمدەر، پالاستار، ورامالدار; 5) بوياۋلار: مارەنا (تامىرىنان قىزىل بوياۋ الىناتىن ءشوپ), بىزگۋنج، يسپاراك، ينديگو (قارا كوك بوياۋ); 6) دەرمەنە تۇقىمى; 7) كەپتىرىلگەن جەمىس-جيدەكتەر; 8) ساراتسين تارىسى; 9) شايلار; 10) باعالى تاستار مەن مارجاندار; 11) ءار ءتۇرلى تاۋارلار: كۇنجىت مايى، اناردان الىنعان ۋكسۋس، بۇحارلىق شاراپ ءونىمدەرى، اس بۇرىشتار، تاباك، قىتايلىق فارفور ىدىستار جانە ت.ب.5.
پ.ي.نەبولسيننىڭ مالىمدەۋىنشە، XIX ع. ءىى شيرەگىندە وڭتۇستىك قازاقستان مەن رەسەي ساۋداسى اينالىمىنىڭ مولشەرى تومەندەگىدەي: 1827-1837 ج. ون جىلدىڭ ىشىندە 10,53 ملن. سوم.، 1840-1850 ج. - 15,73 ملن. سوم6. ياعني، سوڭعى ون جىلدا الدىڭعىمەن سالىستىرعاندا 36,4% وسكەن7.
ەگەر ورىنبور كەدەنى ارقىلى وتكەن 1857 ج. ساۋدا اينالىمىن 100% دەپ الساق، وندا ساۋدا اينالىمىنىڭ ءوسىمى تومەندەگىدەي:
|
ر/س |
جىلدار |
رەسەيدەن ورتا ازياعا اكەلىنگەن تاۋارلار |
ورتا ازيادان رەسەيگە جىبەرىلگەن تاۋارلار |
|
1 |
1857 |
100,0 |
100,0 |
|
2 |
1859 |
113,3 |
127,5 |
|
3 |
1861 |
138,4 |
141,8 |
|
4 |
1863 |
161,4 |
121,4 |
|
5 |
1865 |
151,0 |
164,1 |
|
6 |
1867 |
214,1 |
439,3 |
رەسەيگە شىعارىلعان تاۋار اينالىمى شامامەن 4,4 ەسە، ال رەسەيدەن اكەلىنگەن تاۋار اينالىمى 2,14 ەسە ءوستى. 1857-67 جج. ون جىلدىقتاعى ساۋدا اينالىمى مولشەرى 1840-50 جج. ون جىلدىقتاعى ساۋدا اينالىمىنان ون ەسەگە ارتتى (946%).
ساۋدا سالاسىندا، بىرىنشىدەن، ولكەنى ورىس اسكەرلەرى جاۋلاپ العانعا دەيىنگى كەزەڭدە جانە اسكەري ءىس-قيمىلدار ءجۇرىپ جاتقان ون جىلدىڭ ىشىندە ساۋدا بايلانىستارىنىڭ جىلدام قارقىنمەن دامىعاندىعىن، ەكىنشىدەن، XIX ع. 50-ج. بۇل بايلانىستاردىڭ وتە ۇلكەن سەرپىلىسپەن جوعارى كوتەرىلگەندىگىن كورەمىز. پ.گ.گالۋزونىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل كورسەتكىشتەردىڭ ارتۋى رەسەيدىڭ 1853-55 جج. سوعىستاعى (سەۆاستوپول سوعىسى جانە پاريج بەيبىت كەلىسىمى) ساتسىزدىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى، ياعني پارسى ەلى، تۇركيا جانە باتىس ەۋروپاعا تاۋارلاردى شىعارۋ مۇمكىندىكتەرى ازايعان سوڭ ورتا ازيانىڭ ساۋدا نارىعى رەتىندەگى ماڭىزى دەرەۋ ارتتى8.
ولكەدەگى ساۋدا بايلانىستارى دامىعان سايىن ورىس كوپەستەرىنىڭ مونوپوليالىق ۇستەمدىگى ءۇشىن ولكەنى باعىندىرۋدىڭ قاجەتتىگى ارتا ءتۇستى. ورىس كوپەستەرىن مازالاعان ەڭ باستى ماسەلە - وزدەرىنىڭ ولكەدەگى «بوتەندىگى» سەبەپتى جينالاتىن جوعارى سالىقتار مەن شەكتەۋلەر. ولار ەندى «بوتەن» ەمەس، وسى ولكەنىڭ «قوجايىنى» بولعىسى كەلدى.
سوندىقتان رەسەي، قوقان، حيۋا جانە بۇقار حاندىقتارىمەن تراكتاتتار جاساپ، ورىس كوپەستەرىنىڭ قۇقىقتارىن جەرگىلىكتى كوپەستەردىكىمەن تەڭەستىرىپ قانا قويماي، ءتىپتى ولارعا مۇسىلمان كوپەستەرىندە جوق قۇقىقتاردى بەرۋدى تالاپ ەتتى. مىسالى، ولاردى مۇسىلماندار تولەيتىن «ەرىكتى» جانە باسقا دا سالىقتاردان بوساتۋ، نەمەسە «ورىس ازاماتتارىن» ءامىرلىكتىڭ سوت زاڭدارى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن تولىعىمەن بوساتۋ. بۇل تالاپ ورىس كوپەستەرىن ەرەكشە پۇرساتتى جاعدايعا كوتەردى.
1866 ج. بۇحار امىرلىگىنە ۇسىنىلعان تراكتات جوباسى: «V باپ. جوعارى مارتەبەلى ءامىرشى ورىس ازاماتتارىنا بۇحارلىق قالالاردىڭ وزدەرى قالاعان جەرلەرىندە ورىس كەرۋەن-سارايلارىن يەلەنۋگە رۇقسات ەتەدى، بۇل جەردە ولار ءوز تاۋارلارىن ساقتايدى جانە بۇل كەرۋەن-سارايلار قول سۇعىلمايتىن مەنشىك بولىپ ەسەپتەلەدى.
VII باپ. جوعارى مارتەبەلى ءامىرشى ءارتۇرلى ءدىني سەنىمدەگى بارلىق ورىس ازاماتتارىنا بۇحار يەلىكتەرىندە ەركىن قونىستانۋعا جانە ونىڭ رەسەي يمپەرياسى ازاماتتىعىن ساقتاي وتىرىپ، جىلجىمايتىن مۇلىكتى ساتىپ الۋىنا رۇقسات ەتەدى.
ءVىىى باپ. جاساعان قىلمىستارىنا بايلانىستى، بۇحار يەلىكتەرىندە تۇراتىن ورىس ازاماتتارىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىزداردىڭ بارلىعىن بۇحارلىق بيلىك باسىنداعىلار ەمەس، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قاراستىرادى، بۇحار ۇكىمەتى اتالعان گەنەرال-گۋبەرناتورلىقپەن بايلانىسىپ، كىنالى ادامداردى سوندا جىبەرۋى قاجەت»9.
وسى تۇرعىداعى حيۋا جانە قوقان حاندىعىمەن جاسالعان كەلىسىمدەردىڭ بۇحار حاندىعىمەن جاسالعان كەلىسىمنەن ەش ايىرماشىلىعى جوق ەدى. ورىس كوپەستەرى ءىرى قالالاردىڭ كوپشىلىگىندە قوجالىق ەتتى، بارلىق ساۋدا، ءتىپتى قىلمىستىق ىستەردىڭ وزىندە گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قورعاۋىندا بولدى.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
