بەيسەنبى, 18 ءساۋىر 2024
جاڭالىقتار 3067 0 پىكىر 1 قاراشا, 2010 ساعات 12:00

تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ نەگىزگى تۇعىرى

1926 جىلى قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋتسياسى سسرو قۇرىلعان سوڭ، 1925 جىلى 18 اقپانداعى قازاسسر ورتالىق اتقارۋشى كوميتەتتىڭ قاۋلىسىنىڭ ناقتى رەداكتسياسىمەن جانە قازاقستان رسفسر قول استىندا بولعاندىقتان 1925 جىلعى رسفسر كونستيتۋتسياسىنىڭ ەسەبىمەن قابىلداندى. اتالمىش نەگىزگى زاڭ باسقارۋ فورماسىن، مەملەكەت قۇرىلىمىن، ساياسي ءتارتىپتى، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ قۇرىلىمىن، اتقارۋشى-باسقاراتىن ورگانداردىڭ قۇرىلىمىن بەكىتتى. بيۋدجەت، سايلاۋ قۇقىقتارىنىڭ نەگىزدەرى انىقتالدى. اتالمىش كونستيتۋتسياعا سايكەس قازاقستان رسفسر قۇرامىندا تەڭ قۇقىقتى رەسپۋبليكا بولدى.
1937 جىلعى 26 ناۋرىزدا ح بۇكىل قازاقتار قۇرىلتاي كەڭەسىندە قابىلدانعان قازاق سسر كونستيتۋتسياسى 11 ءبولىم جانە 125 باپتان قۇرالدى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان: «سسسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 14 بابىنان تىس قازاق سسر-ءى ءوزىنىڭ تاۋەلسىز قۇقىقتارىن تولىق ساقتاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز بەتىمەن جۇزەگە اسىرادى». سونىمەن قاتار، 1937 جىلعى كونستيتۋتسيادا باسقا تەڭ قۇقىقتى رەسپۋبليكالارمەن ەكونوميكا، قورعانىس باعىتىندا ءوزارا جاردەمدەسۋ ماقساتىندا ەرىكتى تۇردە بىرىگۋ (13 باپ), قازسسر-ءدىڭ كەلىسىمىنسىز تەرريتوريانى وزگەرتپەۋ (16 باپ), جوعارى رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىن قالىپتاستىرعان رەسپۋبليكانى ەنگىزۋ ماسەلەلەرى، زاڭنامانى ورىنداۋدى باقىلاۋ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءتارتىپتى، ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ، سالىق ءوندىرۋ جانە ت.ب. (19 باپ) قامتىلعان.

1926 جىلى قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋتسياسى سسرو قۇرىلعان سوڭ، 1925 جىلى 18 اقپانداعى قازاسسر ورتالىق اتقارۋشى كوميتەتتىڭ قاۋلىسىنىڭ ناقتى رەداكتسياسىمەن جانە قازاقستان رسفسر قول استىندا بولعاندىقتان 1925 جىلعى رسفسر كونستيتۋتسياسىنىڭ ەسەبىمەن قابىلداندى. اتالمىش نەگىزگى زاڭ باسقارۋ فورماسىن، مەملەكەت قۇرىلىمىن، ساياسي ءتارتىپتى، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ قۇرىلىمىن، اتقارۋشى-باسقاراتىن ورگانداردىڭ قۇرىلىمىن بەكىتتى. بيۋدجەت، سايلاۋ قۇقىقتارىنىڭ نەگىزدەرى انىقتالدى. اتالمىش كونستيتۋتسياعا سايكەس قازاقستان رسفسر قۇرامىندا تەڭ قۇقىقتى رەسپۋبليكا بولدى.
1937 جىلعى 26 ناۋرىزدا ح بۇكىل قازاقتار قۇرىلتاي كەڭەسىندە قابىلدانعان قازاق سسر كونستيتۋتسياسى 11 ءبولىم جانە 125 باپتان قۇرالدى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان: «سسسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 14 بابىنان تىس قازاق سسر-ءى ءوزىنىڭ تاۋەلسىز قۇقىقتارىن تولىق ساقتاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز بەتىمەن جۇزەگە اسىرادى». سونىمەن قاتار، 1937 جىلعى كونستيتۋتسيادا باسقا تەڭ قۇقىقتى رەسپۋبليكالارمەن ەكونوميكا، قورعانىس باعىتىندا ءوزارا جاردەمدەسۋ ماقساتىندا ەرىكتى تۇردە بىرىگۋ (13 باپ), قازسسر-ءدىڭ كەلىسىمىنسىز تەرريتوريانى وزگەرتپەۋ (16 باپ), جوعارى رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىن قالىپتاستىرعان رەسپۋبليكانى ەنگىزۋ ماسەلەلەرى، زاڭنامانى ورىنداۋدى باقىلاۋ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءتارتىپتى، ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ، سالىق ءوندىرۋ جانە ت.ب. (19 باپ) قامتىلعان.
سونداي-اق، سوت جانە پروكۋراتۋرا جۇيەسى قۇرىلدى. حالىقتىق سوت تورەشىلەرى اۋدان ازاماتتارىنىڭ جابىق داۋىس بەرۋى ارقىلى بۇكىل حالىقتىق، تىكەلەي جانە تەڭ سايلاۋ قۇقىعى نەگىزىندە سايلاندى، سوت جۇمىسى قازاق تىلىندە، باسقا ۇلتتار كوپ ايماقتاردا ولاردىڭ تىلىندە جۇرگىزىلۋى كەرەك بولاتىن (83-90 باپتار).
1937 جىلعى كونستيتۋتسيادا ازاماتتاردىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى مەن قۇقىقتارى انىقتالعان: ەڭبەكتەنۋگە قۇقىلى بولۋ (96 باپ), دەمالىسقا قۇقىلى بولۋ (97 باپ), كارىلىكتە، ەڭبەككە جارامسىزدىق جانە اۋرۋعا شالدىعۋ جاعدايىن-دا ماتەريالدىق قامسىزداندىرۋ (98 باپ), دەنساۋلىقتى قورعاۋ، ءسوز بوستاندىعى، ءباسپاسوز، جينالىس، ميتينگ، كوشە شەرۋلەرى جانە دەمونستراتسيالاردىڭ كەپىلدىكتەرى، ادامنىڭ جەكە باسىنا، باسپاناسىنا قول سۇعىلماۋشىلىق، ازاماتتاردىڭ جات جازۋىنا، شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ باس ساۋعالاۋ قۇقىعى.
1978 جىلعى 20 اقپاندا رەسپۋبليكانىڭ جوعارى كەڭەسى شاقىرعان كەزەكتەن تىس VII سەسسيادا قابىلدانعان قازاق سسر كونستيتۋتسياسى پرەامبۋلادان، 10 تاراۋ، 19 ءبولىم، 173 باپتان تۇرادى. سوعان سايكەس بارلىق بيلىك حالىققا تيەسىلى، وندا حالىق جۇمىسشىلار، كرەستياندار جانە ەڭبەك ينتەلليگەنتسيالارىنىڭ كلاستارىنا بولىنگەن. بيلىك جانە باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ۇستىنەن قازاق سسر كومۋنيستىك پارتياسى قويىلدى (6 باپ). رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزى رەتىندە مەملەكەتتىك، كووپەراتيۆتىك-كولحوزدىق، كاسىپوداق جانە باسقا دا قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مەنشىگى جاريالاندى.
1978 جىلعى كونستيتۋتسيادا رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق قۇرىلىمى، جەرگىلىكتى بيلىك جانە باسقارۋ ورگاندارىنىڭ قۇزىرەتى (78-83, 97-139 باپتار), سايلاۋ جۇيەسىنىڭ قاعيداتتارى، حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامىتۋدى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ ينستيتۋتتارى، مەملەكەتتىك بيۋدجەت، سوت تورەلىگى، اربيتراج، پروكۋرورلىق قاداعالاۋ جانە ت.ب. انىقتالعان بولاتىن.
1990 جىلداردىڭ باسىندا قازاق سسر-ىندە، سودان كەيىن تاۋەلسىز قازاقستاندا بىرنەشە زاڭ قابىلداندى، وندا 1978 جىلعى كونستيتۋتسياعا ەلەۋلى وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. 1990 جىلعى «مەملەكەتتىك بيلىك قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس كونستيتۋتسياعا پرەزيدەنتتىڭ اتقارۋشى جانە ورىنداۋشى بيلىكتىڭ باسشىسى ەكەنى تۋرالى وزگەرىس ەنگىزىلدى، مينيسترلەر كەڭەسى مينيسترلەر كابينەتى بولىپ قايتا قۇرىلدى. باسقا دا زاڭداردىڭ اراسىندا 1991 جىلعى 15 اقپانداعى «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جانە قازاق سسر حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ جەرگىلىكتى كەڭەسى تۋرالى» زاڭ، 1991 جىلعى 10 جەلتوقسانداعى «قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرۋ تۋرالى» زاڭى، 1991 جىلعى 20 جەلتوقسانداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭى جانە تاعى باسقالار بار. 
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى كونستيتۋتسياسى قازاقستاننىڭ جوعارى كەڭەسىنىڭ IX سەسسياسىندا 1993 جىلعى 28 قاڭتارداعى XII شاقىرىلىمىندا قابىلداندى. قۇرىلىمى پرەامبۋلادان، 4 ءبولىم، 21 تاراۋ جانە 131 باپتان تۇرادى. كونستيتۋتسيا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك العان كۇنىنەن باستاپ كوپتەگەن قۇقىقتىق نورمالاردى قامتىدى: حالىق تاۋەلسىزدىگى، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى، بيلىكتى ءبولۋ قاعيداتتارى، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە مويىنداۋ، پرەزيدەنتتى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە مويىنداۋ، سوت ورگاندارى -جوعارى، كونستيتۋتسيالىق جانە جوعارى اربيتراجدىق سوتتار جانە باسقالار. 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىنە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا مودەلى جاتادى.
قازىرگى اتا زاڭعا 1998, 2007 جانە 2010 جىلدارى پرەزيدەنتتىڭ وكىلدىگىن كەڭەيتەتىن ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.
الايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيا تاريحىنا قاراساق، وسى اتا زاڭدى قابىلداۋمەن مەملەكەتىمىزگە جاڭا جاعداي تۋعىزىلىپ، وسى زامانعا سايكەس دەموكراتيالىق ينستيتۋتىمەن دەموكراتيانىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن ىسكە اسىردى: بيلىكتى تارماعىن ۇشكە ءبولۋ ارقىلى - زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوتتىق ءوز ارا ناقتى تەتىگىمەن ۇستاۋى جانە قارسى الىساتىن. 
قازاقستان رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت (2 باپ).
پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت ەكى پالاتالى پارلامەنتپەن، مەملەكەتپەن جانە كونستيتۋتسيالىق كەڭەسپەن ىسكە اسىرىلادى. وسى مەملەكەتتىك مودەلدە، قازىر بەيبىتتى جانە امان-ەسەن قازاقستاندىقتار، كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەندەي مەملەكەتىمىزدە ءومىر سۇرۋدە.
كونستيتۋتسيا - ول قاي-ءبىر مەملەكەتتىڭ بولماسىن تۇراقتى جوتاسى، زاڭ شىعاراتىن بازانىڭ فۋندامەنتى. بارلىق زاڭدار تەك قانا اتا زاڭعا سۇيەنىپ قابىلدانادى. بۇگىنگى كۇندىك ءومىرىمىز وسى كونستيتۋتسيانىڭ قازاقستاندىقتار قوعامىنىڭ مەنتاليتەتىنە سايكەس، بولاشاقتارعا جانە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ماقساتتارىنا جاۋاپ بەرەتىن زاڭ. الدا تولىق جەتىلدىرۋلەر ەنگىزىلۋى مۇمكىن، بىراق بۇگىنگى كۇنى كونستيتۋتسيا - قوعامدا تۋىندايتىن تالاپتارعا ساي جانە بولاشاققا باعدارلانعان اتا زاڭ.

 

ە. وسپانوۆ

 

0 پىكىر