ءبىز مىنگەن كولىكتەر الماتىدان شىعىپ، جاڭادان توسەلگەن تاقتايداي تەگىس اۆتوبانمەن زۋلاپ كەلەدى. اسپان اشىق، بىراق الىستان جاڭبىر شاقىرعان جابايى بۇلتتار تۇكسيەدى. ماقساتىمىز – ىلەنىڭ بويىنا جەتىپ جىعىلۋ. «National Geographic قازاقستان» جۋرنالىنىڭ ىلە وزەنى مەن بالقاش كولىن زەرتتەۋگە ارناعان العاشقى ەكسپەديتسياسى وسىلاي باستالدى.

بالقاش – ۇلكەندىگى جاعىنان الەمدە 14-ورىندا تۇرعان تاڭعاجايىپ كول. ال ونىڭ ەڭ باستى كەرەمەتى – باتىسى مەن شىعىسىنداعى سۋدىڭ حيميالىق قۇرامى ەكى باسقا. ياعني، ونىڭ ءبىر جارتىسى – تۇششى بولسا، ەكىنشىسى اششى كەلەدى. بالقاشتىڭ تاعى ءبىر كەرەمەتى، ونىڭ شاناعىنداعى سۋ ەشقايدا اقپايدى، تەك بۋلانۋ ارقىلى تابيعي تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ كەلەدى. بۋلانعان سۋ قۇرامىنداعى تۇزدار مەن مينەرالدار ايماقتىڭ ەكوجۇيە­سىن قاجەتتى ەلەمەنتتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. كول سۋىنىڭ 80 پايىزى ىلە وزەنىنىڭ ۇلەسىندە. ىلە – ۇزىندىعى 1439 شاقىرىمدىق (ونىڭ 624-ءى قىتاي حالىق رەس­پۋبليكاسى اۋماعىندا جاتىر), قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرى. وعان كورشىلەس ەلدىڭ كۇنەس، قاش، قازاقستاننىڭ شارىن، قورعاس، شەلەك، تۇرگەن، ەسىك، تالعار، قاسكەلەڭ، وسەك، كۇرتى جانە قازاقستاننان شىعىپ قىتاي ارقىلى قايتا اعىپ كەلەتىن تەكەس سەكىلدى ارىندى تاۋ وزەندەرى قۇيادى.

ىلەنىڭ بەل ورتاسىنا «قاپشاعاي» قونعان. ول – ۇزىندىعى 180, ەنى 22 شاقىرىمعا جاقىن ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى سۋ قويمالارىنىڭ ءبىرى. جىل وتكەن سايىن كول جاعاسىنداعى تۋريزم قارقىندى دامىتىپ كەلەدى. قوعامدىق بەلسەندىلەر كەيىنگى كەزدەرى قاپشاعاي قالاسىنا د.قوناەۆ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ ءجۇر. بۇل ۇسىنىس ادىلەتتى دە سەكىلدى، سەبەبى ايماقتاعى كۇردەلەنىپ كەتكەن ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 1970 جىلى دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆ «قاپشاعاي» سۋ قويماسىن سالدىرىپ، كەيىننەن جانىنا قالا سالىپ، جاڭا گەس-ءتى ىسكە قوسقان بولاتىن.

العاشىندا سۋ تولتىرۋ قۇرعاقشىلىق كەزەڭىنە سايكەس كەلىپ، بالقاش كولىنىڭ دەڭگەيى تومەندەپ كەتتى. بىراق 1980 جىلداردىڭ اياعىندا سۋقويمانى جوسپارلانعان 28 ەمەس، 18 شاق.³ دەڭگەيىندە قالدىرۋعا شەشىم قابىلداندى دا، بالقاش قايتا قالپىنا كەلە باستادى. ەسەسىنە قازىر «قاپشاعاي» سۋ قويماسى ەكوجۇيەنى باسقارۋ كىلتىنە اينالدى. سول ارقىلى ماماندار بالقاشتىڭ سۋ دەڭگەيىن قالىپتى ۇستاپ تۇرا الاتىن مۇمكىندىككە يە بولدى. سوندىقتان بۇگىندە «قاپشاعايدى» بولاشاقتى بارلاعان، كورەگەن جوبا بولدى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

اكادەميك رافيك چوكيننىڭ جوبالاۋىمەن سالىنعان وندىرىستىك قۋاتى 364 مۆت «قاپشاعاي» گەس-ءىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – الماتى قالاسى مەن وبلىس اۋداندارىنىڭ ەلەكتر تاپشىلىعىن جابۋ. سوڭعى جىلدارى الماتى وبلىسىنىڭ باسشىلىعى مۇندا بالىق شارۋاشىلىعى، اينەك زاۋىتى، جەل ەلەكتر ستانتسياسى، ت.ب. جوبالاردى جانداندىرىپ كەلەدى.

گەس قۇرىلىسى سول كەزدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ومىرىنە ەرەكشە ىقپال ەتىپ، ءتىپتى ونەر ادامدارىنا دا ەرەكشە شابىت بەرگەن سەكىلدى. ايگىلى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەەۆ 1972 جىلى كول جاعاسىندا جامباستاپ جاتىپ ءوزىنىڭ «قاپشاعاي گەس-ءى» كارتيناسىن جازعانىن بىلەمىز.

كورنەكى سۋرەت

ەرتە جارىقتا جەتەر جەرىمىزگە جەتىپ الايىق دەگەن ويمەن قاپشاعايدان وتكەسىن-اق اتقا قامشىنى باسقانبىز. بىراق جولدا قايتا-قايتا توقتاۋى­مىزعا تۋرا كەلدى. سەبەپ – سول باياعى فوتو. تۇرا قاپ سىرتىلداتىپ تۇسىرە باستايمىز. بۇلت­قا تۇسكەن كۇن، كۇنگە كۇيگەن قۇم، قۇمدا جورتقان كەسىرتكە يەن دالانى ودان سايىن سۇلۋلاندىرىپ تۇرعان ەدى. باتقان كۇنگە ايدىنى شاعىلىسىپ، ىلە وزەنىنىڭ كەڭ جايىلماسى دا كورىنە باستادى.

ارالتوبە اۋىلىنىڭ ماڭىندا ىلە وزەنىنەن شىعىسقا – جيدەلى، باتىسقا – توپار دەپ اتالاتىن ۇلكەن تارماقتار ءبولىنىپ شىعادى دا، ارى قاراي مىڭ-سان مايدا اعىستارعا بولشەكتەنىپ كەتەدى. ءسويتىپ، كولگە قۇلار تۇستا ول 8 مىڭ شارشى شاقىرىمدىق ۇلكەن اۋماققا جايىلادى. ءدال وسى جايىلمانىڭ عىلىمي ­اتاۋى «ىلە وزەنىنىڭ اتىراۋى» دەپ اتالادى.

ىلە وزەنىنىڭ اتىراۋى – ورتالىق ازيا­دا ساقتالىپ قالعان جالعىز تابيعي نىسان. ەگەر ىلە اتىراۋى جويى­لىپ كەتسە، بالقاشتىڭ ەكىنشى ارالعا اينالۋ قاۋپى بار! «قازاقستان عارىش ساپارى» ۇك» اق فوتوسى

ىلە وزەنى اتىراۋىنىڭ ادامزاتقا قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن ونىڭ «سۋلى-باتپاقتى القاپتاردى قورعاۋ كونۆەنتسياسى» (رامسار، يران 1999 ج.) تىزىمىندە تۇرعاندىعىنان-اق بايقاۋعا بولادى. ءوزىنىڭ وسىناۋ تابيعي قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ىلە اتىراۋى ىلعال مول جىلدارى سۋدى ­بويىنا ءسىڭىرىپ، قۇرعاقشىلىقتا قوي­ناۋىنداعى قورىن قايتا جاراتۋ ارقىلى بالقاش كولىنىڭ دەڭگەيىن عاسىر­لار بويى بىرقالىپتا ۇستاپ كەلەدى. مۇندا ءالى ادام اياعى تيمەگەن جەرلەر بار ەكەن. سوندىقتان دا قازاقستاندا سيرەك قۇستار مەن جانۋارلاردىڭ ەڭ قولايلى تابيعي ورتاسى سانالادى. ىلە اتىراۋىندا فلورانىڭ 427, فاۋ­نانىڭ 345 ءتۇرى كەزدەسەدى: قاراقۇيرىق، سۋسار، اقباس ۇيرەك، قىزىلجەمساۋلى قاراشاقاز، سازان، كوكسەركە، ءپىلماي، كوكباس، اقمارقا سەكىلدى سيرەك جانۋ­ارلار مەن كوشپەلى جىل قۇستارىنىڭ جۇماق مەكەنى.

بالقاش كولىنىڭ 80 پايىزى ىلە وزەنىنەن قۇيىلادى. وزەن ەكولوگياسىنا عالامدىق جىلىنۋ، قىتاي تاراپىنىڭ وندىرىستىك جانە اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتارعا سۋدى كوپتەپ الۋى سەكىلدى فاكتورلار اسەر ەتىپ وتىر.

قاس قارايا قوسكۇمبەز اۋىلىنا جەتتىك. وندا ءبىزدى احان مىرزاحمەتوۆ باستاعان قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كۇتىپ الدى.

«اۆتوكولىكتەرىڭىزدى وسى اراعا – وزەن جاعاسىنا قالدىرىڭىز­دار، – دەدى احان. – ارقارعا تۋرا جول جوق، ارى قاراي قايىقپەن كەتەمىز». موتورلى قايىقتى كۇندە ءمىنىپ جۇرمەگەن سوڭ، العاشىندا ازداپ ابدىراپ قالدىق. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزدە دالانى كوزگە تۇرتسە، كورىنگىسىز قاراڭعىلىق باسىپ العان. حوش، ۇرىستا تۇرىس جوق. جاپا-تارماعاي سۋ سايگۇلىكتەرىنىڭ جالىنا جارماستىق.

وزەننىڭ كەي جەرلەرى تاياز­ ەكەن. موتورلى ­قايىق قالاقشاسى سۋاستى بالدىر­لارىنا شىرمالىپ، ودان قالسا، قايىر­عا شالىنىسىپ قالا بەرگەن سوڭ، ءار جەرگە ءبىر توقتاپ، قاقالعان قالاقشالاردى تازالاپ الامىز دا قايتادان تارتىپ وتىرامىز. تارام-تارام سالالاردا جول بىلگەن كىسى بولماسا، قالىڭ قامىس­تىڭ ىشىندە اداسىپ كەتۋ وپ-وڭاي. اندا-ساندا قايىق ءتوسى سۋ بەتىن سولق ەتكىزىپ ۇرىپ قالعاندا، بەيقام وتىرعان كىسىنىڭ جۇرەگىن اۋزىنان شىعارىپ جىبەرەردەي بولادى. اينالا قاپ-قاراڭعى. ەكى بۇيىردە ءيىن تىرەسكەن قامىستان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. ماڭدايشامدى جاعىپ ەدىم، ونىمدى قايىقشىلار جاقتىرماعان سوڭ، قايتادان سوندىرە قويدىم. جەتى قاراڭعى تۇندە قالاي كورىپ كەلە جاتقانىنا تاڭ قالاسىڭ… ­كەيىن بايقاسام، ولار موتور داۋسىنان-اق باعدار الادى ەكەن. كارتادان قاراساڭىز، قول سوزىم جەر سياقتى، بىراق جيدەلىنى قۇلداي ءجۇزىپ وتىرىپ، تابانى كۇرەكتەي ءبىر ساعات دەگەندە ارقارعا ارەڭ جەتتىك. وندا ءبىزدى گەوگرافيا ينستيتۋتى «ارقار» ستاتسيونارىنىڭ قىزمەتكەرى باۋىرجان جۇمابەكوۆ اعا قارسى الدى. ءۇي يەلەرىنىڭ مول داستارحانى مەن دارحان پەيىلى شارشاعانىمىزدى زاماتتا ۇمىتتىرعانداي، سۋ سوققان سۇلدەمىزدى دەرەۋ جيناپ الدىق.

تاڭعى شايدان كەيىن ينستيتۋت ماماندارىمەن بىرگە ءيىر-مايتان كولدەر جۇيەسىنىڭ سۋ دەڭگەيىن ولشەۋگە شىقتىق. سالا-سالانى قۋالاپ ءجۇزىپ ءجۇرمىز. تۇندە بايقاماپپىن، اينالا سونداي عاجاپ ەكەن! قامىس سىبدىرى مەن سۋ سىلدىرى كىل تالانتتى مۋزىكانتتاردى جيناعان وركەستر سەكىلدى جانىڭدى لاززاتقا بولەيدى.

ارقار اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن كۇنەلتەدى. ناعىز راحات ءومىر وسى كىسىلەردىكى مە دەيسىڭ. جىلقى-سيىرىن قالىڭ قامىستىڭ اراسىنا ايداپ جىبەرسە، كەشكە قاراي وزدەرى-اق تورسيىپ تويىپ شىعا كەلەدى. حايۋان شىركىن، قايىق­قا ءمىنۋدى بىلمەيدى عوي، سوندىقتان دا ەشقايدا قاشىپ كەتە المايدى. جان-جاقتىڭ ءبارى – سۋ.

سوڭعى جىلدارى تاۋ مۇزدىقتارىنىڭ جىلدام ەرۋى ەتەكتەگى ەلدىڭ مازاسىن الا باستادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمدەۋىنشە، ەگەر مۇزدىقتار وسى قارقىنمەن ەري بەرسە، ىلە وزەنىنىڭ قۇرعاپ قالۋ قاۋپى بار. سەبەبى، جازىق وزەندەرى – قاردىڭ، تاۋ وزەندەرى – مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە تىكەلەي تاۋەلدى. بىراق گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاقىپباي دوس­تايدىڭ پىكىرىنشە: «الاتاۋ مۇزدىقتارىنىڭ ەرۋى سۋ تاسقىنىنىڭ جيىلەۋىنە اسەر ەتپەيدى. مۇزدىقتار جەر بەتى مەن جەر استى بولىكتەرىنەن تۇراتىندىقتان تەك جەر بەتى مۇزدىعىنىڭ ەرۋى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتارعا دەيىن ىلە سۋىن كوبەيتۋى مۇمكىن. ال جەر استى مۇزدىقتارى ەرىگەنگە ­دەيىن كليمات قايتا سۋىتىپ، مۇزدىقتار قالپىنا كەلەدى. وسىلايشا تسيكل قايتالانادى». ايتقان جەردەن اۋلاق دەيمىز، بىراق ەگەر ىلە اتىراۋى جويىلىپ كەتسە، بالقاشتىڭ ەكىنشى ارالعا اينالۋى ابدەن مۇمكىن…

ارقاردا ەكى كۇن بولىپ، ارى قاراي اتىراۋ بويلاپ ءجۇزىپ كەتتىك. قالىڭ قامىستى جاعالاپ كەلەمىز. باعىتىمىز – ءيىر-مايتان كولدەر جۇيەسى. ەكى بىردەي موتورلى قايىقتى كەرەك-جاراعىمىزعا بەلى قايىسقانشا تولتىرىپ العانبىز. جارىقتىق كونەرگەن موتور داۋىسى تىپ-تىنىش الەمدى ازان-قازان عىپ باسىنا كوتەرىپ زىمىراپ بارادى. بىرقازاندار مەن سۋ بۇركىتتەرى، ۇيرەكتەر مەن توپتاسىپ ۇشقان تورعايلار «تىنىشتىعىمىزدى بۇزعان بۇ كىم» دەگەندەي بىزگە نارازى كەيىپتە پىرىلداپ ۇشىپ جاتتى. نە دەگەن كوركەم كورىنىس! ايتىپ ءتىل جەتكىزە المايدى. ىلە اتىراۋىنىڭ وسىنشالىق سۇلۋلىعىن مەن بۇرىن كورمەگەن ەدىم. كەۋدەمدى الدەبىر ىستىق قان شىمىرلاتىپ ءوتتى. تۋعان جەردى ءسۇيۋ دەگەن قاستەرلى ۇعىم بالكىم وسى بولار؟!. قوينىمىزعا سالا شىققان قازاقستان تۋىن توبەمىزگە ءبىر-اق كوتەردىك…

ءبىر كەزدە قالىڭ قامىستىڭ اراسىندا جول تاپپاي اداستىق تا كەتتىك. قايىقتارىمىزدىڭ باۋىرى تاعى دا قايىرعا تىرەلىپ، جۇزە الماي قالدى. دەمەك «سۋ قاشىپ» بارادى دەگەن ءسوز. ال ەندى وتكەل تاۋىپ كور.

– بۇل قاي جەر؟ – دەدىم، ەڭ بولماسا، اداسقان جەرىمىزدىڭ اتىن ءبىلىپ الايىن دەگەن ويمەن.

– اساۋباي كولى. تاياۋدا عانا وسى جەرمەن وتكەم، وتكەل بار بولاتىن، – دەپ جاۋاپ بەردى قايىق ايداۋشى جەرگىلىكتى جىگىتتەردىڭ ءبىرى. بولعان جايدان ءوزىنىڭ قاتتى قىسىلىپ تۇرعانى بايقالادى.

– تۇرا بەرگەنىمىز بولماس، قايىقتى سۇيرەپ الايىق. تەرەڭدەۋ جەرگە كەلگەندە قايتا مىنەرمىز، – دەدىم بىلگىشسىنىپ. ىشىمنەن «اداسا بەرسەك ەكەن» دەپ تۇرعان سەكىلدىمىن. سەبەبى، مىنانداي سۇلۋلىقتى كوزدىڭ قيىپ تاستاپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

نە كەرەك، قامىس اراسىن شيىرلاپ ءجۇرىپ، ءۇش-ءتورت ساعات دەگەندە جولدى ارەڭ تاپتىق. بەلۋاردان سۋ كەشىپ، قايىقتارىمىزدى ءبىرىمىز جەتەكتەپ، ءبىرىمىز يتەرىپ كەلەمىز. «اتتەگەن-اي» دەگەن ەشكىم جوق. شەتەلدىك ارىپتەستەرىمىز ءتىپتى ءماز.

ءتۇس اۋا، ايتەۋىر، ءيىر-مايتان كولدەر جۇيەسىنىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان شۇبارقۇنان اۋىلىنا دا كەلىپ جەتتىك. مۇندا ءبىزدى «امىربەك» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى زەينەتۋللا كارى­باەۆ دەگەن ازامات كۇتىپ الدى. ءوزى اقجارقىن، اڭگىمەشىل ءارى ازىلقوي جان ەكەن. ەل-جۇرت ونى ەركەلەتىپ «زيكا» دەپ اتايتىن كورىنەدى. باياندا قۇيقىلجىتا ويناعانىن كورسەڭىز! ول بىزگە ولكە تاريحى جايلى ءبىرشاما قىزىقتى ماعلۇماتتار بەردى. ىلەنىڭ سالاسى يرەلەڭدەپ اققاندىقتان ءيىر اتالىپ كەتكەن، ەكىنشى جاعىندا مايتان دەگەن شوقى بار. وسى ەكى ارالىقتاعى ءبىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان كولدەردى «ءيىر-مايتان كولدەر جۇيەسى» دەپ اتايدى. مايتان شوقىسىنا ءبىر كەزدەرى قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى ايگىلى كەنەسارى قاسىمۇلى كەلىپ توقتاعان دەسەدى. وسى ماڭدا الدەبىر شايقاسقا قاتىستى ما، جوق باسقا ما، ول جاعى بەلگىسىز. توبەنىڭ كۇنشىعىس جاعىندا حان كەنەنىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي باتىردىڭ اتىمەن اتالاتىن دا جەر بار.

بۇل دالادان ادام تىلىمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ەرەكشە ءبىر ەنەرگەتيكا سەزىلەدى. قانشا دەگەنمەن قازاققا، جارىقتىق، دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆتاي ۇلى پەرزەنتتى بەرگەن ءوڭىر عوي!..

اۆتورى: ماقسات ياسىبايۇلى، فوتو: ەربولات شادراحوۆ

Abai.kz