قازاق جاستارىنا دۇرىس رۋحاني تاربيە بەرۋىنە، ولاردىڭ باعىتتى دۇرىس تاڭداۋىنا، سونداي-اق ءدىننىڭ تەك سىرتقى شارتتارىن عانا ەمەس، رۋحاني كەمەلدىك قاعيدالارىن، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن مەڭگەرۋىنە جانە ولارعا وزگە ءدىني اعىمداردىڭ زياندىلىعىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا بايلانىستى قوعام بولىپ اتسالىسۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، جاستار - ەلىمىزدىڭ بولاشاق تىرەگى.

قازىرگى تاڭدا ەلباسىنىڭ ءدىني ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ، جاستار اراسىندا ءداستۇرلى ءدىني تانىمدى قالىپتاستىرۋ، قازاق جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋى جانە ونىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. يسلام ءدىنىنىڭ قازاق جەرىنە كەلىپ ورنالاسۋى دا ءوزى تاريحي كەزەڭدەردەن تۇرادى:

• 751 جىلى تالاس شايقاسى دەپ اتالاتىن سوعىستا ارابتاردىڭ  تۇركىلەر مەن قاراقىتايلار اسكەرىن تالقانداۋى;

• 999-1212 جىلدارى قاراحانيدتەر حاندىعى 200 جىلداي قازاق جەرىندەگى يسلام مەملەكەتىنىڭ بولۋى.

• 1312 جىلى التىن وردانىڭ يسلامدى قابىلداۋى: 1. يسلامدى قابىلداعان العاشقى التىن وردا حانى – بەركە (1257-1266). ول باتۋ حاننىڭ ءىنىسى ەدى. جاڭا حان جاس كەزىنەن مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. ول حان بولعان كەزدە يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە جاريالادى. ايتسە دە، ۇلى دالانىڭ كوشپەندى حالقى مۇسىلماندىققا تەك وزبەك حان (1312-1342) تۇسىندا تولىقتاي ءوتتى. 2. وزبەك حان مەن ونىڭ ۇلى ءاز جانىبەك حاننىڭ (1342-1357) تۇسى التىن وردانىڭ كوركەيىپ، گۇلدەنۋىنىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى بولىپ سانالادى. وزبەك حان يسلامدى ەكىنشى رەت التىن وردا يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى دەپ جاريالادى. ول ءوز پاتشالىعىنىڭ اۋماعىندا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردى كوپتەپ سالدىردى.

• 1460 جىلدارى قۇرىلعان قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ 400 جىلدىق تاريحىندا قازاق حالقىنىڭ بويىنا مۇسىلمان ءدىنىن بەرىك ورناتتى. دەمەك، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى يسلاممەن بايلانىسىن ەشقاشان دا ۇزگەن ەمەس، ءتىپتى يسلام داستۇرلەرىنسىز قازاق مادەنيەتىن ەلەستەتۋ دە مۇمكىن ەمەس.

قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى ءدىن ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرۋىنا ءبىر عانا سەبەپ بار. ول سەنىم مەن تانىمعا بايلانىستى. سەنىم يسلامدا ءبىر، ول بارلىق الەمدەگى مۇسىلماندارعا ورتاق. ياعني، اللا ءبىر، قۇران شىن، پايعامبار حاق. ال، تانىمعا كەلسەك ءاربىر مۇسىلمان ادام بولسىن حالىق بولسىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىمەن تانيدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا وسى ادىستەردى قولدانعان.

وسى ءداستۇرلى ءدىني تانىم دەگەندە، بۇل - قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ بولمىسىنا ساي قالىپتاستىرعان رۋحاني قۇندىلىق. ونىڭ وزەگىندە يسلام ءدىنى جاتىر. ويتكەنى، ءدىن - حالىقتىڭ مادەني، رۋحاني بولمىسى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قاينار كوزى.

جالپى دىنگە قاتىستى ءتورت ماسەلە بار: ءدىني تانىم، ءدىني سانا، بۇلاردى قامتاماسىز ەتەتىن ءدىني سەنىم مەن ءدىني تاجىريبە. وسى تورتەۋى دە قازاقتا بار. ءبىزدىڭ ءدىني تانىمىمىز فيقھتا ءابۋ حانيفا ءمازھابىنا، ءدىني سەنىمدە ماتۋريدي اقيداسىنا جانە ءدىني تاجىريبەدە ياساۋي ءحال ءىلىمىنىڭ قاباتتارىنا نەگىزدەلگەن. وسى نەگىز ءبىزدىڭ ويلاۋ جۇيەمىزدەن، دۇنيەتانىمدىق قاباتتارىمىزدان، ادەت عۇرپىمىزدان، سالت داستۇرىمىزدەن كورۋگە بولادى. 

ءياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى دەگەنىمىز - ادام تۋرالى ءىلىم، ادامنىڭ ار-وجدانى، جەكە تۇلعانىڭ ءوز جاندۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، ءوز بويىنىڭ ءمىنىن تۇزەتەتىن ار ءىلىمىن قالىپتاستىرۋىمەن ەرەكشەلەندى. سونداي-اق، ادامنىڭ كەمەلدىككە جەتۋى تەوريالىق (شاريعات) جانە پراكتيكالىق (تاريقات) تانىممەن ولشەنىپ قانا قويماي، ونى باسىنان وتكەرىپ، ءوزىنىڭ ءحالى ارقىلى رۋحىندا سەزىنىپ، ول ءۇشىن ادامنىڭ جاراتۋشىعا ماحاببات ارقىلى جەتۋىگە مىندەتتى. قوعامداعى مورالدىق-ەتيكالىق نورمالاردىڭ بۇزىلۋى – يماننىڭ السىزدىگى مەن ءناپسىنىڭ ۇستەمدىگىنىڭ كورىنىسى، ال ونى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ نەگىزگى جولى – ماحاببات. “عاشىقسىزداردىڭ يمانى دا، جانى دا جوق، ولار–حايۋان” دەگەن ياساۋي ادامدى تىكەلەي رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن تاربيەلەۋ ارقىلى يمان نۇرىمەن اقيقاتقا جەتەلەۋ كەرەكتىگىن ۋاعىزدايدى.

وكىنىشكە قاراي، قازىرگى تاڭدا يسلام ءدىنىن، قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋدا كوپتەگەن مەتودولوگيالىق قايشىلىقتار بولعاندىقتان كوپشىلىك اراسىندا ءدىندى ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعۋدا. اسىرەسە جاستار اراسىندا ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان اۋىتقىپ، ءدىندى داستۇردەن الشاقتاپ، ءوز تاريحىن مەن مادەنيەتىن تەرىستەۋ «بيدعات»، «شيرك» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيمىز. ءدىني تانىمدى انىقتايتىندار - ارينە، جاستار. جاستار دىنگە بەت بۇرىپ جاتسا، وندا مەملەكەت تاراپىنان كەرى اعىمداردىڭ جەتەگىنە كەتپەۋىنىڭ الدىن الىپ، دۇرىس جانە ءتيىستى باعىت-باعدار بەرۋ كەرەك. بۇل تەك جاستار ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ پروبلەماسى دەپ قاراعان ءجون.

شاكارىم اتامىزدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «جامان ءتاپسىر جايىلىپ جەر جۇزىنە، ءدىن دەسە تۇرا قاشتى ەستى ازامات» كەيپىندە قالماۋىمىز كەرەك.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوز سوزىڭدە: «قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنىن ورنىقتىرعانداردىڭ ءبىرى – دانىشپان بابامىز احمەت ياساۋي وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، تۇركى جۇرتىنداعى يسلام داستۇرلەرىن قالىپتاستىردى. وسى داستۇرمەن، مىنەكي، اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرىن قالىپتاستىرىپ كەلەدى» - دەي كەلە، حالىقتىڭ مادەنيەتى قاي باعىتتا داميتىنىن ايقىندايتىن – وسى ءدىني تانىم مەن ءدىني تاجىريبەسى. ەگەر دە كەز كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىم مەن ءدىني تاجىريبە نەگىزدەرىنەن اجىرايتىن بولسا، وندا ول حالىق ءوزىنىڭ رۋحاني مادەني بولمىسىنان اجىرايدى. ءدىن مەن ءداستۇر ۇندەسكەندە عانا ءدىن دامىپ، ءداستۇر بايدى.

تۇرىك عالىمى، پروفەسسور يسمايىل جاقۇتتىڭ: “قوجا احمەت ياساۋي بولماعاندا، بۇگىنگى تۇركىلەردىڭ نەندەي دىنگە يە بولىپ، قانداي سوپىلىق جولدىڭ ءىزباسارى بولاتىندىعىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن”، – دەپ جازعانىنداي، سوپىلىق ءىلىمىنىڭ ارقاسىندا تۇركىلەر ءبىر تاريقاتتىڭ جولىنا نەگىزدەلدى.

قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق ءدىني تۇسىنىگى شەشەندىك سوزدەرى، ءدىني-داستاندارى، ماقال-ماتەلدەرى، كەشەگى جىراۋلار پوەزياسى مەن بي-شەشەندەردىڭ ناقىل سوزدەرىنىڭ مازمۇنىنا دا كوز جۇگىرتسەك، ارينە، ايات-حاديستەرگە بارىپ تىرەلەتىنىنە جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن نەگىزدەلۋىنە كۋا بولامىز. قازاق دالاسىندا قيسساشىلدىق ءداستۇر تامىر جايىپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن قازاقتاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق تانىمىنا قاتتى ىقپال ەتىپ كەلدى. عالىم الما قىراۋباەۆا قيسسالارعا «قازاق رەنەسسانسىنىڭ قاينارى» دەگەن باعا بەرگەن. ماسەلەن، التىن وردا كەزەڭىندە اراب، پارسى مادەنيەتىنىڭ تاسقىنى تۇركىنىڭ ءتول ءداستۇرىن، مەنتاليتەتىن ايتارلىقتاي السىرەتتى. بۇل كەزدە تۇركى ءتىلى شەتتەتىلىپ، «پوەزيا تەك پارسى تىلىندە جازىلادى»، «عىلىم تەك اراب تىلىندە ورىندالادى» دەگەن پىكىر قالىپتاستى. سول داۋىردە ەڭ العاش ءالي ەسىمدى اقىن ء«جۇسىپ – زىليحا» قيسساسىن تۇركى تىلىندە جىرلايدى. وعان باسقا شايىرلار ءۇن قوسىپ، پايعامبارلار قيسساسىن انا تىلىندە جىرلاۋدى داستۇرگە اينالدىردى. سودان باستاپ، جويىلۋعا شاق قالعان تۇركى ءتىلى جاندانىپ، كوركەم ءسوز جانرى قايتا ورلەيدى. جالپى قيسسالار – ادامدى ءدىن دوگماسىنا ۇرىنۋدان ساقتايتىن بىردەن-ءبىر رۋحاني يممۋنيتەت.

تۇرىك حالىقتارى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ تاريحىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى ماحمۇد قاشقاريدىڭ “ديۋاني لۇعات ات-تۇرك”، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ “قۇتتى بىلىك”، احمەت ءياساۋيدىڭ “ديۋاني حيكمەت”، سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ “اقىر زامان كىتابى”، احمەت يۋگنەكيدىڭ “اقيقات سىيى”, بۋرحانۋددين رابعۇزيدىڭ “قيسساسۋل ءانبيا”، سەيف سارايدىڭ “گۋليستان بيت-تۇركي” سياقتى قاراحاندىقتار بيلىگى مەن التىن وردا تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن جادىگەرلەردىڭ شىعارمالارى سونىڭ جارقىن دالەلى. بۇل شىعارمالار قازاق پوەزياسىنىڭ يسلامدىق-ەستەتيكالىق نەگىزدەرى سانالادى. يسلام تاريحىنا بايلانىستى جىرلانعان جىر-داستاندار ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ناعىز حالىق تابيعاتىن تانىتاتىن ماڭىزدى شىعارمالار بولىپ تابىلادى.

ب.ازىباەۆانىڭ پىكىرى بويىنشا ء“بىرىنشىسى، يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ ءىس جۇزىندەگى (مەشىت، مەدرەسە) ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋى ارقىلى جۇزەگە اسسا، ەكىنشىسى — اقىنجاندى دالا تۇرعىندارىنىڭ جان-جۇرەگىنە تاسقا باسىلعان جىر سوزدەرمەن ء(دىني داستاندار) اسەر ەتۋ ارقىلى ورىندالعان ءتارىزدى” سەنىم ەكى جول ارقىلى حالىقتىڭ كوكەيىنە قونىپ وتىردى. اسىرەسە، سوڭعى “جول” قازاقتىڭ يمانىنىڭ كۇشەيۋىنە قاتتى اسەر ەتتى. سەبەبى، بۇل اتالمىش ءدىني داستاندار، قيسسا، جىراۋلىق ءداستۇرى قازاقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە سىرتتان كەلگەن ءدىني ميسسيونەرلەرگە، رۋحاني ەكسپانسياعا دا قارسى توسقىن بولا ءبىلدى. الايدا، كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندەگى قازاق زيالىلاردىڭ ءدىني-رۋحاني ماندەگى تۋىندىلارى جارىق كورمەي جانە رۋحاني مۇرالارىن جويۋ، قۇرتۋ قاتىگەزدىكپەن ىسكە اسىرىلعان. دەگەنمەن دە، قازاق دۇنيەتانىمىنداعى يسلامدى ءتۇپ-تامىرىن جويا المادى، سول ءۇشىن ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قايتا جانداندىرۋ قاجەت.

سان عاسىرلار بويى حالىق كوكىرەگىندە جاتتالىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتىپ قازاق توپىراعىندا قالىپتاسقان جىراۋلىق ءداستۇردىڭ ۇلكەن ەكى مەكتەبى بولعان. ولار حV ع. باستاپ، حح ع. دەيىن ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ء«تىل تاڭبالى ادايدىڭ اقىندارى» (ابىل تىلەۋۇلى، قالنياز شوپىقۇلى، نۇرىم شىرشىعۇلۇلى،  ت.ب.) جانە سىر بويىنداعى «سىر سۇلەيلەرى» (اسان، بۇحار، قاراساقال ەرىمبەت، شال اقىن، شالكيىز، ءماشھۇر ءجۇسىپ، كەردەرى ابۋباكىر، ت.ب.) قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمىن تاراتقان تۇلعالارى. ءداستۇرلى ءدىننىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن اشىپ كورسەتەتىن قۇران اياتتارى مەن حز. پايعامباردىڭ حاديس قۇپيالارىنان سىر شەرتەتىن، ءارى تانىمدىق تۇرعىدا جازىلعان ەڭبەكتەر دە جەتكىلىكتى. حالقىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسى داستاندار مەن جىرلار ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ دالالىق فيلوسوفيا مەن ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزىنە اينالىپ، ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتتى. حز. پايعامباردىڭ (س.ا.س.) “ءدىن – ناسيحات” دەگەن قاعيداسىن ەسكە الساق، وندا قازاق اقىندارى بۇل وسيەتتى ءوز دەڭگەيىندە ورىنداعان.

سونىمەن، يسلام ءدىنى نەگىزىندە پايدا بولعان سوپىلىق ءVىىى عاسىردا ومىرگە كەلە وتىرىپ، قازىرگە دەيىن قازاق پوەزياسىنا وزىندىك اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. سىر بويىنداعى اقىن-جىراۋلارىنىڭ سوپىلىق پوەزياسىنا اسەرى بولعان. سوندىقتان ولاردىڭ جىر-داستاندارىندا سوپىلىق سارىندار كورىنىس بەرىپ وتىرعان. سوپىلىق پوەزيانى ايتا كەتۋ - ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى ءۇشىن دە ءمانى بار. سەبەبى، ورتاعاسىرداعى ادەبيەتتىڭ ۇلكەن باعىتى - سوپىلىق پوەزيا بولىپ ەسەپتەلەدى.

قازاق دالاسىندا پايدا بولعان سوپىلىق ادەبيەت دەگەنىمىز ادامزاتتىڭ دۇنيەتانىمىن تاربيەلەۋ، اللاعا دەگەن عاشىقتىق جانە ىشكى-سەزىمدى جىرلاۋ. مۇندا شارتتى تۇردە بەرىلەتىن سوپىلىق تىركەستەر مەن سيمۆولدار ء(ناپىس، زىكىر، شاريعات، تاريقات، اقيقات، ماعريفات، ماعشۇق, پىرمۇعان، سۇحبات، ءفانافيللا جانە ت.ب.) كەزدەسكەنىمەن دە، تەرميندەر ۇشىراسپايدى، ءارى سوپىلىق جولعا ۇگىتتەمەيدى. وسى نەگىزگى تىركەستەر مەن سيمۆولدىق اتاۋلاردىڭ شىعارما ىشىندە كورىنىس بەرۋى - سوپىلىق ادەبيەتتىڭ العىشارتى دەۋگە بولادى. سونداي-اق، شىعارما مازمۇنى جاعىنان ايتىلار نەگىزگى وي استارلانىپ، تۇسپالدانىپ بەرىلەدى. ونى اللەگوريا، مەتافورا، تەڭەۋ سياقتى ادەبي تەرميندەرمەن بايلانىستىرۋعا نەگىز بار. كەز كەلگەن اقىنداردىڭ ويلارى بارىنشا جۇمباقتالا تۇسەدى. مىسالى، شاكارىم قاجىنىڭ تۇسىنىگىندە، حاقتى كورۋ ءۇشىن پەندە زىكىرگە ماس بولىپ، جۇرەكتى تازالاۋ كەرەك:

كورەم دەسەڭ جارىمدى، ماس بول، جۇرەك تازالا.

ورتەپ جىبەر بارىڭدى، قارسى ۇمتىل قازاعا. شاكارىم قاجى بۇل ولەڭىندە جاراتۋشىنى - جار دەپ العان. ال، ياساۋي ونى كوبىنەسە حاق اتاۋىمەن بەرگەن.

حاق جامالين كۋراي دەساڭ فانا بولعىل،

فانا بولىپ، حاق جامالان كۋرديم مان-ا.

 سونداي-اق ابۋباكىر كەردەرىنىڭ تومەندەگى ولەڭ جولدارىنان بايقاي الامىز:

سوپىلىق دەگەن اۋىر جول،

پەندەگە زارار ەتپەگەن،

ۇستاپ جۇرسەڭ ءتاۋىر جول

سوپىلىقتى ىزدەسەڭ

دۇنيە قۋىپ كەتپەگەن...

وقىعان كوپ عالىم بول.

اللاعا عاشىق دوس بولعان،

اتقان وققا توزگەندەي،

شايتانمەنەن قاس بولعان،

قارا تاستان قالىڭ بول، - دەگەن ەكەن. وسىعان ۇقساس ولەڭ تارماقتارى بىرنەشە اقىن-جىراۋ شىعارمالارىندا كەزدەسەدى. ارينە، جىراۋلارىنىڭ بارلىعى بىردەي سوپىلىق جولدا بولعان، پىرگە قول بەرىپ، زىكىر سالعان دەپ ايتا المايمىز. بىراقتا ولاردىڭ جىر-داستاندارىندا سوپىلىق سارىندار كورىنىسى بايقالادى. قاسيەتتى قۇراننىڭ «نيسا» سۇرەسى 103-اياتىندا «نامازدارىڭدى وتەگەننەن كەيىن اللانى تۇرىپ تا، وتىرىپ تا، جانتايىپ تا ەسكە الىندار (زىكىر ەتىڭدەر)» وسىنداي اياتتارعا بايلانىستى اقىن-جىراۋ اقتان كەرەيۇلى:

شاريعات شامىن جاندىرعان،

كالامعا كوڭىل قاندىرعان.

جاماعات جيعان القالاپ،

سالاۋات ايتقان اللالاپ.

زىكىرمەن زارلاپ ءتۇن قاتىپ،

ءناپسىسىن شاپقان بالتالاپ.

شايتاندى سەسپەن قاشىرعان،

كوكىرەك كوزى اشىلعان، - دەپ قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمى سوپىلىق ارقىلى قالىپتاسقاندىعى بەلگىلى. دەمەك، سوپىلىق تانىمدى جوققا شىعارۋ دەگەن ءسوز، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن، تاريحىن، مادەنيەتىن جانە ءدىني تاجىريبەسىن جوققا شىعارۋمەن تەڭ بولادى. «سىر سۇلەيلەرى» دەپ اتالاتىن سىر بويى اقىن-جىراۋلارىنىڭ ءبىرى بولعان قاراساقال ەرىمبەتتىڭ:

اۋەلى سۇرا، ءتىلىم مەدەت حاقتان.

تالايلار مەدەت تىلەپ جاردەم تاپقان

سەن كىمگە حاقتان وزگە سيىناسىڭ،

حالىق ەتكەن بۇل الەمدى بار مەن جوقتان، – دەپ جىرلاعان. قازاق پوەزياسىندا شىعىستىق سارىنداعى اقىن-جىراۋلاردىڭ ىشىندە سىر ءوڭىرى جىراۋلارىنىڭ الاتىن ورنىنا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر دە جوعارى باعا بەرگەن.

ماسەلەن، ا.بايتۇرسىنۇلى پىكىر بويىنشا: «قازاقتىڭ ولەڭدى ءسوزدى سۇيەتىن مىنەزىن ءبىلىپ، ءدىندى حالىققا مولدالار ولەڭمەن ۇيرەتكەن. ءدىن شارتتارىن، شاريعات بۇيرىقتارىن ولەڭدى حيكايا، ولەڭدى اڭگىمە تۇرىندە ايتىپ، حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، كوڭىلدەرىنە قوندىرعان»،

م.اۋەزوۆتىڭ: «ول زامانداعى سۇلۋ-سىمباتتى ونەر، ولەڭ، جىر تۇگەلىمەن قۇداي جولىنا ىستەگەن ءمىناجات سياقتى جۇرەك قانىن اعىزعان ولەڭمەن، كۇڭىرەنگەن بايىتپەن جاراتقان يەسىنە دۇعا وقيتىن. ول كەزدەگى اقىندىق ونەرىنىڭ ءوزى دە قۇدايعا ىستەگەن قۇلشىلىق بولاتىن. جاقىن كۇنشىعىستا ادەبيەت ونەرىنىڭ ءبىر ۇزاق ءداۋىرى وسى بايىتپەن وتەدى. بۇنىڭ مىسالى، فيزۋلي، قوجا حافيز، ماعاري، قوجا احمەت ياسساۋي، سوپى اللايار»، «قازاق ورتاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىنا كوبىنەسە قازاقتىڭ اقىندىقتى ءسۇيۋى سەبەپ بولدى دەگەن دۇرىس پىكىر. ەلگە نە جايىلسا دا، ادەبيەت ولشەۋىنىڭ بىرىنە تۇسكەن سوڭ عانا جايىلاتىن بولعان. ولەڭسىز، اڭگىمەسىز، سۇلۋ ءسوزسىز كەلگەن قۇرعاق ۇگىت بولسا وندايدى ەل تىڭداماعان دا ۇقپاعان، ىقىلاس قويمايتىن بولعان. سوندىقتان مۇسىلمانشىلىق ءدىن دە قازاق ەلىنىڭ تابيعاتىنا، ىڭعايىنا قاراي ۇيىسىپ كەلگەن»،

وزبەك عالىمى ح.كاروماتوۆتىڭ: «يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ تاريحى وزگەرگەنىمەن دە، قۇراننىڭ ءماتىنى وزگەرمەگەن. قۇران تەكسى مەزگىل جانە مەكەنمەن ۇندەس ءجۇرىپ، ءار حالىق دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىندە ودان ۇنەمدى پايدالانىپ وتىرعان ءارى قۇراني دۇنيەلەردى ادەبي شىعارمالارعا الىپ كەلگەن. سونداي، ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ قۇران ماتىنىمەن سينتەزى ناتيجەسىندە كوركەم جانە ءدىني-ديداكتيكالىق شىعارمالار جاراتىلعان»، - دەپ جازعانىندا قازاق دالاسىندا پايدا بولعان ءدىني قيسسا-داستانداردى مەڭزەگەن.

قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ X-ءXى عاسىرلارداعى كەزەڭى «يسلام داۋىرىندەگى ادەبيەت» دەپ اتالىنادى. بۇل كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتى تاريحىن قۇرايتىن اقىنداردىڭ مۇرالارى تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق بولعانىمەن، ءبىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ كەيىنگى دامۋىنا جالعاسقان يسلامدىق دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزدەرى سول كەزەڭدە قالىپتاستى. يسلامي ادەبيەتتى جۇيەلەۋدە عالىمدار تورتكە ءبولىپ قاراستىرعان: ءداستۇرلى يسلامي ادەبيەت، يسلامي استار العان ادەبيەت، سوپىلىق ادەبيەت جانە سوپىلىق استار العان ادەبيەت.

ماسەلەن، حز. پايعامباردىڭ (س.ع.س) «قۇلدىڭ جۇرەگى تۇزەلمەيىنشە، يمانى تۇزەلمەك ەمەس. ال ءتىلى تۇزەلمەيىنشە، جۇرەگى تۇزەلمەيدى» وسيەتتەرىنە ساي، قازاق زيالىلاردىڭ بويىڭداعى مۇسىلمانشىلىق پارىزدارىن تىلىمەن دە، جۇرەگىمەن دە ناسيحاتتاعانىن بايقاۋعا قيىن ەمەس. مۇسىلمانشىلىقتىڭ ابزالى جۇرەكتەگى يماننىڭ دۇنيە تىرشىلىگىندە كورىنىس تابۋىندا ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنگەندىكتەن ابۋباكىر كەردەرى:

«مۇسىلمانشىلىق كىمدە جوق

تىلدە باردا، دىلدە جوق» - دەپ، ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن يماني ىلىمىنە ادال بولعان. دەمەك، ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى سىرتقى دۇنيەنىڭ نەگىزى جانە سىرتقى دەنەنىڭ ارەكەتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلادى. جاراتۋشىنىڭ نەگىزگى تالاپتارى – ءبىلىم ۇيرەنىپ، ءومىردىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق زاڭدىلىقتارىن يگەرۋ، سونىڭ نەگىزىندە ءوزىڭدى جەتىلدىرە وتىرىپ، اقيقاتتى تانىپ ءبىلۋ. اباي اتامىزدىڭ ايتقانىنداي: "جۇرەكتiڭ كوزi اشىلسا، حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسi. Iشتەگi كiردi قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسi",- دەگەندەي وسىنىڭ ءبارىن ورىنداۋدا بىلىمدىلىكتى، سابىرلىقتى، ەڭبەكسۇيگىشتىكتى قامتاماسىز ەتىپ جانە قوعامعا قىزمەت ەتۋدى تالاپ ەتەدى.

قوعامداعى جات اعىمداردىڭ يدەولوگياسىنا قارسى «ۋدى ۋ قايتارادى» دەگەندەي، الدىن الۋ جۇمىستارىنىڭ ەڭ بەلسەندى، ءارى ىقپالدىسى – ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ كەرەك. جان تازالىعىنا، ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن، سىرتقى كورىنىستەگى ەمەس، جۇرەكتەگى يماندى قاسيەت تۇتقان ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا ورالۋ، ولاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى جات اعىمداردىڭ يدەولوگياسىنا توسقاۋىل قويۋعا بولادى.

قازىرگى تاڭدا جاستارىمىزدىڭ جادىندا ءداستۇرلى ءدىني سانا مەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋىنا، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تەپە-تەندىكتى جاڭعىرتۋىنا بايلانىستى كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى.

باحتيار الپىسباەۆ،

تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى

ء«دىنتانۋ ورتالىعىنىڭ» باس مامانى، ءدىنتانۋشى.

اباي.kz