ازات ۇسەن. «جاقسى ادامنىڭ ولگەن كۇنi بولمايدى…»
وزبەكالى جانىبەكوۆ (وڭ جاقتا) زايىبى قاليحان اپايمەن
جاقسى ادامنىڭ ولگەن كۇنi بولمايدى، تەك تۋعان كۇنi عانا بولادى. تiرشiلiگiندە ەسiمiن ماھرۋزدىڭ ماڭگiلiك تاقتاسىنا التىن ارiپپەن جازىپ كەتكەن ابزال اعا وزبەكالi جانiبەكوۆ بۇگiن ارامىزدا جۇرسە، كوشەلi ءسوزi مەن ەسەلi iسiن ۇرپاعىنان اياماس ەدi.
كەلەر 2011 جىلى سوڭىنا وشپەستەي رۋحاني iز قالدىرعان ۇلت تۇلعاسى وزەكەڭنiڭ تۋعانىنا 80 جىل تولماق.
ەلiم دەپ ەمiرەنگەن جەرiم دەپ تەبiرەنگەن ەلiن ەرەكشە سۇيگەن ەلدiك قاسيەتتەردi كوكiرەگiنە تۇمار عىپ تۇيگەن وزاعاڭنىڭ ومiردەگi جارى، قۇرمەتتi ۇستاز قاليحان اپايدى اعامىزدىڭ تiرشiلiگiندەگi قاراپايىم ادامي قاسيەتتەرi مەن بولمىس-بiتiمiن بiلمەك بولىپ اڭگiمەگە تارتقان ەدiك.
وزبەكالى جانىبەكوۆ (وڭ جاقتا) زايىبى قاليحان اپايمەن
جاقسى ادامنىڭ ولگەن كۇنi بولمايدى، تەك تۋعان كۇنi عانا بولادى. تiرشiلiگiندە ەسiمiن ماھرۋزدىڭ ماڭگiلiك تاقتاسىنا التىن ارiپپەن جازىپ كەتكەن ابزال اعا وزبەكالi جانiبەكوۆ بۇگiن ارامىزدا جۇرسە، كوشەلi ءسوزi مەن ەسەلi iسiن ۇرپاعىنان اياماس ەدi.
كەلەر 2011 جىلى سوڭىنا وشپەستەي رۋحاني iز قالدىرعان ۇلت تۇلعاسى وزەكەڭنiڭ تۋعانىنا 80 جىل تولماق.
ەلiم دەپ ەمiرەنگەن جەرiم دەپ تەبiرەنگەن ەلiن ەرەكشە سۇيگەن ەلدiك قاسيەتتەردi كوكiرەگiنە تۇمار عىپ تۇيگەن وزاعاڭنىڭ ومiردەگi جارى، قۇرمەتتi ۇستاز قاليحان اپايدى اعامىزدىڭ تiرشiلiگiندەگi قاراپايىم ادامي قاسيەتتەرi مەن بولمىس-بiتiمiن بiلمەك بولىپ اڭگiمەگە تارتقان ەدiك.
- قاليحان اپاي، كەزiندە شىڭعىس قاعان: «ءسابي بولىپ تۋىپ ات تاعىنباساڭ، قۇرساقتان شىعىپ جارىق دۇنيەنi كورمەسەڭ كiمنiڭ تويىن تويلار ەدiڭ، كiمنiڭ اتىن اتار ەدiڭ؟! اتادان جارالىپ، انادان تۋعان كۇنiڭدi بiلiپ، سول كەزدi قۇرمەت تۇتىپ، كوپتi جيىپ تويلاساڭ، تويدىڭ ەڭ ۇلكەنi سول» - دەپتi. وزبەكالi اعاي، تۋعان كۇنiن دوس-جارانىن جيىپ، اتاپ ءوتۋشi مە ەدi?
- «Iزگiلiكتiڭ ون قىرى بار، توعىزى ۇندەمەۋگە سايادى»، - دەگەن ەكەن حازiرەتi ومار. سول iسپەتتi وزبەك (اپاي ونى ءاۋ باستان ەركەلەتiپ وسىلاي اتاپ كەتكەن ەكەن. اۆت.) تiرشiلiگiندە تۋعان كۇنiن كول-كوسiر اتاپ وتكەن جان ەمەس. ادەتتە، مۇنداي ايتۋلى كۇندەردi بالالارى بولىپ، ءوزiمiز اتاپ وتۋگە تىرىساتىنبىز. وعان ول اسا ءمان بەرمەيتiن.
- وزبەكالi اعايمەن تاعدىرىڭىز قالاي توعىستى؟
- اعاڭ 1953 جىلى الماتىنىڭ اباي اتىنداعى پەدينستيتۋتىنىڭ تاريح جانە جاعراپيا فاكۋلتەتiن بiتiرiپ، كەلەس اۋدانىنا مۇعالiم بولىپ كەلگەن جىلى بiر كەشتە تانىستىق. مەن دە شىمكەنتتەگi پەدينستيتۋتتى بiتiرiپ، باستاۋىشقا ساباق بەرiپ جۇرگەن كەزiم-تiن. نە كەرەك، تانىستىعىمىزدىڭ سوڭى ۇلكەن ومiرگە بiرگە قادام باسۋعا ۇلاستى. ول ءوز ومiرiندە بiر-اق رەت ۋادە بەردi جانە سول ۋادەسiندە تۇرا بiلدi. «قاليحان، ومiرiمدە سەنiڭ كوڭiلiڭە كەلiپ، ەش ۋاقىتتا قور قىلمايمىن، ماعان سەن»، - دەدi. سەندiم. سول سەنiم ءومiرiمنiڭ سوڭىنا دەيiن مەنi ورگە سۇيرەپ كەلەدi. تاعدىرىما، جالپى وزەكەڭ iسپەتتi الىپ، تازا جۇرەكتi ازاماتقا جار بولعانىما ريزامىن!
- گرەكتiڭ ويشىلى سەنەكا: «جiگiتتi نەمەن سىناۋ كەرەك؟ - دەپ وزiنە-ءوزi سۇراق قويىپ، iزiنشە ءوزi جاۋاپ بەرiپتi: «جiگiتتi ايەلمەن، ايەلدi التىنمەن، التىندى وتپەن سىناۋ كەرەك»، - دەپتi سوندا ول. سىناعان نەمەسە سىنالعان كەزدەرiڭiز بولدى ما؟
- سىناۋ ءۇشiن الگi دانىشپاننان اسىپ-ءتۇسۋ كەرەك شىعار. ومiرiمدە ادام بالاسىن سىناعان ەمەسپiن، بiراق سىنالعان شىعارمىن. بiراق جان بالاسى مىناۋىڭ دۇرىس ەمەس، iسiڭ قۇرىسىن دەگەن ەمەس. دۇنيەگە، جىلتىراق دەگەنگە ءاۋ باستان قۇمارلىعىم جوق. دەمەك، قاراپايىمدىلىعىم الگi التىن دەگەنiڭدi جانشىپ تاستاعان بولار.
- وزاعاڭنىڭ ابىروي-اتاعىن العا تارتىپ پايدالانعان كەزiڭiز بولدى ما؟
- قانداي بiر ورتادا بولماسىن، ول كiسiنiڭ ايەلiمiن دەپ ايتقان ەمەسپiن. ورىنسىز iسكە كيلiگiپ، ورiكپiگەن كەزiم دە جوق. قاراپايىمدىلىق، قازاق ايەلiنە ءتان بيازىلىق انامنان مۇراگەرلiككە قالعان سارقىت دەپ بiلەمiن. ۇيات - iزگiلiكتiڭ ۇياسى. سوندىقتان ادەپتەن وزعان كەزiم جوق. ۇلىقپان حاكiم ۇرپاعىمەن مىڭ جاساعان دەگەن ءسوز بار. وزەكەڭنiڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعىنا تiل-كوز تيمەسiن دەپ كۇندە دۇعا جاساپ وتىرامىن. شۇكiر، بالالارىم توڭiرەگiمنەن ءۇيiرiلiپ شىقپايدى. ءبارi دە وقىعان، وسكەن جاندار. ولار دا ەل قاتارلى قىزمەت iستەپ، اكەلەرiنiڭ ادال ەسiمiن ارداقتاپ ءجۇر.
- «ءۇي دەگەنiمiز ايەلدiڭ كۇيەۋi جوقتا تىنىمسىز جۇمىس iستەيتiن جەرi, ال ەركەك ءۇشiن ايەلi باردا دەمالاتىن ورنى» ەكەن. ول كiسi دەمالىسىن قالاي وتكiزۋشi ەدi?
- اعاڭ دەمالىس دەگەندi بiلمەگەن كiسi. اسiرەسە، ءومiرiنiڭ سوڭعى جىلدارىن كۇندiز-ءتۇنi جازۋ-سىزۋ-مەن، قۇجاتتار قاراۋمەن وتكiزدi. قازiرگi قولعا الىنىپ وتىرعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ول سول كەزدiڭ وزiندە اقىسىز-پۇلسىز اتقارىپ، وراسان زور قۇندىلىقتار جينادى. ونەر، تاريح ماسەلەسiندە جيناعان ۇزىن-سانى 580 قۇجاتتار پاپكاسى بار. ونىڭ كەلەشەك ۇرپاق ءۇشiن تاپتىرماس بايلىققا اينالارى انىق.
ول ءومiرiنiڭ سوڭعى ساتiنە دەيiن قولىنان قالامىن تاستامادى. تiپتi ءتان ازابىن تارتىپ جۇرسە دە جۇمىس iستەۋ قابiلەتiن بiر ءسات تە ۇزگەن جوق. جاراتقاننىڭ پەشەنەسiنە قانشا عۇمىر جازعانىن ەشكiم بiلمەيدi. سوندىقتان دا بولار، ول سانالى ومiرiندە ويىنداعىسىن ايتىپ، جازىپ كەتۋگە اسىقتى.
كەڭەستiك كەزەڭنiڭ داۋiرلەپ تۇرعان تۇسىندا سودىر ساياساتتىڭ سويىلىنان سەسكەنبەي، قازاقتىڭ ءتولتۋما ونەرiن، ءداستۇرiن، تاريحىن دارiپتەپ، ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگiزiپ، «قازاقتىڭ ءتولتۋما مادەنيەتi»، «ۋاقىت كەرۋەنi»، «جولايرىق» دەگەن ەڭبەكتەر جازدى.
مiنە، وسىنداي شىنايى بولمىسىمەن ەلدiڭ ەرتەڭiنە ەلەڭدەپ جۇرەتiن وزبەكالi جانiبەكوۆ كوزi تiرiسiندە ۇلتتىق ونەردiڭ كەرەگەسiن كەرiپ، ۋىعىن شانشىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەن بولاتىن. ول كiسi وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارى ەلiمiزدiڭ مادەنيەت مينيسترلiگiن باسقارىپ تۇرعان كەزدە ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق «سازگەن»، «ادىرنا»، «شەرتەر» جانە «التىناي» ءان-بي انسامبلدەرiن دۇنيەگە اكەلiپ، حالىقتىڭ ونەرگە شولiركەگەن جۇرتتى ءتول تۋىندىلارىمەن قايتا قاۋىشتىرعانىن قازiرگi جاستار كوپ بiلە بەرمەيدi.
- قازاق دۇنيەدە ءۇش نارسەنi - قوناق، تولعاق جانە ءولiمدi بولجاۋسىز ساناعان. ايتسە دە، كەلۋ - سۇننەت، كەتۋ - پارىز. وزبەكالi اعاي ءومiرiنiڭ سوڭعى ساتiندە سiزگە نەنi امانات ەتiپ تاپسىردى؟
- ءيا، «ءولiم - بiر، سەبەبi - مىڭ» دەيدi قازاق دانىشپاندىعى. تۋ، ءوسiپ-وركەندەۋ، ءولۋ - ءومiر زاڭى. بiراق ءبارi كەزەگiمەن بولعانى ءجون. بiر وكiنiشتiسi, ول ءوز ەڭبەگiنiڭ جەمiسiن كورە المادى. جاراتىلىسىنان بۇگiلۋدi بiلمەگەن، بولىمسىزعا ۇگiلۋگە كونبەگەن ول بiراز سىردى وزiمەن بiرگە الا كەتتi مە دەپ تە ويلايمىن. تانiنە ماڭگiلiك مەكەن قارا جەر بۇيىرعانىمەن، وشپەس رۋحىنا بازارلى ورىن ۇلت جۇرەگiنەن بۇيىرعانىنا شۇكiرشiلiك ەتەمiز. اعاڭنىڭ تiرلiگiندە ماعان تاپسىرعان اماناتىن مۇلتiكسiز ورىندادىم دەپ ويلايمىن. ءوزi وسيەت ەتiپ كەتكەندەي، دەنەسiن قاسيەتتi مەكەن ارىستانباپ توپىراعىنا، ومiرiندە ءوزi پiر تۇتقان اناسىنىڭ قاسىنا قويدىق. بۇل ونىڭ سوڭعى ءوتiنiشi ەدi.
- تiرiلەر قاشاندا ولگەندەر الدىندا قارىزدار. سونداي پارىز، قارىزدىڭ بiرi مارقۇمنىڭ باسىنا بەلگi قويۋ ەكەن. وسى شارا قالاي ورىندالدى؟
- «دۇنيەنiڭ ءبارi كەلiسiممەن جاراتىلعان» دەپتi دانىشپان اباي اتامىز. بۇل iس تە قۇداي قالاعان iس بولدى. ەلباسىنىڭ تاپسىرۋىمەن، ەل ازاماتتارىنىڭ قولداۋىمەن ارىستىڭ باسىنا الىپ بەلگi قويىلىپ، كەسەنە سالىندى. «پەيiلگە قاراي پەيiش بار» دەگەن حالقىمىزدىڭ دانالىعى سالتانات قۇردى. كەسەنەسiنiڭ باسى-قاسىندا ءوزiم ءجۇردiم. ەل ازاماتتارىنا سەنبەگەندiكتەن ەمەس، جۇرەك قالاۋى-مەن. بiتكەن iسكە ريزامىز. قازiر اۋليە باسىنا بالا-شاعامىزبەن جيi بارىپ، دۇعا وقىپ تۇرامىز.
وسەر ۇرپاق حالىق ءۇشiن ەڭبەك سiڭiرگەن تۇلعانىڭ ونەگەلi ءومiر جولىن وقىپ-ۇيرەنسiن، تانىپ-بiلسiن، قالدىرعان ەڭبەكتەرiن زەردەلەپ ءجۇرسiن دەگەن ماقساتتا تۇران تورiندەگi - تۇركiستان شاھارىندا وزەكەڭ اتىنداعى ەتنوپەداگوگيكالىق كوللەدج اشىلدى.
- «قاسيەت جۇعىس، اقىل اۋىس» دەگەندەي، اعايدىڭ جاقسى قاسيەتتەرi بالالارىنا جۇعىستى بولدى ما؟ اعاي ءوزi ۇناتقان كەلiنiنە ساۋكەلەنi ءوز قولىمەن تiگiپتi عوي؟
- ول راس. وزەكەڭ: «بالام كوڭiلiمiزدەن شىعاتىن قىزعا ۇيلەنسە، قالىندىقتىڭ ساۋكەلەسiن ءوز قولىممەن تiگەر ەدiم» - دەگەن بولاتىن. ۋادەگە ساي ول شەت ەلگە شىعاتىن ءار ساپارىندا اسىل تاستار اكەلiپ، جيناستىرۋدى ادەتكە اينالدىردى. كەيiن باۋىرجانىمىز ۇيلەنگەندە ۋادە بويىنشا كەلiنiمiز گاۋھارعا ارناپ ۇكiلi قاسابا-ساۋكەلەنi ءوز قولىمەن تiگiپ شىقتى. بالالارىمىزدىڭ ءبارi يناباتتى، قازاقى تاربيەمەن ءوستi, ال نەمەرەلەرiمiزدiڭ ءبارi قازاق مەكتەبiندە تاربيە الدى.
- اعايدىڭ قىردا دا، سىردا دا دوستارى كوپ بولدى. ولارمەن كەيiنگi ارالاستىعىڭىز قالاي؟ «كوزدەن كەتسە، كوڭiلدەن كەتتi» دەگەنگە قالاي قارايسىز؟
- ول تىم اقكوڭiل بولاتىن. ادامدى ءجۇرiس-تۇرىسىنان، بiر اۋىز سوزiنەن قاتتى تانۋشى ەدi. وي-ماقساتتارى بولەك، iشكi ەسەپپەن عانا دوس بولۋشىلاردى دا سەزەتiن. مۇندايدا مەنi ۇنەمi ساق بولۋعا ۇيرەتەتiن. قانشا جىل ەل باسقارىپ جۇرسە دە، ەڭبەگiن پۇلداپ، ەلدەن بiردەڭە دامەتكەن كiسi ەمەس. دۇنيە شiركiندi بوق دەپ بiلگەن ول، سوڭىنا دۇنيە جيعان جوق. ورتالىق كوميتەت حاتشىسى كەزiندە دە 2 بولمەلi پاتەردە تۇردى. جالپى، ونىڭ تانىستارى كوپ بولاتىن دا، شىنايى دوستارى از ەدi. ءوزi سىرقاتتانىپ جۇرسە دە، ءوزi سىيلاعان ادامنىڭ قۋانىشى مەن رەنiشiنەن قالماي-تىن. بiردە اتاعىنان ات ۇركەتiن قادiرلi ازاماتتى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا بارعانىندا ودان قاتتى رەنجiپ كەلدi. قارالى قازادا ەرتەرەكتە ءوزiنiڭ قاراماعىندا قىزمەت iستەگەن، الايدا ءوز جۇمىسىن اتقارا الماي قىزمەتiنەن شەتتەتiلگەن الگi ازامات وزەكەڭە سىرتىن بەرiپ، رەنiشiن بiلدiرiپتi. قازا وكپە ايتاتىن ورىن با؟! قاپالانعانى سونشا، بiراز ۋاقىت ءۇنسiز ءجۇردi. اتى-ءجونiن سۇراپ الماپپىن.
ارينە، شىنايى تازا نيەتتi ازاماتتار دا بولدى. وزەكەڭنiڭ سىرقاتتانىپ جۇرگەنiن ەستiگەن وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ بiر توپ جاس جiگiتتەرi اعالارىن قازىعۇرتتىڭ باسىنا اپارىپ ماما بيەنiڭ قىمىزىمەن ەمدەپ، باپتادى. وزەكەڭنiڭ بiر قولداۋىن كورمەگەن جەرگiلiكتi باقىتجان يبراگيموۆ دەگەن ازامات ۇلكەن كiسiلiك تانىتىپ، اعاسىنا رۋحاني كۇش بەردi. ول تۋىسقاندىقتى تۋىستارىنىڭ اراسىنان عانا iزدەگەن جوق. وزiمەن كiم ۇندەس بولسا، سونى تۋىس، باۋىر ەتتi.
- وزاعاڭ تiرلiگiندە كوپ ادامدارعا قامقورلىق جاسادى. سول iنiلەرiنەن كوڭiلi قالعان كەزi بولدى ما؟
- ونداي ءساتiن كورمەپپiن. ايتەۋiر، كيiك-وتىنا ۇيمەلەگەن كوبەلەكتەي ونىڭ جانىنان جاستار شىقپايتىن.
اسiرەسە، قازاق قوعامىنىڭ ەرتەدەگi مادەني قۇندىلىقتارىن مەملەكەتتiك ەسەپكە الۋ، ونى قايتا قالپىنا كەلتiرۋ، قورعاۋ، قاجەتتi ەلەمەنتتەرiن قازiرگi تۇرمىسىمىزعا كادەگە جاراتۋ ارقىلى حالقىمىزدىڭ وتكەن ومiرiنە، تۇرمىس-سالتىنا، نانىم-تانىمىنا، تالعامىنا، وندiرگiش كۇشتەرiنە اينالدىرۋ نيەتiمەن «ارقاس» ءوربiتۋ قورىن قۇرىپ، ونىڭ جۇمىسىنا ارالاسقان كەزiندە جاستارمەن قويان-قولتىق جۇمىس iستەدi. ءالi ەسiمدە، تۇركياعا بارعان بiر ساپارىندا ونداعىلاردىڭ قازاقتاردا مادەني مۇرادان ەشتەڭە جوق دەگەن جىقپىل سوزiنە وراي بiر توپ عالىم جiگiتتەرمەن بiر ايدا «جولايرىقتا» دەگەن باي مۇراعا تولى تانىمدىق كiتاپ دايىنداپ شىعاردى.
Iزiنە ەرگەن شاكiرت iنiلەرiنە: «ادامگەرشiلiك، يماندىلىق قاسيەتتەر - قاسيەتتi مەكەندەرگە ساياحاتتان باستالادى» دەپ ايتىپ وتىراتىن.
- «وسى باستامام ورىندالمادى، سولاي بولۋى كەرەك ەدi» دەيتiن ماقساتى بولدى ما؟
- بولدى، ونى ويلاسام ءوزiمنiڭ دە كوڭiل-كۇيiم بۇزىلادى. ول ءوزi ءسۇيiپ iستەگەن جان راحاتىن تاپقاندا نۇرلانىپ كەتەتiن. ءوزi تiرنەكتەپ ءجۇرiپ «ونەر» باسپاسىنان قازاق ايەلدەرiنiڭ كيiم ۇلگiسi تۋرالى البوم شىعارعاندا ەرەكشە قۋانىشتا ءجۇردi. وسى ەڭبەكتiڭ جالعاسى رەتiندە جوعارىداعى باسپاعا ەرلەر كيiمiنiڭ ءتۇرلi-ءتۇستi سلايدتارعا تۇسiرiلگەن دايىن البومىن تاپسىرعان بولاتىن. سونى كورە الماي كەتتi.
تاعى بiر وكiنiشiم بار. قازاقستان جاستار وداعىنا وزەكەڭنەن كەيiن باسشىلىققا كەلگەن ز.كاماليدەنوۆ جاستار ءۇيiنiڭ قابىرعاسىنا «بۇل عيماراتتا 1970 جىلدان 1991 جىلعا دەيiن قازاقستان جاستار وداعىنىڭ ورتالىق كوميتەتiندە جۇمىس جاسادى. عيماراتتىڭ سالىنۋىنا باسشىلىق ەتكەن وزبەكالi جانiبەكوۆ» دەپ ەسكەرتكiش-تاقتا ورناتۋعا ۇسىنىس بەرiپتi. بiراق وعان قۇلاق اسقان ادام بولمادى. وزەكەڭ قاتتى ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتقاندا «قازاقفيلمدەگi» جiگiتتەرگە ونى ءتۇسiرiپ الا بەرiڭدەر دەپ ۇسىنىس تۇسكەندە دە ەشقايسىسى قوزعالا قويماپتى. بۇل ەندi وكiنiش پە، ارينە، وكiنiش.
- ادامدار دا اي iسپەتتi, بiر-بiرiڭiزدەن الدەنەنi جاسىرىپ جۇرەتiن كەزدەرiڭiز بولدى ما؟ سونداي ساتتە جىلىلىقتى سىرتتان، وزگەلەردەن iزدەگەن كوزدەرiڭiز ۇشىراستى ما؟
- قاتتى كەتكەن كەزiمiز جوق. ۇستiمە اقتان ءۇي تiكتiرگەن جوقسىڭ دەگەن ەمەسپiن. نە بولسا دا بiرگە كوردiك، باردى قاناعات تۇتتىق. ول كۇندەرiمiز تۋرالى وزەكەڭ تiرشiلiگiندە ءوزi جازىپ كەتتi. «جيعان-تەرگەنiم، ارتتىرعانىم دا شامالى. قىزمەت باستى بولىپ ءۇي iشiنە دە ءجوندi كوڭiل بولە الماپپىن. تاعدىردىڭ ماعان ماڭگiلiك ادال جار، بالالارىما اسىل انا بولسىن دەپ قازاقتىڭ مۇنتازداي تازا، قاراپايىم قىزى قاليحاندى كەزدەستiرگەنiمە ءدان ريزامىن» دەپ سوڭىنان الىپ ەسكەرتكiش سوعىپ كەتتi.
- ونەر قۇرباندىقسىز بولمايدى عوي. اعايدىڭ ويىنداعىسى ورىندالماي، سول جولدا «كۇيiپ» كەتكەن كەزدەرi بولدى ما؟
- بولعاندا قانداي. اسiرەسە، حالقىمىزدىڭ ۇلى مۇراتتارى جو-لىندا وشپەستەي رۋحاني مۇرالىق دۇنيە قالدىرعان بەس ارىستى اقتاۋ كەزiندە ۇيقىسىز تۇندەرiن وتكiزدi. عىلىم اكادەمياسىنىڭ عالىمدارىمەن بiرگە 20-جىلدارداعى ساياسات جانە تۆورچەستۆو قايراتكەرلەرiنiڭ «الاش» پارتياسى كوشباسىلارىنىڭ داڭقتى ەسiمدەرi مەن ەڭبەكتەرiن قايتارۋ جونiندە زور جۇمىس اتقاردى.
ونىڭ جۇرەگiندەگi تۋعان وتانى- مەن حالقىنا دەگەن سۇيiسپەنشiلiك سەزiمi ەرەكشە ەدi. ول ءوز حالقىنىڭ الدىندا پەرزەنتتiك پارىزى مەن قارىزىن تولىعىنان وتەدi دەپ ويلايمىن. ارينە، ويعا العان جۇمىسىنىڭ جۋىق ارادا ورىندالماعانىنا رەنجiگەن كەزi دە بولدى. قاسيەتتi تۇركiستان شاھارىنىڭ 1500 جىلدىعىنا ورايلاستىرعان iس-شارالارىنا كiرiسە المادى. ايتسە دە، حالىقتىڭ رۋحاني قاجەتiنە جارايتىن بiرنەشە قۇندى كiتاپتار جازىپ قالدىردى. ول نە جازسا دا بولاشاق ۇرپاق ءۇشiن جازدى. تۇركiستان، ساۋران توپىراعىنىڭ ءار سۇيەم جەرiن جاتقا بiلەتiن. ءومiرiنiڭ بەينەتتi سوڭعى كۇندەرiندە دە سول ارۋاقتى تۇركiستاندى اڭسادى، سارعايا ساعىنعان كۇندەرi مول بولدى. قاسيەتتi توپىراق وزەكەڭە انا دا بولدى، اكە دە بولدى.
- وزاعاڭ ءومiرiنiڭ ۇزاق ۋاقىتىن ونەر شاڭىراقتارىن قۇرۋمەن وتكiزدi. ارينە، ول ونەر وشاقتارىنىڭ باسى-قاسىندا قىلىقتى قىز-كەلiنشەكتەر ءورiپ ءجۇردi. سول ويىن-ساۋىقتىڭ ورتاسىنان تابىلاتىن وزاعاڭدى سۇلۋ بيكەشتەردەن قىزعانعان، سونىڭ اسەرiنەن رەنجiسكەن كەزiڭiز بولدى ما؟
- جامان وي جانىڭدى جەيدi. سوندىقتان مەن جاماندىق ويلاۋدان قاشىق جۇرەتiنمiن. الماتى وبلىسى اتقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى كەزiندە اعاڭ «التىناي»، «ادىرنا» شىعارماشىلىق ۇجىمدارىن قۇرىپ، وعان باسشىلىق جاسادى. ونەردiڭ اينالاسىندا ادەتتە قىزدار جۇرەتiنi بەلگiلi عوي. بiراق ول ءوز باسىن وزگەلەردەن تازا ۇستادى. قازiرگi ونەر اينالاسىندا جۇرگەن قىزداردىڭ ءبارi كەزiندە اعاڭنىڭ تاربيەسiن كورگەندەر دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس.
- بiردە اشۋعا مiنiپ، اعامدى «جارىپ» تاستاي جازداپسىز عوي.
- بۇل ەندi قىزعانىشتان ەمەس. مەنiڭ انام وزبەكتi بالاسىنداي جاقسى كورۋشi ەدi. بiردە انام اۋىلدان ارتىنىپ-تارتىنىپ، بiزدi كورiپ كەتۋگە قالاعا كەلدi. ەلدەن الىپ كەلگەنiن داستارحانعا توگiپ، قازانعا مول ەت سالايىن. سودان وزبەكتi كۇتپەيمiن بە؟ كەشكi سەگiزدەن كەشiكپەي كەلەم دەگەن كiسiم ءتۇن جارىمىندا بiر كەلiپ تۇر. كولiگiنەن ءتۇسۋiن كۇتiپ تۇردىم دا، ءوزiم دۇرسە قويا بەرەيiن. بۇل ەندi مەنiڭ ەركەلەگiم دە، نازىم دا ەدi. «ايەل اشۋلانسا جەڭiلەدi, كۇلسە جەڭەدi» دەگەن بار عوي. ايتسە دە، ءوزiن قۇلاي سۇيگەن اداممەن بiرگە بiر داستارحاندا وتىرىپ شۇيiركەلەسپەگەنiنە اشۋلانعانىم عوي. بiراق ول مەنi ەرتەڭگiسiن ءوز سابىرلىعىمەن جەڭiپ كەتتi. ەرتەڭگi-سiن انامنىڭ «وزبەكجان-اۋ، تۇندە كەش كەلدiڭ عوي، قالقام، جۇمىسىڭ اۋىر بولار» - دەپ اياۋشىلىق بiلدiرگەنiنە وراي: «اپا، جۇمىستان تۇندە كەش شىقتىم. ونىڭ ۇستiنە ءۇيدiڭ جانىندا الدەكiمدەر تيiسiپ، جارىپ كەتە جازدادى» - دەمەسi بار ما. انامدا ەس جوق، مەندە تiل جوق. سول iسiمە ءالi كۇنگە دەيiن قاپالانامىن. مiنە، اعاڭ بiر اۋىز سوزبەن-اق ادامدى وسىلايشا ساباسىنا تۇسiرەتiن. جالپى، مەندە مەيiرiم مولداۋ، وزبەكتە قايىرىم مولداۋ بولاتىن.
- مiنەزسiز ەركەك تiسi جوق ارىستان سەكiلدi. ۇيدە مiنەزi قانداي ەدi?
- ادامعا پايدا كەلتiرگەن وي مەن iس iزگiلiك دەپ اتالادى. Iزگiلiككە ۇمتىلۋ، جاۋىزدىقتان بەزۋ - ادامنىڭ جاراتىلىس پايىمىنا ءتان قۇندىلىق. ول وي قاقتىعىسىندا قايراۋلى قانجار iسپەتتi بولاتىن. اشىنسا - اشۋىنان قاتالدىق، قۋانسا - مەيiرiمiنەن ادالدىق، بوي قۋاتىنان تەكتiلiك پەن پاراساتتىلىق ەسiپ تۇراتىن. اسا شىنشىل ەدi, اشۋلانسا دا قايتىمى تەز بولاتىن. داۋدى دابىرمەن ەمەس، سابىرمەن شەشۋگە تىرىساتىن. ويى تۇنىق ادامنىڭ iسi بiتiك كەلەتiنi بار عوي. ول ءار iسiن ايقايلاماي، ەشكiمگە سالماق سالماي-اق بiتiرەتiن.
- قاليحان اپاي، عيبراتتى اڭگiمەڭiزگە راحمەت!
اڭگiمەلەسكەن
ازات ۇسەن
«ءۇش قيان» گازەتى
