جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 5389 0 پىكىر 3 قازان, 2010 ساعات 10:13

سەرىك نەگيموۆ. جاسىن

(مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ادەبي-عىلىمي شىعارماشىلىعى تۋرالى)

الاش ارىستارىنىڭ ورتاسىندا تۇل­عاسى تولىق، تۇرمانى تۇگەل، تۇيعىنداي تۇلەپ، التىن وتتاي جايناعان داۋىلپاز ءۇندى ءورشىل اقىن، جالىندى كوسەمسوزشى، سان قىرلى سارابدال ساناتكەر، ساليقالى قايراتكەر، امبەباپ ءبىلىمپاز مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تۇر ەدى.

1909 جىلى "ويان، قازاق!" دەپ قىران­شا قانات قاعىپ، سۇڭقارشا ساڭقىلداپ، قازاق جۇرتىنا:

كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،

وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

ەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب1 بوپ،

قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى، -

دەپ ايقىن ويشىلدىق، كورەگەندىك، سۋرەت­كەرلىك تەگەۋرىنمەن دابىلداتا ۇراندات­قان-دى. بۇل - ءبىر ءتاستۇيىن تولعام-تولعانىس مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ولشەۋسىز تاريحي قىزمەتى، دارحاندىقپەن دارىعان اقىندىعىنىڭ اسىل سيپاتى.

(مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ادەبي-عىلىمي شىعارماشىلىعى تۋرالى)

الاش ارىستارىنىڭ ورتاسىندا تۇل­عاسى تولىق، تۇرمانى تۇگەل، تۇيعىنداي تۇلەپ، التىن وتتاي جايناعان داۋىلپاز ءۇندى ءورشىل اقىن، جالىندى كوسەمسوزشى، سان قىرلى سارابدال ساناتكەر، ساليقالى قايراتكەر، امبەباپ ءبىلىمپاز مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تۇر ەدى.

1909 جىلى "ويان، قازاق!" دەپ قىران­شا قانات قاعىپ، سۇڭقارشا ساڭقىلداپ، قازاق جۇرتىنا:

كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،

وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

ەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب1 بوپ،

قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى، -

دەپ ايقىن ويشىلدىق، كورەگەندىك، سۋرەت­كەرلىك تەگەۋرىنمەن دابىلداتا ۇراندات­قان-دى. بۇل - ءبىر ءتاستۇيىن تولعام-تولعانىس مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ولشەۋسىز تاريحي قىزمەتى، دارحاندىقپەن دارىعان اقىندىعىنىڭ اسىل سيپاتى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ادەبي-عىلى­مي شىعارماشىلىق ەڭبەگى مەيلىن­شە كەمەل، بايتاق، تەلەگەي. سان الۋان لاعىل سىرلارىمەن، ءتۇيىندى تۇجىرىم­دارىمەن، ويۋلى-ويلى ورالىمدارىمەن، رۋح، ءتىل، سەزىم، كوڭىل بايلىعىمەن وزگە­شە­لەنەدى. ول "ويان، قازاق!" (ۋفا، "شارق" باسپاسى، 1909; ورىنبور "ۋا­قىت" باسپاسى، 1911), "باقىتسىز جامال" (قا­زان، كاريموۆتار باسپاسى، 1910), "ازا­مات" (ورىنبور، 1913), "ەسەپ قۇرا­لى" (ورىنبور، 1914, 1922), "تەرمە" (ورىن­­بور، 1915), "قيراعات كىتابى" (ورىن­بور، 1916, 1923), "قازاق تىلىندە باسىلعان كىتاپتاردىڭ كورسەتكىشتەرى" (قىزىلوردا، 1926-1927), "قىلمىستىق ىستەردى جۇرگىزۋ زاڭى" (ورىنبور، 1924) دەيتىن سۇبەلى، سۇيەكتى شىعارمالار تۋدىر­دى. الاش ارداقتى­سىنىڭ بۋىرقان­عان ويىنان، عۇلامالىق زەردەسىنەن، دانا­لىق كەۋدەسىنەن تولقىن­داپ تۋعان كوسەم­سوز­دەرى، ادەبي-كوركەم سىندارى، زەرتتە­مە­لەرى "سەركە", "قازاق", "بىرلىك تۋى", "كەدەي ءسوزى", "اقجول", "اۋىل ءتىلى", "ەڭ­بەك­شى قازاق", "اۋىل" گازەتتەرى مەن "اي­قاپ", "قىزىل قازاقستان" جۋرنال­دارىندا جارىق كوردى.

كەمەل ويلى كەمەڭگەردىڭ ۇلتتىق رۋح، مەملەكەتشىلدىك-ەلدىك سانا، ۇلتتىق ءتىل، مادەنيەت، وركەنيەت، عىلىم، وقۋ-اعارتۋ، ونەر-ءبىلىم، ۇلت ءباسپاسوزى، جۋرناليستيكا، ساياسات، تۇلعاتانۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى شالقىعان سىمباتتى سارا وي-پىكىرلەرى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دا وزەكتىلىگىمەن، كوكەيكەستىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. جانە دە ينتەللەكتۋالدىق مادەنيەتى، ويلاۋ قابى­لەتى، كوركەمدىك دۇنيەتانىمى اسا جوعارى ساڭلاق ادەبي جانرلاردىڭ گۇلدەنىپ كوركەيۋىنە كەرەمەت ۇلگىلى ۇلەس قوستى.

ۇلتىنىڭ وركەندەۋىنە تىلەۋقور، ماقساتكەر مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ داڭقتى "ويان، قازاق!" كىتابىندا ەل مەن جەر تاعدىرى، زامانا، قوعام قايشىلىق­تارى، رۋحاني سۇلۋلىق، وقۋ-اعارتۋ ماسە-لە­لەرى تۋراسىنداعى شامشىراقتاي وي-تولعانىستار شوعىرلانىپ جيناقتالعان. "ويان، قازاقتىڭ!" اڭداتپاسىندا: "قوي بۇيتپەلىك، ءھار حالىقتىڭ كۇشى ھۇنەر بولسا، ھۇنەرگە اللاتاعالا قاسىندا ءھۇم­ما­تىمىز1 ساياسىندا ءبىز قازاقتار دا ورتاق بولساق كەرەك، سونىڭ ءۇشىن مۇسىلمانشا عىلىم وقىپ، ءدىنىمىزدى تانىپ، ناداندار­دىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشىپ، مۇنىمەن احيرەتتىك پايدامىزدى تابالىق. ەكىنشى، دۇنيەمىزدە قاجەتتى حاقىلارى­مىزدى الىپ، جەرىمىزدى، مالىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن، باسقالاردان حورلىق كورمەس ءۇشىن، ورىسشا وقىپ ھۇنەرلى بولالىق" دەپ نەگىزگى ىزگى ويىن بايقاتادى.

ول "قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى ءھام بۇگىنگى ءحالى" دەيتىن تولعاۋىندا جالىنداي مازداپ:

بوي تەجەپ جۇرەكسىنۋ دۇرىس ەمەس،

شاشىلعان ريزىقتى ءجۇرىپ تاتپاي، -

دەپ ارماندايدى. "جيىرماسىنشى عا­سىر­­دىڭ جاستارىنا" العا ارشىندى قا­دام باسالىق، حالىققا قامقورلىق جاسا­لىق، قازاقتىڭ بۇرىنعى بيلەرىندەي ء"ور­نەك شاشالىق", "ارتىقتان تاعىلىم الىپ", عيبرات بەرەلىك، ءسويتىپ "قازاقتى وياتالىق" دەپ بەرەكەلى كەڭەس بەرەدى.

باس قوسىپ كيرگيزسكي ينتەلليگەنت،

بىزدەرگە حالىقتىڭ قامىن ويلاۋ مىندەت.

كۋلتۋرا دەگەن ءسوزدى نا پراكتيكە،

ەتپەيمىز نە سەبەپتى وسۋششەستۆليات؟ -

دەپ، ءتاستۇيىن تياناقتى قۇبىلنامالىق ويىن مالىمدەيدى.

"ھۇنەرىن حالىق فايداسىنا جۇمساپ جۇرگەن وقىعاندارىمىزعا..." اتتى جىرىندا وتكىر زەيىندى وي-پاراسات يەسى:

قازاقتى تورگە سۇيرەپ ءبىر جەتكىزشى،

ءدىن، دۇنيە جەمىس بوپ تابىستارىڭ، -

دەپ، ۇلى ءدۇبىر سايىستا "ازۋى التى قارىس اي­داھارمەن" جەكپە-جەكتە "قىران كوزدى ارىس­­­تانىنىڭ", "قامالعا قارسى شاپقان قاھار­مانىنىڭ" ەسەسىن جىبەرمەي ولجا­لى، "شابىسىنىڭ قايىرلى" بولاتىنىنا ۇمىتتەنەدى.

نامىستىڭ وتىنا كۇيىپ-جانىپ، كۇيى­نىش­تىڭ ۋلى زاھارىن جۇتىنىپ، زامان زاپى­رانىنا جيىركەنە تۇنشىعىپ، تورعا شىر­مال­عان توتىقۇستاي شىرىلداپ، قازاقتىڭ قاسىرەتى، ماڭدايىنىڭ سورى، جەر-سۋىنان، اتاقونىسىنان ايرىلۋى "قازاقتىڭ جەر­لەرى" اتتى ولەڭىندە ايشىقتى سيپاتتالادى.

كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرلەر،

مۇجىققا، قوش امان بول، باراسىڭ با؟

قاسيەتتى بابامىزدىڭ زيراتى،

قالدى عوي كوشەسىنىڭ اراسىندا.

مونشاعا زيراتتىڭ تاسىن الىپ،

اعاشىن وتقا، مۇجىق، جاعاسىڭ دا.

تابا الماي ءبىر بارعاندا ەش بەلگىسىن،

كوزدەن جاس كولدەي بولىپ اعاسىڭ دا.

"قازاق قازاق بولعالى مەكەن ەتكەن" سالتاناتتى اتاقونىسىڭنان، نۋ ورمان-توعايىڭنان، ايدىن شالقار كولىڭنەن، شۇيگىندى ورىسىڭنەن قاپيادا ايرىلدىڭ، قاناتىڭنان قايرىلدىڭ دەيدى.. اقىننىڭ قازاق جەرى تۋرالى وي-تولعانىستارى بارشا شىعارماشىلىق مۇراسىندا تەرەڭ­دەي تۇسەدى. كول-كوسىر كوسەمسوزدەرىنىڭ باستى سارىنى، قۇلاق كۇيى وسى.

قازاق حالقىنىڭ كۇردەلى تاعدىرى، رۋحاني كۇيزەلىسى، وزەكتى ورتەرلىك ىزا-نالاسى، ناقاقتان توگىلگەن كوز جاسى "تارشىلىق ءحالىمىز حاقىندا از ءمىناجات", "ۇيرەنگەن حالىقپىز عوي كەمشىلىككە", "سايلاۋ حاقىندا", "جەسىر داعۋالارى1 حاقىندا" دەگەن جىرلارىندا بەدەرلەنەدى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ كەڭ قۇلاش­تى اقىندىق سەرپىنىن، ازاماتتىق تۇلعاسىن، ويشىلدىق، سىرشىلدىق بولمىسىن ەسىلتىپ-توگىلتىپ، جۇتىنتىپ جەتكىزەتىنىن، كەسەك سويلەيتىنىن، ىشكى قۋاتىن، ىشكى سارايىن، ەرەكشە مىنەزىن تانىتاتىن تۋىندىسى - "ناسيحات عۋمۋميا". مىرجاقىپتانۋشى جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، "نەگىزگى اقىندىق كرەدوسى، ازاماتتىق پلاتفور­ماسى باياندالعان پوەزيالىق مونولوگ­تار", "ناقىل-ناسيحات، اقىل-پاراسات پايىمدارى", ء"بىر ىرعاقتا، ءبىر ەكپىنمەن، ءبىر لەپپەن شۇبىرتپالى ءبىر ۇيقاستا ءبايىت ۇلگىسىمەن جازىلعان دەۋى", ءسويتىپ، كوركەمدىك شارتتىلىقتارىن ناق-ناعىمەن، تاقتا-تاقتاسىمەن تەرەڭ ءتۇسىندى­رۋى ويلاندىرادى، قىزىقتىرادى.

نەگىزىندە، ءماندى ويلار، عيبراتتى سويلەمدەر، ونەگەلى تولعامدار جەتكىلىكتى.

مىسالى:

1. ھۇنەرپاز قارا جەرگە سالار قايىق،

جيھاننان الار تاعىلىم قانات جايىپ.

2. بىلگەننىڭ جۇرگەن جەرى ءبارى جارىق

3. مايدا بول جىگىت بولساڭ، تال جىبەكتەي،

جاقسى ەمەس قاتتى بولۋ تىكەنەكتەي.

ەستىلەردىڭ تالاي-تالاي ءماسليحاتىندا اقىلدى كەڭەستەرىن، اتالى سوزدەرىن كوكى­رەگىنە توقىعان، ۇلت تاربيەسى مەن كور­كەمدىك تاجىريبەسى كەلىسكەن، كو­مەيىنەن سىر ساۋلاعان مايتالمان ءسوز زەرگەرىنىڭ ناقىلدارى زاتتىلىعىمەن، ماعىنالى­عى­مەن، سىمباتتىلىعىمەن وزگەشەلەنەدى.

ا) قىزدىرمالى قىزىل ءتىل،

تۇبىڭە جەتەر - سونى ءبىل!

فايداسى جوق تيىنداي،

ءسوز بايلىعى داريا ءنىل.

ءا) ءتاڭىرى جاققان شام-شىراق،

سۋ قۇيساڭ قايتىپ سونەدى؟

نامىستانىپ ورىنسىز،

ابىرويىن پەندە توگەدى.

ب) ىقىلاسسىز كەيبىر ناداندار،

تاسقا ەگىن سەبەدى.

اقىماققا ايتقان ناسيحات

ءدال وسىمەن تەڭ ەدى.

"ناسيحات عۋمۋميا" تولعاۋىندا مۇسىل­مانشىلىق، تۇرىكشىلدىك سارىندار كورىنىس تاپقان.

اۋەلى ۇيرەنەتىن ءبىر عىلىمىڭ،

ءوزىڭنىڭ مۇسىلمانشا ءدىن عىلىمىڭ.

شارتتارىن يسلامنىڭ كامىل بىلسەڭ،

احيرەتتىك ازىق بەرەر شىن عىلىمىڭ.

ءارى قاراي اقىننىڭ ويىن ساباقتاس­تىرىپ جالعاستىرساق، شاريعات قاعيدات­تارىن پارىز ساناۋ، اندەتىپ، ماقامداپ وقۋ، قۇراندى قۇرمەتتەۋ، جوعارى مەدرەسەدە بىلىمگە قانىعۋ، سونان سوڭ ورىسشا وقۋ، پايدالى ءتىلدى ۇيرەنۋ كەرەك ەكەندىگىن ىجداھاتپەن پايىمدايدى. سوندا "اقىلى - داريا، كوزى - وتكىر، كوڭىل - شەبەر" كىسىلىكتى، بىلىكتى "سىرىڭ ءبىر، قىرىڭ سەگىز" شاھباز ساناتىنا قوسىلاسىڭ دەيدى. وسىناۋ وي-پىكىر سارىندارى "قازاق حالقىنا ءدىني ءبىر ۋاعىز", ء"ماسجىد - مەدرەسە حاقىندا", ء"تارتىپتى مەدرەسە جوق بۇل قازاقتا" دەيتىن جىر-تولعاۋلارىندا جالعاسادى.

شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، "ويان، قازاق!" - ۇلتتىق پوەزيا تاريحىندا بىرەگەي قۇبىلىس رەتىندە قابىلدانۋعا لايىق. بۇل - ءوز زامانىنىڭ قايتالانباس شاراي­ناسى، ۇلت رۋحانياتىنىڭ العا ۇستاعان تۇتاس ءبىر باعىت-باعدارى، بەلومىرتقاسى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ جاڭاشىلدىعى-نىڭ ءبىر قىرى - عىلىمي پوەزيانىڭ (ناۋچنايا پوەزيا) ۇلگىسىن جاساعاندىعىن­دا. عىلىم، تەحنيكا، ونەر جاڭالىقتا­رىنىڭ، سونىمەن بىرگە، تەرميندىك اتاۋ­لاردىڭ قولدانىس تابۋى، ءوزى ايتقانداي، "عىلىممەن حاسىل1 بولعان نارسەلەر". بۇل ورايدا "ھۇنەرمەنەن حاسىل بولعان نارسەلەر" دەيتىن جىرىندا تەلەسكوپ، تەلەگراف، پاروحود، اۆتوموبيل، تەلە­گرامم، تەلەفون، ۆوزدۋشنىي شار، ماشي­نا، ەلەكتريچەسكي، گرامموفون سەكىلدى تەرميندىك ۇعىمدار بەرىلگەن.

ءبىز داعى عىلىم بىلسەك ەتپەس پە ەدىك،

ىلگەرى وزعاندارعا جەتپەس پە ەدىك.

ءدىن، دۇنيەمىز تارشىلىقتان ازات بولىپ،

ھۇنەرلى حالىق اتانىپ كەتپەس پە ەدىك، - دەپ ءۇمىت وتىن مازداتىپ، قيال پىراعىنا مىنەدى.

"ويان، قازاقتا!" تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىلىمپازى "يسماعۇل گاسپرينسكيدىڭ ايتقان ءسوزى" دەيتىن ماقالاسىندا تاريحي تانىمىن، ۇلتتىق وي-ساناسىن ايگىلەيدى.

ء"سوز اقىرى" دەيتىن ءتۇيىن سوزىندە "زا­ماننىڭ كەمشىلىگىن ايتقان", "ميللاتكە جانى اشىپ، عامىن ويلاعان" دانىشپاندار پۋشكين، گوگول، لەر­مونتوۆ، كرىلوۆ، تۋرگەنەۆ، تولستوي­لارمەن تەڭدەس "عاجايىپ حيكماتتىڭ كىلتىن اشقان" شەشەن-كوسەمدەر، اقىن­دار اباي، احمەت، ابۋباكىر، قىپشاقباي، اقموللا، نۇرجان، شوجە، ورىنباي، ءماشھۇر جۇسىپتەردى اتايدى.

ءىلىمدى-ءبىلىمدى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ۇلت تاريحى مەن تاعدىرىنداعى ءتۇبىرلى ماسەلەلەردىڭ ءمانىسىن، تەڭىزدەي تەرەڭ سىرىن ءتۇپ-تامىرىنان قوزعاپ-تولعاپ، سەبەپ-سالدارىن تۇبەگەيلى تالداپ-سارالاپ سويلەيتىندىگى تاڭداي قاقتىرادى. ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسى، تاريحي جانە ءدىني-تۇركىلىك دۇنيەتانىمى "ويان، قازاقتا!" جانارتاۋداي كۇركىرەپ، ساحارا جۇرتىن كوشكەن تاۋداي جاڭعىرتسا، ال "ازامات", "تەرمە" جيناقتارىندا لي­ري­­كا­لىق پوەزيانىڭ اسەم ۇلگىلەرى بار ەكەن. جالىن اتقان شاندوز اقىننىڭ كوركەمدىك شەبەرلىگى، ءسوز ساپتاۋ مادە­نيە­تى، ويشىل­دىق پەن سىرشىلدىق كورى­نىس­تەرى "ايتىس" (لەرمونتوۆتان), "تازا بۇ­لاق", "گۇل" (پۋشكيننەن), "شاعىم", "سۇلۋ قىزعا", "تاع­دىردان سۇرا، قاس­كۇنەم" (ابۋ فيراستان) ءتارىزدى ولەڭ­دەرىن­دە جارقىن تۇردە شىنايى سۋرەتتەلگەن.

"مىڭ ءدىلدا ءبىلىمدىنىڭ جالعىز ءسوزى", دەپ ءوزى كەستەلەپ بەرگەنىندەي، "شاعىم" ولەڭىنىڭ باستاماسىنا ءجىتى ۇڭىلەيىك:

مەن بىتكەن ويپاڭ جەرگە الاسا اعاش،

ەمەسپىن جەمىسى كوپ تاماشا اعاش.

قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەنىكى، -

پايدالان شارۋاڭا جاراسا، الاش!

بۇل - بالاۋسا بالعىن قاسيەتكە يە ۇزدىك لەبىز. اسىل ويدىڭ تورەسى، زاماناۋي تىلەكتىڭ ساۋلەسى. كوزى جاڭا اشىلعان بۇلاقتىڭ كەيپىن ەلەستەتكەندەي. جالقى تۋعان مىرجاقىپتىڭ ەمەس، الاش جۇرتى­نىڭ ماڭگىلىك وي-مۇراتىنىڭ ايعاعىنداي، بويتۇمارىنداي، دۇعا-دۋاداي قاسيەتتى، كيەلى سوزىندەي وتكىر قابىلدانادى. تەرەڭدىگى مەن بەينەلىلىگى ۇيلەسكەن "ايتىس" ولەڭى اللەگوريالىق مازمۇنى­مەن ەرەكشەلەنسە، "تازا بۇلاق" جىرى تا­عىلىمدىق، وسيەتتىك، عيبراتتىق سيپاتتا ورنەكتەلسە، "گۇل" سيمۆوليكالىق-مەتافورالىق مانەرلىلىگىمەن وزگەشە­لەنەدى. بىرەگەي جىر ماتىندەرىنىڭ ىشكى سەمانتيكالىق جانە كوركەمدىك-بەينەلىك قىرلارى مەيلىنشە ولشەۋسىز.

عالامدىق دەڭگەيگە ەپوستان ەپوپەياعا شارىقتاپ دامىعان قازاق ۇلتتىق پروزاسىنىڭ عاجايىپ جەمىسى ۇلى سۋرەت­كەر م.و.اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" رومان-ەپوپەياسى دەسەك، قازاق رومانيس­تيكاسى­نىڭ تاريحى م.دۋلاتۇلىنىڭ "باقىتسىز جامال" (1910) رومانىنان باستاۋ الادى. ء"سوز باسىندا" "ماقساتى روماننىڭ - حالىق تۇزەتپەك" دەيدى دە، جامال ارۋدىڭ تاعدىرىن جانە ونىڭ كورگەن ءجابىر-جاپاسىن ءبىلسىن، شاريعاتتا جازىلعان "قور ەتىپ ايەل حالقىن اياما­سىن" دەگەن قاعيدانى مۇقيات ەسكەرسىن، ادىلەتتىلىككە جۇگىنسىن دەگەن ويلاردى دىتتەيدى.

"باقىتسىز جامال" رومانىندا قازاق تۇرمىسى، الەۋمەتتىك جايى، وتارلاۋ سايا­ساتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ، اپەرباقانداردىڭ ارەكەتتەرى، بولىس، بي، كرەستيانسكي ناچال­­نيك، ستراجنيك، پوشتابايلاردىڭ بەينەسى، تورە كۇتۋدىڭ ماشاقاتتارى، بولىس سايلاۋ نانىمدى سۋرەتتەلەدى. توقەتەرىن ايتقاندا، "باقىتسىز جامال" رومانىنىڭ كوركەمدىك ساپاسى، ىشكى قۇرىلىمى، پوليفونيالىق سيپاتى كوڭىل اۋدارارلىق. يدەيا، كەيىپكەر، حاراكتەر، كومپوزيتسيا، ستيل، بايانداۋ، سۋرەتتەۋ تاسىلدەرى جونىنەن رەت-رەتىمەن كورسەتىل­گەن، تابيعيلىقپەن باياندالعان. ءومىر، ۋاقىت شىندىعىن شىنايى ءتۇسىنۋى، ادام­داردىڭ پسيحولوگياسىن، مىنەز-قىرىن، قيمىل-ارەكەتىن، كوزقاراسىن، سويلەۋ مانەرىن شەبەرلىكپەن سومدايدى. تەگىندە، جازۋ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ شىڭى - رومان. سوندىقتان دا ول وسى­ناۋ جاڭا­شىل­دىعىمەن، ىزاشارلىعىمەن قىمبات!

جازۋشىنىڭ "بالقيا" اتتى ءتورت پەر­دەلى درامالىق شىعارماسىندا (1922) ايەل تەڭدىگى، قىز تاعدىرى، قالىڭمال، انا تىلىمىزدە وقيتىن ۇلت مەكتەپتەرى ماسەلەسى ءسوز بولادى. درامانىڭ كوركەم­دىك شارت­تىلىقتارى ساقتالعان. كەيىپ­كەرلەر ءسوزى ناقتى. وقيعانىڭ دامۋىندا تابي­عيلىق بار. كومەديا، دەكلاماتسيا دەيتىن تەر­ميندىك ۇعىمداردى پاي­دالانعان.

قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ بايلىعى، نەگىزگى سوزدىك قورى، كومەديا، دەكلاماتسيا دەيتىن تەرميندىك اتاۋ-ۇعىمدار دۇرىس پايدا­لانىلعان. قازاقتىڭ بايىرعى تىلىندە امانداسۋدىڭ "ارماڭىز" دەيتىن ءتۇرى بار. احمەتجان مۇعالىم قۇلتاسقا وسىلايشا ءتىل قاتادى. سونىمەن قاتار، وسى ۇعىمدى تەرەڭ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قوبىلاندىنىڭ "جەتىپ كەلدىم ارما دەپ، الدىمدا كىسى بار ما دەپ" دەگەن ولەڭىن مىسالعا كەل­تىرەدى. سونداي-اق مۇعالىمنىڭ قاسىمنىڭ: "جەر-سۋىمىزدىڭ جاقسىسىن الىپ جاتىر، ءوزىمىزدى تاۋ-تاسقا قۋىپ جاتىر", دەگەن پىكىرىندە الەۋمەتتىك ماعىنا، زاماناۋي اششى شىندىق بار.

بۇل ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ قالىپ­تاسۋ، دامۋ تاريحىنداعى ەتەك-جەڭى جيناقى، كەرىم كوركەمدىك مۇلىك.

ءسوز زەرگەرىنىڭ "اقىل مەن ىرىس", "ەكى قىزدىڭ مۇڭى", "قىمبات تاي", "قىزىل قاشار", "كاكەڭ، ساكەڭ", "چي­تايۋ، پيسايۋ", ء"ۇش قۇلاق", "قۋانىشتى كۇن", "تىك باقايلار", "سول قىزدىڭ اتىن ۇمىتتىم", "ىشىك قايىرلى بولسىن" دەگەن اڭگىمەلەرىندە قازاق قىزىنىڭ باس بوستاندىعى، پاتشالىق اپپارات وكىل­دەرىنىڭ قازاق جۇرتىنا جاساعان وكتەمدىگى، پالەكەتى، الاياقتىعى، ارامدىعى، راقىم­سىزدىعى، ءبىر سوزبەن قايىرعاندا، قازاق اۋىلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى سونشالىقتى نانىمدى ءارى تارتىمدى سۋرەتتەلەدى.

ادەبيەتتىڭ دامۋى، كەمەلدەنۋى، بايتاق ورىسكە شىعۋى، رۋحاني كەڭىستىگىنىڭ كەڭەيىپ كوركەيۋى - اۋدارماشىلىق ونەرگە دە قاتىستى. ادامزات تاريحىنداعى اسىل ويلار قازىناسىنان سۋسىنداۋ - ۇلت رۋحانياتىنىڭ وركەندەۋىنە جول اشۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە، ورىس كوركەم ويىنىڭ كوشباستارى ا.س.پۋشكيننىڭ مىنا ءبىر ولەڭىن اۋدارما تاريحى مەن تەورياسىنىڭ جەتىك ءبىلىمدارى، مايتالمان ءتارجىماشى جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنە وتىرىپ، باياندالىق. ۇلى اقىننىڭ "ۆسەگدا تاك بۋدەت، كاك بىۆالو" دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭىندەگى "ۋچەنىح منوگو - ۋمنىح مالو، زناكومىح تما - ا درۋگا نەت" دەيتىن لەبىزىن: "عالىم كوپ، اقىلدى از بايقاساڭىز، دوسىڭ جوق، تانىسىڭ كوپ ساناعاندا", دەپ ءارى مۇنتازداي كەلىستى، ءارى ماعىنالى عىپ كەرەمەت جاتىق جەتكىزگەن.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ سۋرەتكەرلىك قولتاڭباسى، اقىندىق شابىتى، كوركەم­دىك ويلاۋ جۇيەسى سۇيسىندىرەدى. "سۇلۋ قىزعا" دەگەن ولەڭىندەگى "مايىسقان التىن ايدار ەركەسىسىڭ، ويانعان ۇيقىسى­نان تابيعاتتىڭ" دەيتىن سىر مەن سۋرەتكە تۇنعان لەبىزى قانداي! سونداي-اق "يا، اللا", "الاشقا", "ەلىم-اي" اتتى ولەڭدەرى اقىننىڭ اسىل ماق­ساتىن، ازاماتتىق تۇلعاسىن، مۇسىلمان­دىق كوزقاراسىن ايگىلەيدى.

اسىلى، م.دۋلاتۇلىنىڭ پوەزيالىق مۇراسى ىرگەلى، دەربەس ەل بولۋعا، وزگە­لەر­مەن تەڭ بولۋعا، "عىلىم شارباتىنەن" ىجداھاتپەن قورەكتەنىپ، ءمىنسىز مەڭ­گەرۋگە، ونەر-ءبىلىم، اقىل-پاراسات بيىگى­نە قىرانشا ۇمتىلۋعا، "ازۋدى قايراپ، بارماقتى شاي­­ناپ" جۇرگەن كۇندەر ءوتتى، ەندى "عى­لىم­دى ىزدەر، الىستى كوزدەر" ۋاقىت جەتتى، "حا­لىقتى تۋرا جولعا باس­تالىق تا" دەگەندى تاپتىشتەپ ۇعىندى­رادى. الاش قايراتكەر­لەرىنىڭ شوعىرىن­داعى اسقار تاۋداي تىرەگى م.دۋلاتۇلى ۇلان بايتاق كوسەمسوزدەرىندە وتارلىق ەزگىنىڭ قامى­تىن كيگەن قازاق حالقىنىڭ كورگەن قور­لىعى، جەر-سۋىنىڭ، ورمان-توعايىنىڭ كەلىمسەكتەردىڭ يەلىگىنە كوشكەنى، تاس­باۋىرلاردىڭ تاسشوقپارى­نان زارلاپ-بوزداعانى، ەل ىشىندە جالا­قورلىق­تىڭ، پارا­قورلىقتىڭ ورشىگەنى، مانساپ­قور­لىق­تىڭ، وپاسىزدىقتىڭ بەلەڭ العانى، ءتىلى­مىزدىڭ، ءدىلىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ ناشار­لاعانى، مۇشكىل كۇيگە تۇسكەنى، ساعىمداي قۇبىلىپ، سابىنداي بۇزىلعان زاماننىڭ كەيپى قاندى قىزدىرارلىق، جاندى تولقىتار­لىق، الەۋمەتتى ۇيىتار­لىق، وي-سانانى سىلكىندىرەرلىك قۋاتپەن جازىلعان. بۇل رەتتە ء"بىزدىڭ ماقساتى­مىز", "اپات تونگەلى تۇر", "گوسۋدار­ستۆەن­­نايا دۋما ءھام قازاق", "جەر ماسە­لەسى", "جەر اۋدارۋ", "قازاق جاي­لى", "زەمستۆو نە نارسە؟", "ورىنبور، سەنتيابر 14", ء"بىزدىڭ ىستەر", "الاشقا", "قايتسەك جۇرت بولامىز؟" جانە ت.س.س. جاز­بالارىندا قازاق تاعدىرى تەرەڭ پايىم­دالعان. ماسەلەن، "شەنەۋ­نىكتەر، ۋرياد­نيكتەر كەدەي قازاقتاردى ۇرىپ-سوعىپ، مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ، ويىنا نە كەلسە سونى ىستەدى" ء("بىزدىڭ ماقساتى­مىز", 1907). جانە دە دىنىمىزگە، ادەت-عۇر­پىمىزعا، ءدىني كىتاپتارىمىزعا جاساعان قياناتىن تىزبەلەيدى.

جەر مەن ەلدىڭ تاريحىنا جەتىك، بولا­شاقتى بولجاعىش، كورگىش م.دۋلات­ۇلىنىڭ "جەر ماسەلەسى" (1911) دەيتىن كوسەم­سوزىن­دەگى مىنا ءبىر پىكىردىڭ جانى بار: "قازاق جەرىنىڭ الابى كەڭ بولسا دا، پايداعا جا­رار­لىعى از. جالعىز بالقاش كولى مەن بەت­پاقتىڭ ءشول دالاسى ەلۋ مىڭ شارشى شا­قىرىم ورىن الىپ جاتىر. بۇلاردان باسقا دا تاۋلار، تاستار، شولدەر، سورلار از با؟". ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىلعان وسىناۋ ۇلى ۋايىم ءالى كۇنگىشە كوكەيكەستى.

"قازاق جاس بالا مىسالىندا. جاس بالاعا قاراۋشى، بيلەۋشى قانداي كەرەك بولسا، قازاقتىڭ دا سونداي بيلەۋشىسى، كوزدەۋشىلەرى دايار تۇرادى. ءبىر كىسىنىڭ تىزگىنى بىرەۋدە بولىپ، ەركى بولماۋ قانداي كەمشىلىك بولسا، ءبىر تايپا جۇرتتىڭ ءوز ەركى وزىندە بولماۋى ونان مىڭ ەسە جامان", - دەپ تولعانادى ("زەمستۆو نە نارسە؟", 1913 جىل). پاتشالىق اپپارات­تىڭ وكىلدەرى - وياز، كرەستيانسكي ناچالنيك، پريستاۆ سەكىلدى تورەلەر قا­زاقتى ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەيدى، داۋلەت-ساۋلەتىنەن ايىرىپ، قۇتىن قاشىرادى. اشارشىلىق اپاتى، داعدارىس، ءجانتۇر­شىگەرلىك جايتتەر "الاش­قا" (1918), "ەل كۇيزەلدى" (1921) ماقالا­لارىن­دا اسەرلى باياندالادى. "ىرعىز ۇيەزى­نىڭ قازاقتارى سارىشۇناق تىشقاندى جەپ جاتىر. كۇزدىگۇنى ولگەن مالداردىڭ ولەكسە­سىن قار استىنان قازىپ الىپ جاتىر" دەپ سۇمدىق وقيعالاردى كۇڭىرەنىپ ايتادى ("ەل كۇيزەلدى", 1921 جىل). ارقانىڭ جالپاق دالا­سىنداعى بەس وبلىس (اقمولا، سەمەي، تورعاي، ورال، بوكەيلىك) كورەشەكتى كورىپ، بەرەكەسى كەتكەنىن توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ وتىرىپ جازادى.

"رۋلى ەلىڭ قان جۇتىپ تۇرعاندا، سەن ماي جۇتپا!" دەپ قىرانشا ساڭقىلداپ، ۇران تاستايدى.

ۇلتىنىڭ ەسەيۋىن، كوركەيۋىن، باقىتتى كەلەشەگىن كەسەك، بەرەكەلى ءىس-ارەكەت­تەرىمەن، بەينەلى، تەگەۋرىندى سەس سوزىمەن، رۋحاني قۇلشىنىستارىمەن، تەڭىزدەي تولقىعان تولعانىستارىمەن اڭساعان ۇلت ساناتكەرى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ اباقتى ىشىندە، سوت، تەرگەۋ ىسىندە: "وسىلاردىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ، سەزىنىپ وسكەن بايعۇس باسىم ءوزىمنىڭ تاقىل-تۇقىل ءبىلىمىمدى وسىناۋ قورلانعان، نامىسى تاپتالعان، ءمۇساپىر بولعان حالقىما باعىشتاپ، قول ۇشىمدى بەرۋ پەرزەنتتىك پارىزىم دەپ سانادىم" دەگەندە (1929), ارتىقشا قايت­پاس قايسارلىق، وزىندىك بەرىك ۇستانىم، رۋحاني كەمەلدىلىك، ارىستاندىق مىنەز بار.

"يبراھيم يبن قۇنانباەۆ" (1908), "اباي" (1914) اتتى ماقالالارىندا اقىن­نىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن، ياعني "قا­زاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى حاكى­مىندە", "ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىنە قالان­عان ءبىرىنشى كىرپىشى - اباي ءسوزى", "قا­راڭعى زاماندا شىراق جاققان باس­شىمىز", ء"بىرىنشى اقىنىمىز" ەكەنىن، سونىمەن بىرگە، اقىن­دىق دارالىعىن، ينتەللەكتۋالدىق دارحان جاراتىلىسىن قاداپ ايتادى. اباي پوەتي­كاسى وي ءورىسىنىڭ، پاراسات-پايىمىنىڭ كەڭدىگى مەن كەمەلدىگى ناقتى تۇيىندەلگەن "ادام­زاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ" دە­گەن ابايدىڭ گۋمانيزمى جايىندا: "ادام­­شى­لىق وي-قيالى وتە تازا، ۇلت­جاندى، ەلىن-جەرىن سۇيگەن كىسى ەدى" - دەگەنى تىڭ تۇجىرىم رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. حح عاسىر باسىندا م.دۋلات­ۇلى­نىڭ كەلتىرگەن ادەبي-مادەني وي-تول­عام­دارى ابايدىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايا­نىن زەردەلەۋدە بەلگىلى ءبىر ءرول اتقارادى.

م.دۋلاتۇلى كوسەمسوزدەرىنىڭ تاقى­رىپتىق اۋقىمى، ويلاۋ ءورىسى، قيال كەڭىس­­تىگى مەيلىنشە كەڭ. بۇلارعا تەرەڭدىك پەن شىنايىلىق، تاريحيلىق پەن دەرەك­تىلىك ءتان ءارى ءسوز قولدانۋ شەبەرلىگىن ايت­ساڭىز­­شى. ءورى-قىرى بىردەي ءبىلىم-عىلىم­مەن مۇزداي قارۋلانعان تابانى جالپاق تارلان­بوز ءتىل، مادەنيەت، عىلىم، وركە­نيەت سا­باق­­تارى جايىندا ء"تىل ماسەلەسى", ء"دىن جانە عىلىم", "عىلىم توڭكەرىسى", "قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى", "سانا قايدا؟", "اجالدان قۇت­قارعان قىزىل ءتىل", "ەسپەرانتو ءتىلى", "تسيفر جازۋى", "قازاق تەاترىنىڭ جىل­دىق تويى", "مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ ءمىن­­­دەت­تەرى مەن وقىتۋشى", "اي استىندا ەشنارسە باسقارىلماي تۇرماق ەمەس" (نيچ­تو نە نوۆو پود لۋنوي), "قازاق جاي­لى" اتتى عى­لىمي-پۋبليتسيستيكالىق ما­قا­لالا­رىندا الۋان-الۋان ويلار وربىتەدى. الەۋ­مەتكە وي تاستايدى، جۇمىلدىرادى، ۇم­تىلدىرادى. الەۋمەت ءىسىن ءوزىنىڭ مىندەتى سانايدى، ۇلگى-ونەگە، ورنەك شاشادى.

كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە "قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەگەن زاڭ شىق­تى" دەيدى 1926 جىلى جاريالانعان "قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى" ماقالاسىندا. سو­لاي بولسا دا ۇلت ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەر­مەگەن-ءدى. قاي­عى-شەر كەرنەگەن ەت جۇرەگى ەزىلىپ: "مەن زا­مانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭ­نىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمول­دىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تول­قىن­داي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم. ەندى قان­دايمىن؟ كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم. مەن نە كورمەدىم؟" مىنەكي، وسى ۇدەرىس ءتىپتى تە­رەڭ­دەپ، ءححى عاسىردىڭ قاقپاسىن ولەر­مەن­دىكپەن ايقارا اشتى. ساپ تىيىلار كۇنى بار ما ەكەن دەپ الاسۇراسىڭ.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ كورسەتۋىن­شە، "عىلىم مەن ونەر ادام ءۇشىن شىققان", سول سەبەپتى باسقا جۇرتتارمەن ۇزەڭگى قاعىستىرۋ، يىق تەڭەستىرۋ ءبىلىم، ونەرمەن ىسكە اسادى. ءيا، ء"وز ءىسىمىزدى ءوزىمىز ىستەمەي، وزگەگە سەنگەندىك" ۇپايى­مىزدى تۇگەلدەي الماۋىمىزدىڭ باستى كىلتيپانى. "تىرشىلىك - باسەكە، جارىس. دۇنيە - بايگە ۇلەستىرۋشى" دەگەن ءتۇيىندى تۇجىرىمى تەرەڭ ويعا شومدىرادى.

جازۋ ەرەجەسى، ءتارتىبى، مادەنيەتى، ءتىل تازالىعى، بايانداپ وقىتۋدىڭ ءمانىسى، دىبىس جۇيەسى، ەملە تۋراسىنداعى ونىكتى، وركەندى وي-تولعامدارى زەيىن اۋدارماي قويمايدى.

"ەرتەدەن شاپسا كەشكە وزعان، ىلديدان شاپسا توسكە وزعان" ويى ۇشقىر، ءتىلى ۇت­قىر، قابىلداۋى وتكىر م.دۋلاتۇلى "ەكىن­شى فەۆرال" (1913 جىلدىڭ 2 اقپانى - "قا­زاق" گازەتىنىڭ 1-ءشى ءنومىرى شىققان كۇن), "ايقاپ" جۋرنالى، "گازەتا ء"شوپ جە­مەس", "ۇلت ماتبۇعاتى", "باسپا­سوزىمىز نە كۇيدە؟", ء"باسپاسوز ۇمەسى", ء"باسپاسوز قاتە­سىز بولسىن!", "گازەت ءتىلى وڭدى بولسىن" دەيتىن جاريالانىم­دارىندا ۇلت ءباسپاسوزى مەن جۋرناليستي­كا­سىنىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلەلەرىن ايرىقشا اڭگىمەلەيدى.

دارحان دارىننىڭ تاعى ءبىر قىرى - تاريحشىلدىعى. "تاريح - ءتۇزۋ ءجوندى ۇيرەتۋشى", "تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى، تىرشىلىكتىڭ جولباسشىسى", "حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس" دەيتىن دانالىق مەرۋەرتتەرى الاش ساناتكەرىنىڭ تاريحي-عىلىمي تانى­مىن تانىتادى. ونىڭ "قازاقتىڭ تاري­حى", "قازاق-قىرعىزدىڭ اتا تەگى تۋرالى" زەرت­تەۋلەرىندەگى عىلىمي-تەوريالىق وي­لارى، تاريحي-مادەني دەرەكتەرى ءبىر­سىپىرا بەيمالىم جايلاردىڭ سىرىن ۇقتىراتىنداي، "اقىل قاناعاتتانارلىق" دارەجەدە سارالانعان. مىسالى، "الاش" ۇعىمىنىڭ توركىنىنە ءۇڭىلۋى قىزىقتى.

سونداي-اق "حازىرەت سۇلتان", "حان ابىلاي", "شوقان شىڭعىسۇلى ءۋالي­حان", "اباي", "يسماعۇل بەك گاسپرين­سكي", "گريگوري نيكولاەۆيچ پوتا­نين", "ابۋباكىر احمەتجانۇلى ديۆاەۆ", "ناريمانۇلى ناريمان", "احمەت بايتۋرسۋنوۆيچ بايتۋرسۋنوۆ" سياقتى تاريحي-عىلىمي سيپاتتاعى مۇرالارىندا شەجىرەلىك، مادەني-تاريحي دەرەكتەر، مالىمەتتەر مول قامتىلعان.

حالىق قىزمەتكەرى مىرجاقىپ دۋلات­ۇلى: "زامان تالاس-تارتىسقا اينالدى. قارا كۇنىن قايعىرماي قامسىز جاتقان قازاق بولماسا، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنىڭ ءبارى دە تىرشىلىك جابدىعىندا. جاعالاسپاي، جارماسپاي ەشكىم قاتاردان ورىن بەرمەيدى. باسقالارمەن تىزەلەسۋگە، تارتىسۋعا، جا­رىسۋعا وقۋ-ءبىلىم كەرەك", - دەپ مولدىرەتە جازادى "وقۋشىلارعا جاردەم" وي تولعا­عىندا. "جاقسىلىققا باستايتىن جارىق جۇل­دىز - وقۋ". "قازاققا ورىسشا، مۇسىل­مان­شا وقۋدىڭ ەكەۋى دە كەرەك. بىرىنە ارتىقشىلىق، ءبىرى­نە كەمشىلىك بەرۋ قاتە" دەگەن سالماقتى، ارداقتى پىكىرى داۋىرنامالىق ماسەلەنى ايقىن، تولىق تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.

ەلدى ساۋلەلەندىرۋ، جان-جاقتى رۋحاني تازالىققا قول جەتكىزۋ، يماني ورتا، دۇ­رىس­تىقتى قالىپتاستىرۋ، ىزگىلىك-ادامگەر­شىلىك قۇندىلىقتاردى وركەندەتۋ، ءبىلىمدى-بىلىكتى، كىسىلىكتى، ءىلتيپاتتى ۇرپاق تاربيە­لەۋ - م.دۋلاتۇلىنىڭ نەگىزگى مۇ­را­تى، اسىل ماقساتى. "قازاقتىڭ قاريا­لارىنىڭ ايتىپ كەتكەن سوزىنە قاراعاندا، - دەپ جازادى، - تىرشىلىكتىڭ قىزىعى ادامزاتقا جاقسىلىق قىلۋمەنەن بولىپ كورىنەدى" ("ادامعا تىرشىلىك نە ءۇشىن كەرەك؟").

حالىق ءىسى، ەل يگىلىگى، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن جارالعان "پايدالى ادامدارعا" بەرگەن انىقتاماسى مىناداي: "اق جۇرەك تازا بولسا. جۇرتتى ءيا ساتىپ، ءيا الداپ كەتپەيتىن بولسا. حالىق ءۇشىن ەرىنبەي قىزمەت ەتەرلىك، ەكى تالاي جەردە جانىن قيارلىق ەر جۇرەكتى بولسا. ساياسات ىسىنە جەتىك بولسا. ءبىلىمدى، شەشەن، كوسەم، وقىعان بولسا. حالىقتىڭ قالپىنا، سالتىنا، تۇرمىسىنا جەتە تانىس بولسا" ("ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە").

سايىپقىراندىق بولمىس، تۇيعىندىق، سۇڭقارلىق مىنەز، ۇيىمداستىرۋشىلىق ونەگەسى كەلىستى كەمەل تۇلعا ەل ىشىندەگى، ادام بويىنداعى، قارىم-قاتىناستاعى بەرەكەسىزدىكتى، ىشمەرەزدىكتى، جاتىپاتار­لىقتى، قۇباقاندىقتى، ارىزقويلىقتى، ۇرلىق-قارلىقتى ولتىرە شەنەيدى ("جەر اۋدارۋ"). "بىرەۋدىڭ كورىنەۋ جاۋىزدىعىن ايت­پاۋدىڭ ءوزى جاۋىزدىق. بىرەۋدىڭ ۇرلى­عىن بىلە تۇرىپ ايتپاساڭ، سەن ءوزىڭ ۇرى­سىڭ. ءبىر جۇرتتىڭ تۇتىنىپ كەلە جاتقان قالپى-سالتى تەرىس بولسا، ونى كورسەتۋ - سول جۇرتتىڭ ءوز پايداسى. ...زياندى ادام­داردىڭ كوبەيۋى ارقىلى جۇرت ازادى دەگەن كوزبەن قاراۋ كەرەك" ء("بىزدىڭ ىستەر").

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تاۋدان ۇلكەن، تاستاي بەرىك قايىرلى، كەمەل ىستەرى، ىرىلىكتى، ىزگىلىكتى، كوسەمدىكتى تانى-تاتىن مۇزجارعىش پىكىرلەرى مەملەكەتتىك تۇرعىدان ويلاۋدان تۋىندايدى. سون­دىقتان دا ونىڭ وي-پىكىرلەر جۇيەسى مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى، ەڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىكتەرى 1) تەرريتورياعا، 2) ۇلتتىق تىلگە، 3) ۇلت تاۋەلسىزدىگىنە، 4) دىنگە، 5) قورعانىس قابىلەتىنە قاتىستى.

جيناقتاپ ايتقاندا، ۇلت رۋحانياتى تاريحىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى قۇبىلىسى ايرىقشا اتالۋعا، شەكسىز قۇرمەتكە لايىق. ول اقىن، پروزاشى، دراماشى، تاريحشى، ادەبيەت پەن تەاتر سىنشىسى، كوسەمسوزشى، جۋرناليست، مادەنيەتتانۋشى، اعارتۋشى، الەۋمەت­تانۋشى رەتىندە وي-پاراسات كەڭىستىگىندە جارقىن جۇلدىزداي جارقىراي تۇسپەكشى.

سەرىك نەگيموۆ، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.


«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1583
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2283
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3619