ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا استانادا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ XVI  سەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ ماقساتىندا بەس جاڭا ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما ۇسىنعانى بەلگىلى. ولار - زاماناۋي، كاسىبي جانە اۆتونومدى مەملەكەتتىك اپپارات قالىپتاستىرۋ; زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ; يندۋستريالاندىرۋ جانە ءارتاراپتاندىرۋدى نەگىز ەتكەن ەكونوميكالىق ءوسىم; ءبىرتۇتاس بولاشاقتىڭ ۇلتى; سونداي-اق ترانسپارەنتتى جانە ەسەپ بەرەتىن مەملەكەت. ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان ماسەلە ءتورتىنشى رەفورما - بولاشاعى ءبىرتۇتاس ۇلت دەلىنەتىن بولىگى. ەلباسىمىز ءوز سوزىندە بىلاي دەدى: ء«بىز ءوزىمىزدىڭ تۇراقتىلىق جانە كەلى­سىم مودەلىن دامىتۋدا ايتارلىقتاي تابىستارعا جەتتىك. قازاقستان كونستيتۋتسياسى ناسىلدىك، ەتنوستىق، ءدىني جانە الەۋمەتتىك قاتىستىلىعىنا قاراماستان، بارلىق ازامات­تىڭ قۇقىقتىق تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، قازاقستاندىق بىرتەكتىلىكتى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەت». اسىرەسە، ەلباسى  قازاقتارعا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە ايىرىقشا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت ايتقانداي، قازاقتار قازاقستاندىق بىرتەكتىلىكتى، سايكەستىلىكتى قالىپتاستىرۋعا ەلەۋلى ىقپال جاساۋى كەرەك. قازاقتار جاڭا قازاق­ستاننىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرۋدا بارشا ۇلىستاردى ۇيىس­تىرۋشى رولگە يە. بۇل – قازاقتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاپ، دامىتۋدىڭ جانە ەلىمىزدىڭ قازاقى بولمىسىن نىعايتۋدىڭ باستى فاكتورى. وسىعان قاتىستى كەيبىر پايىمداۋلارىمىزدى بىلدىرە كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ كوپشىلىككە ءمالىم «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا: «...ءبىز، قازاقستاندىقتار، ءبىر ەكونوميكالىق نەمەسە ساياسي كەڭىستىكتە عانا ەمەس، ءبىر مادەني كەڭىستىكتە دە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەن اقيقاتتى سەزىنۋ بىرتە-بىرتە ورنىعادى» دەگەن ەدى[1,146-147].  ياعني، قازاقستاندىقتار بەلگىلى ءبىر گەوگرافيالىق ايماقتى مەكەندەيتىن جاي تۇرعىندار عانا ەمەس، وزدەرىن وسى ەلدىڭ بولاشاق تاعدىرىمەن تىكەلەي بايلانىستىراتىن تەڭ قۇقىقتى ازاماتتار ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇسىنۋى قاجەت. ازاماتتاردىڭ ەلدىڭ تابىسى ونىڭ ءوزىنىڭ دە تابىسى ەكەنىن سەزىنۋى دە اسا ماڭىزدى. بۇعان قالاي قول جەتكىزەمىز؟ قوعامدى توپتاسىراتىن يدەيا قانداي بولۋ كەرەك؟ وتانسۇيگىشتىكتىڭ پسيحولوگيالىق نەگىزىن قالىپتاسىرۋ ءۇشىن قانداي شارالار جۇرگىزۋ كەرەك؟ بۇلار وتە كۇردەلى ماسەلەر بوپ تابىلادى.

الەۋمەتتىك- گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنداعى زەرتتەۋشىلەر ەڭ الدىمەن جالپىقازاقستاندىق مادەني ۇلگى قانداي بولۋى كەرەكتەىگى جونىندە ءوزارا ورتاق ۇيعارىمعا كەلىپ الۋى كەرەك. بارىمىزگە بەلگىلى، عىلىمنىڭ ءار الۋان سالاسىندا ءجيى قولدانىلاتىن «يادرو»  (لات. nucleus, گرەك، kaiyon — يادرو) دەگەن ءسوز بار. قازاقشا ونى ۇيىتقى، وزەك، ارقاۋ، تىرەك، دىڭگەك دەگەن سوزدەرمەن بەرىپ ءجۇرمىز. قازاقستاننىڭ وزەگى بولۋعا ءتيىستى ۇلت بار ما؟ كۇن مەن ونى اينالىپ جۇرەتىن پلانەتالار سياقتى جۇيە ۇلگىسىن ەتنوسارالىق قاتىناستارعا قولدانۋعا بولا ما؟ تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي،  ءحىح عاسىرداعى ايگىلى نەمىس پەداگوگى، حالىقتىق مەكتەپ پەن پەداگوگيكالىق ءبىلىم سالاسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى  ادولف ديستەرۆەرگ ءوزىنىڭ «نەمىس مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىلىم الۋىنا باسشىلىق» اتتى ەڭبەگىندە وقىتۋ مەن تاربيە پروتسەسىندەگى ماڭىزدى قاعيدالاردىڭ ءبىرى رەتىندە «مادەنيەتكە ساي بولۋ» ءپرينتسيپىن ۇسىنعان ەدى. ول "...تاربيەدە ادامنىڭ تۋعان جانە ءومىر سۇرەتىن ورنى مەن جاعدايى ەسكە الىنۋ قاجەت، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءسوزدىڭ كەڭ ماعىناسىندا، بۇكىل قازىرگى مادەنيەت، اسىرەسە، وقۋشىنىڭ وتانى بولىپ تابىلاتىن ەلدىڭ مادەنيەتى ”- دەپ جازدى [2].  مادەنيەتكە ساي بولۋ ءپرينتسيپى وقۋ-تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدا بەلگىلى ءبىر مادەنيەتكە ارقا سۇيەۋ قاجەتتىگىن بىلدىرەدى. بۇل جەردە مەملەكەتقۇرۋشى ەتنوس رەتىندە تانىلىپ وتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ مادەنيەتى تۋرالى ماعۇلماتتار قانشالىقتى ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنا ەنگىزىلگەن دەگەن ساۋال تۋادى. ارامىزدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنەن نە ءبىر ەسىمدى، نە ءبىر وقيعانى جوندەپ بىلمەيتىندەر كەزدەسىپ قالاتىنىن نەسىنە جاسىرامىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر قازاقستان تاريحىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وقىپ ۇيرەنۋدە. ال قازاق مادەنيەتى، پسيحولوگياسى، فيلوسوفياسى، جالپى العاندا قازاقتانۋ ماسەلەلەرى وقىتۋ ۇردىسىندە جەتكىلىكتى قامتىلعان با؟ قازاقستاندىق بىرتەكتەستىلىكتىڭ نەگىزىن بالكىم مادەني، تاريحي، لينگۆيستيكالىق بىرتەكتەستىلىكتەن ىزدەسەك قايتەدى؟ سوڭعى ۋاقىتتاردا ەكونوميكادا دوللارسىزداندىرۋ (dedollarization), وتاندىق ونىمدەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ تۋرالى ماسەلەلەردى كوتەرىپ ءجۇرمىز. ال عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا شە؟ يدەولوگيا ماسەلەسىندە شە؟   يمپورتتى الماستىرۋ ساياساتى اتالمىش سالالاردا قانشالىقتى ورىن الۋى مۇمكىن؟ وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە تەرەڭ ويلانۋىمىز قاجەت.

قازاقستان – پوليەتنوستى مەملەكەت، ءبىزدىڭ كوپ ەتنوستىعىمىز وراسان زور ەكونوميكالىق، رۋحاني ءارى مادەني بايلىعىمىز جانە ارتىقشىلىعىمىز دەپ ءجيى ايتىپ ءجۇرمىز. بالكىم، سولاي دا بولار. بىراق، بۇل ەتنوسارالىق قاتىناستاردا ەش ماسەلەلەر تۋىندامايدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ويعا  وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن پاتشالى رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەتكەرى ايماعى بوپ سانالاتىن قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەن ورىس ۇلتىنىڭ قاراپايىم وكىلدەرىنىڭ قازاقتارمەن «تامىر» بولىپ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋگە تىرىسقانى ورالادى. «تامىر» ءسوزىن حالىقتىڭ ءوزى اينالىمعا ەنگىزدى. سىيلاستىق ءوزارا سىيلاستىقتى تۋعىزعان. ال بۇگىنگىلەردە ونداي نيەت بار دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز با؟ قازاقستاندىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋ جاعدايى كوڭىل كونشىتەدى مە؟ اۆتوحتون حالىقتىڭ جاھاندانۋ جاعدايىندا جويىلۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان ءوز ءتىلىن قورعاۋعا ۇمتىلىسىنا وزگەلەر قانشالىقتى تۇسىنىستىكپەن قارايدى؟ قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىن تەك «گەلتاحتا» (شالعايداعى اۋىل مەن اۋدانداردا) عانا قولدانىلاتىن، اعىلشىن ءتىلى ىعىسىرىپ تاستاعان يرلاند ءتىلىنىڭ تاعدىرىن كەشپەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ كەيدە بازبىرەۋلەردىڭ بايىرعى حالىقتىڭ كەڭپەيىلدىلىگى مەن توزىمدىلىگىن السىزدىك پەن وسالدىققا باعالاپ جاتسا، ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

اتاقتى شۆەيتساريالىق پسيحولوگ، پسيحياتر جانە مادەنيەتتانۋشى، اناليتيكالىق پسيحولوگيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى كارل گۋستاۆ يۋنگ (1875- 1961) ءوزىنىڭ ايگىلى تاۆيستوك كلينيكاسىندا  (لوندون، 1935) وقىعان دارىسىندە مىناداي جايتقا جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋدارتىپ كەتەدى: «يزۋچايا سەۆەرنىح امەريكانتسەۆ، يا سدەلال ينتەرەسنىە وتكرىتيا: امەريكانەتس پو پريچينە توگو، چتو جيۆەت نا زەملە ابوريگەنوۆ، نەسەت ۆ سەبە كراسنوكوجەگو يندەيتسا. كراسنوكوجي، كوتوروگو امەريكانەتس، ۆوزموجنو، نيكوگدا نە ۆيدەل، يلي نەگر، نەسموتريا نا ۆسەۆوزموجنىە „تولكو دليا بەلىح", پروچنو ۆوشلي ۆ امەريكانتسا ي سدەلالي ەگو پرينادلەجاششيم وتچاستي ك ناتسي „رازنوتسۆەتنىح". ەتي ۆەششي ۆسەتسەلو بەسسوزناتەلنى، ي گوۆوريت و نيح سلەدۋەت ليش س پروسۆەششەننىمي ليۋدمي» [3,39].  دەمەك، بايىرعى قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرى ءۇشىن قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى مەن وعان قاتىستى پروبلەمالار «قاجەتسىز  ءىس» بولماۋعا ءتيىس. مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، قازاقستاندىق بىرتەكتەستىلىك، سايكەستىلىك ازاماتتىق پرينتسيپكە نەگىزدەلۋى ءتيىس. بار­لىق ازاماتتار قۇقىقتىڭ بىردەي كولەمىن پايدالاناتىن، بىردەي جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ار­قالايتىن جانە تەڭ مۇمكىندىكتەردى يەلەنەتىن بولادى. ازاماتتىق تەڭ­دىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ادالدىق، ۇلكەن عۇلامالىق پەن ءبىلىمدى قاستەر تۇتۋ ء(بىلىم كۋلتى), زايىرلى ەل – تولەرانتتى ەل، مىنە، ماڭگىلىك ەل يدەياسى نەگىزىندە جاتقان توپتاستىرۋشى قۇن­دى­­لىق­تار وسى. بۇگىنگىدەي گەوساياسي تەكەتىرەستەر ورىن العان الاساپىران زاماندا قوعامدا ساياسي تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋ ساياساتى مەيلىنشە ماڭىزدى ەكەندىگى بارشاعا تۇسىنىكتى. ەتنوسارالىق، دىنارالىق قاقتىعىستار ەشكىمگە قاجەت ەمەس. بەيبىت، تاتۋ ومىرگە حالىق تا ۇيرەنىپ قالدى. مۇنىڭ وتە دۇرىس ساياسات ەكەندىگىن الەمدەگى وقيعالاردىڭ ءوربۋ بارىسىنان بايقاپ وتىرمىز.

قورىتا ايتساق، ەلباسىمىز ۇسىنعان بەس ينستيتۋتسيونالدىق رە­فور­مانىڭ ارقايسىسى ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ۇلكەن ءبىر سىناق بولايىن دەپ تۇر. مۇنداي رەفورمالاردىڭ تابىستى بولۋى تەك بيلىك پەن حالىقتىڭ بىرلەسكەن ءىس -ارەكەتى مەن ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتەتىن نارسە. تەك بىرجاقتى جوعارىدان كەلەتىن پارمەن ويداعىداي ناتيجە بەرمەيدى. جاي حالىقتىڭ ساياسي شەشىمدەردى قولداۋى وتە ماڭىزدى فاكتور. سوندىقتان ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پرەزيدەنت جانىنان ارنايى جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلدى. ول بۇكىل رەفورمالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋ جۇمىستارىن ۇيلەستىرەتىن بولادى. كەيىنگى ۇرپاققا قانداي قازاقستاننىڭ قالاتىنى وسى رەفورمالارعا تىكەلەي بايلانىستى.

سەيىتنۇر ج.س.

ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ- ءدىڭ

جالپى جانە ەتنيكالىق پسيحولوگيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى

پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. نازارباەۆ ن. تاريح تولقىنىندا.- الماتى: اتامۇرا، 1999.- 296 بەت.
2. ديستەرۆەرگ ا. يزبراننىە پەداگوگيچەسكيە سوچينەنيە. م.: ۋچپەدگيز، 1956. س. 201-203
3. يۋنگ ك.گ. اناليتيچەسكايا پسيحولوگيا. تاۆيستوكسكيە لەكتسي. - سانكت-پەتەربۋرگ: متسنك ي ت «كەنتاۆر»، ينستيتۋت ليچنوستي، 1994.- 136 س.

Abai.kz