اباي مەن تاكەجان
تاكەجان (شىن اتى - تاڭىربەردى) - ابايدىڭ جالعىز اعاسى. ماسەلە سوندا، تۋىستار اراسىنداعى ارازدىق پەن جارىقشاقتىڭ ىزدەرى اباي شىعارماشىلىعىندا «مەنى ءبىل، انىقتا!» دەپ سايراپ-اق جاتىر.
مىسالى، 1886 جىلعى «كوجەكبايعا» ولەڭىندە اقىن:
اركىمدە-اق بار عوي تۋىسقان،
قايسىسى جاۋدى قۋىسقان؟
كۇن جاۋعاندا قوينىڭدا،
كۇن اشىقتا موينىڭدا،
ارىلماس مىندەت بولعان سوڭ،
اركىمنىڭ كوڭىلى سۋىسقان، -
دەسە، بۇل ءوز باسىنان كەشكەن ءجايت. ۇلكەندى-كىشىلى الۋان وقيعالاردان بۇگىنگە جەتكەنى - 1887 جىلى بازارالى باستاتقان جىگىتەك جىگىتتەرى تاكەجان بايدىڭ ءبىر قوس جىلقىسىن (800 باس) شاۋىپ الادى. سوعان بايلانىستى كەلەر جىلى سەمەي قالاسىندا وياز بيلەرى كەڭەسىنىڭ سوتى وتەدى. اباي وعان قاتىسۋدان باس تارتادى. ەلدىڭ ارەكەسىن تىلەمەي، بەرەكەسىن تىلەگەندىكتەن جانە ولجاي اراسىن ونان ءارى ۋشىقتىرماۋ جايىن ويلاعاندىقتان (تاكەجاننىڭ داۋگەرى رەتىندە جۇگىنىسكە جاسى 30-عا ەندى عانا تولعان، ول كۇندە تاكەڭنىڭ تاربيە-ىقپالىندا جۇرگەن، شاكەرىم ءتۇسىپ، ءبىر ساتتە «شەشەن»، «جۇيرىك» دەگەن اتاق-داڭققا بولەنگەنىن ايتا كەتۋدىڭ ورايى بار. «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەگەن ءوزى تۋرالى داستانىندا شاكەرىمنىڭ:
ۇلىق پەن ەلگە جاعىندىم،
ءارتۇرلى اتاق تاعىندىم.
ار كەتىپ، ايلا جامىلدىم،
بەينە الدامشى سوپىمىن.
قاراسام ماقتاۋ اينادان،
الەمنەن وزعان مەن ءبىر جان:
ەل قۇتقارعان توپاننان
توبىقتىنىڭ مۇقىمىن، -
دەپ، وكىنىشپەن سان سوعۋى استارىندا وسى اتى-شۋلى وقيعا دا جاتىر.
سول 1888 جىلى ابايدىڭ «قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر-ەكى اي» دەگەن ولەڭى دۇنيەگە كەلگەن. وندا تاكەجان مەن بايبىشەسىنىڭ تاستاي ساراڭدىعى مەن مەيىرىمسىز يت مىنەزىن كورىپ اقىن:
...ول دا وزىڭدەي يت بولسىن، ازعىر، ازعىر! –
دەپ، قاتتى ىزامەن جازعىرادى. «بۇل ولەڭدى، - دەيدى تۇراعۇل، - ءوزىنىڭ تاڭىربەرگەن دەگەن اعاسىنىڭ اۋىلىندا، اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ ءدىنىسلام دەگەن نەمەرەسىن «تاماعىڭدى ۇيدە وتىرىپ ءىش» دەپ اڭدىپ وتىرعانىن، ونىڭ قۇربىلارىمەن بىرىگىپ ىشكىسى كەلىپ وتىرعانىن كورىپ ايتقانى» ء(بىر ءتاۋىرى، ءۇشىنشى بۋىن اباي رۋحىنىڭ شاپاعاتىن سەزىنىپ ءوستى، جاڭاعى ءدىنىسلام ءازىمبايۇلى 1917 جىلى سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنا مۇشە 30 قازاقتىڭ ءبىرى).
ءۇش جىل كەيىندە بولعان كەيىستى ۋاقيعانى دا تۇراعۇل اۋزىنان ەستيىك:
«1891 جىلى ورازباي وسپانمەن ارازداسىپ جاۋلاسقاندا تاڭىربەردى دەگەن اعاسى ورازباي جاققا شىققان. بىلايشا بولماقتىڭ سەبەبى - تاڭىربەردى سۇيەگى بوس ادام ەدى، ەرتەرەك قارتايىپ، بيلىكتى ءازىمباي دەگەن بالاسى العان. ءازىمبايدىڭ جاۋلاسقان سەبەبى: تالابى بار وقىماعان جاس جىگىت ابۇيىرلى بولماقتى ەل بيلەۋمەن تابامىن دەپ ويلاپ، ءوزىن قولداۋشى ەل تاپپاققا ەڭ قولايلى جول - اعالارىنىڭ جاۋىن ەل قىلعانى بولىپ كورىندى. ورازبايمەن قۇدا بولعان. ورازبايلار ويلاعان، بۇلاردى بولمەسەك بولمايدى، ءوستىپ قۇدا بولىپ بولەلىك دەپ».
كوردىڭىز بە، تاكەجان مەن ءازىمباي جاڭا قۇداسى ورازباي جاعىنا شىعىپ، وزىنىكىن وزەكتەن تەۋىپ، توبىقتان قاققان. بۇل شيكىلىك، كەزىندەگى ەربولدىڭ وپاسىزدىعى سياقتى، ابايدى قاتتى قىنجىلتقان. كەكەتە، مۇقاتا، ءدوپ تيگىزە ايتقان «تاڭىربەردىگە» دەگەن 7 شۋماق ارناۋ ولەڭى سول كەيىستىڭ جاڭعىرىعى ەسەپتى.
بايسىپ، پاڭسىپ،
كورىنگەنگە ءبالسىپ،
ءوزى عانا كەلگەندەي،
دۇنيەگە جانسىپ.
ماڭ-ماڭ باسىپ،
مەن-مەندىگى اسىپ،
مال ءبىتتى دەپ، كوڭىلى
كوتەرىلىپ تاسىپ.
ولەڭ وسىلاي باستالعان. كەلەسى شۋماقتاردا اعاسىنىڭ ساراڭدىعى، جاقىنعا جانى اشىماستىعى مەن «وتىرىك، وسەك، داۋ دەسە، بايگە اتىنداي شاباتىن» مىنەزى سىنالعان. ولەڭنىڭ سوڭىن تۇيىندەگەنى:
قولىڭنان كەلەر تۇك تە جوق،
وسىنىڭ ماعان بولدى كەك.
«قولىڭنان كەلەر تۇك تە جوق» دەيتىنى تاڭىربەردى وت باسى، وشاق قاسى ۇساق شارۋادان بويى اسپاعان ادام (كىم ونەرسىز، ەل جۇمىسىنا ەپسىز، بىراق تاكاببار بولسا، سول كىسى بويىنا جامان مىنەزدەر امىسە ۇيىرسەك كەلەدى).
ابايدىڭ قاتتى اشىنعان جايى وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن سول 1892 جىلى ۋايىم، قايعىلار قات-قابات كەلگەنىن ەسكە سالا وتىرالىق. ءبىرىنشى، وقىستان قايتقان ءىنىسى وسپاندى جونەلتۋ، ونىڭ ورنىن كۇزەتۋ. «بۇل ءىنىسى ەلدىڭ مىندەتىنىڭ بارلىعىن ابايدان شىعارىپ، ءوز موينىنا كوتەرىپ العان ەدى. وزگە تۋىسقان ىشىندە ابايدىڭ ەڭ جاقسى كورگەن ءىنىسى ەدى» دەيدى مۇحاڭ. ەكىنشى، سۇيىكتى ۇلى ءابىش سىرقاتىنىڭ اسقىنۋى. وسى جىلى ءابىش پەتەربوردان كاۆكازعا بارىپ ەم-دوم الادى. ايتسە دە وكپە اۋرۋى - قۇرت دەرتىنىڭ بەتى قايتپاعان. ء«ابدىراحمان ولىمىنە» ولەڭىندە:
پەتەربوردا-اق كىدىرمەي،
ءبىلىپتى دەرتتىڭ بارلىعىن.
تاۋەكەل قىپ بىلدىرمەي،
كۇتىپتى ءتاڭىرى جارلىعىن، -
دەۋىندە وسى استار بار. وسىعان اباي مەن ايگەرىم اراسىندا پايدا بولىپ، تىم ۇزاققا سوزىلعان قامىرىقتى، كىربىڭ مەن تۇسىنبەۋشىلىكتى قوسىڭىز.
ال ورازباي، كۇنتۋدىڭ بولىستىقتان ۇمىتكەر ءازىمبايدى ابايعا قارسى ايداپ سالعان ارەكەسى ونسىز دا جايسىز احۋالدى قويۋلاتا تۇسەدى. ابايعا ءازىمبايدىڭ «وسپان مۇراسىنان كەم قالدىم دەپ وكپەلەپ جۇرگەنى» ء(ارحام) ايان-دى. سونىمەن، جوعارىدا باياندالعان جايتتەردەن ابايدىڭ «تاڭىربەردىگە» دەگەن ولەڭى، ءسىرا دا، 1892 جىلى جازىلعان دەپ بايلام جاساۋعا بولادى. ءالى كۇنگە «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەلىنەتىن ولەڭدى ءوز ورنىنا قوياتىن ۋاقىت جەتتى.
تاڭىربەردى نەلىكتەن داڭقتى دا قاسيەتتى ءىنىسى قايعىرسا بىرگە قايعىرىپ، قۋانسا بىرگە قۋانا الماعان، قازاقى ۇعىعا سالىپ ايتساق، قانىنا تارتپاعان؟ ەندى وسىعان كەلەيىك. ول اتاسى وسكەنبايدىڭ قولىندا ءوستى. بىراق باستى سەبەپ – ىشكى تۇسىنبەۋشىلىك، جولى بولەكتىك. بۇل رەتتە قازاقتىڭ باس كىتابى - «اباي جولى» ەپوپەياسى «قاستىقتا» تاراۋىنان ءبىر ۇزىندىگە جۇگىنەلىك. ەستەرىڭىزدە مە، ءازىمحان تورە ء(اليحان بوكەيحانوۆ دەپ وقىڭىز) شىڭعىستاۋعا ات باسىن تىرەپ، قۇرمەتتى قوناق رەتىندە كۇتىلمەي مە. سونى سۋرەتتەگەن تۇستا مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: «شۇبار (شاكارىم دەپ وقىڭىز) اباي ولەڭىنىڭ ءبارىن بىلەدى. جاتقا ايتۋ كەرەك بولسا، اباي وتىرعان جەرلەردە اعىزىپ، سۋدىراتىپ ايتىپ تا بەرە الادى. ءازىمباي، تاكەجاندار بولسا، ارينە، «ابايدىڭ ءسوزى» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزدى جاتتاپ كورگەن ەمەس. ال شۇبار بولسا، ابايدىڭ بار قويماسىن بىلەتىن، ول كورگەندى قوسا كورىپ، ول بىلگەندى بىرگە ءبىلىپ، ودان «قالىسپاي ءجۇرىپ قاراسامىن» دەيتىن ادام».
كورىپ وتىرسىزدار، عۇلاما مۇحاڭ ءتورت تۋىستىڭ اراقاتىناسى قالاي قالىپتاسقانىن استارلاپ، مايدان قىل سۋىرعانداي ەتىپ جەتكىزگەن. سوڭعى ەكەۋ - قۇلقىننىڭ قۇلى بولىپ، الدىڭعى ەكەۋ - دۇنيەگە بوي الدىرماي ءومىر ءسۇردى. جولى ءبىردى قازاق «جولداس» دەيدى. ال جولى بولەك بولسا شە؟ قۇداي ساقتاسىن، وندا بىرگە تۋعان اعايىنىڭ دا جات بولادى دا شىعادى.
ءسويتىپ، اباي مەن تاكەجان ءبولىنىسى تۇرمىستىق ارازدىقتا ەمەس، گاپ داۋاسى جوق رۋحاني الشاقتىقتا جاتىر. «اباي جولىندا» باياندالعانداي، ءوز تۋىسىنىڭ وپاسىزدىعى ابايدىڭ جانىن جارالاپ، كوڭىلىن قۇلازىتقان، اقىر سوڭىندا قان قىسىمى دەرتىنە (گيپەرتونيا) اكەلىپ سوققان جاعداياتتىڭ ءبىرى بولعان.
ەندى 1892 جىلعى اباي ولەڭدەرىنە جۇگىنەلىك.
«نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟» ولەڭىندە:
جۇرتتىڭ ءبارى ءسوز ساتقان،
ساتىپ الىپ نە كەرەك؟
ەكى ءسوزدى ءتاڭىرى اتقان –
شىر اينالعان دوڭگەلەك.
وسى جولدار ويلاندىرادى، اقىننىڭ ەلەستەتكەنى ءازىمباي بەينەسى، ءجۇدا. ەكى ءسوزدى دە، شىر اينالعان پىسىق تا سول ەدى عوي. «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى!» ولەڭىندە:
جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى!
بولا بەرمە تىم كۇلكى.
كورمەيسىڭ بە، توقتا ەندى،
كىمگە سەنسەڭ، سول شيكى.
«شيكى» ءسوزى اعاسى تاكەجانعا ما؟ جۇرتتىڭ ونى «سولقىلداق، شيكى» ساناعانى ءمالىم. «بويى بۇلعاڭ، ءسوزى جىلماڭ» ولەڭىندە:
ءتۇزۋ بول دەگەن كىسىگە،
ءتۇزۋ كەلمەس ىرىقتاپ.
سىرداڭ تارتىپ قاشادى،
ۇستايسىڭ قايتىپ قۇرىقتاپ؟
تاعى دا ءازىمباي، بىلەم. قالاي بولعاندا دا قاتتى ۇقسايدى (وسى جىلى تۇڭعىشى اقىلباي ءبىر ىسىمەن ابايدى قاپا قىلعان-دى. اڭقاۋسوق اقىلبايدى «سەن دە ەركەجاننىڭ امەڭگەرىسىڭ، قاپى قالما!» دەپ ارانداتقان وسى ءازىمباي-تۇعىن). «جاقسىلىق ۇزاق تۇرمايدى» ولەڭىندە:
كەز كەلسە قايعى قات-قابات،
قاڭعىرتپاي قويماس ادامدى.
قاسيەتسىز تۋعان - ول دا جات،
كۇڭكىلدەپ بەرەر سازاڭدى.
قازاقتا «قاسيەتسىز» ءسوزى - كىسىلىكتەن جاڭىلۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اباي «قاسيەتسىز تۋعان» دەپ بۇل جولى دا تاكەجاندى مەڭزەگەن دەپ بولجام ايتامىز. ونسىز دا «مىڭمەن جالعىز الىسقان» اقىنعا ءبىر تۋعان اعاسىنىڭ «كۇڭكىلدەپ» ايتقاندارى اۋىر تيمەگەندە قايتەدى. عاقليا سوزىندە ويشىلدىڭ: «ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسارلىق نە اقىلى، نە عىلىمى جوق بولا تۇرا، وزىمدىكىن ءجون قىلامىن دەپ، قۇر ء«اي، ءتاڭىرى-اي!» دەپ تالاسا بەرگەننىڭ نەسى ءسوز؟ ونىڭ نەسى ادام؟» (34-ءسوز) دەۋى وسى بولجامدى قۇپتاي تۇسەدى.
باقساق، 1892 جىلعى ءتورت-بەس ولەڭنىڭ شىعۋ توركىنى ءبىر. تۇبىندە، ابايدىڭ كەيبىر عاقلياسى مەن «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» (1896), «جۇرەگىم مەنىڭ – قىرىق جاماۋ» (1899) سياقتى كەيىنگى ولەڭدەرى دە «قاسيەتسىز» تۋىستارعا دەگەن وكپە-سىزدان ادا ەمەس. زارلى ولەڭ شامدانعان، قورلانعان، اشىنعان كوڭىل-كۇيدەن تۋادى استە.
ەكى تۋىستا مىنەز، وعان قوسا، ومىرلىك ۇستانىم-ماقسات ەكى باسقا بولعانى ازداي، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، تاكەجاننىڭ دەنە ءبىتىمى مەن بەت-الپەتى دە وزگەرەك بولعان ء(بىر ەستەلىكتە ول «ۇزىن ارىق اق شال» دەلىنگەن جانە جەڭگەلەرى وعان «قۇسمۇرىن» دەپ ات قويعانى ايان). نە كەرەك، ارالارى اشىلىپ، اسقىنعان جاراعا اينالعان، ول بىتەۋ جارانى تەسكەن ءبىز – 1892 جىلعى وقيعا ەكەنىنە، تاعى ءبىر ايتايىن، «تاڭىربەردىگە» ولەڭى كۋا بولادى.
بىراق تاڭىربەردىنى «ارامزا، قاسكوي بولعان» دەۋگە اۋىز بارمايدى. ول ابايدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن جاتتاپ كورمەگەن قىردىڭ نادان بايلارىنىڭ ءبىرى. تيپتىك بەينە. وزگەرەكتىگى - ابايعا تۋىستىعى عانا. ازەلدە كوزى كورگەندەر تاكەڭ جايلى سيپاي قامشىلاپ قانا ايتادى (تۇراعۇلدىڭ «سۇيەگى بوس ادام ەدى» دەگەنى سياقتى). توسەك تارتقان سوڭعى كۇندەرى «انادان تورتەۋ ەك، ەندى سەن دە كەتىپ، مەن جالعىز قالماقپىن با؟!» دەپ كەمسەڭدەي كىرگەن تاكەجانعا اباي: «ەر ءبىر ولەدى، ەز مىڭ ولەدى» دەپتى-ءمىس.
مىناعان قاراڭىز: 1893 جىلعى سايلاۋدا اباي بولىس، ال ونىڭ كانديداتىنا «وقىماعان» (تۇراشتىڭ ءسوزى) ءازىمباي سايلانىپتى. بۇل تاتۋلىققا قادام با، قۇشاق جايعان تۋىستىق نىشانى ما؟
بىراق... سوڭعى تۋىندىسىنىڭ ءبىرى - 1901 جىلعى «ۇيالما دەگەنى كوڭىل ءۇشىن» ولەڭىندە ويشىلدىڭ:
تۋىسقانىڭ، دوستارىڭ – ءبارى ەكى ءۇشتى،
سول سەبەپتى دوسىڭنان دۇشپان كۇشتى.
سۇيسە جالعان، سۇيمەسە ايانباعان،
بۇل نە دەگەن زامانعا ءىسىم ءتۇستى؟! –
دەپ قاپا بولۋى كوڭىلدى تاعى دا كۇپتى قىلارى انىق.
قورىتا ايتقاندا، تۋىستاردىڭ ءىس-مىنەزدەرى اباي شىعارماشىلىعىندا ايشىقتى ءىز قالدىرعانى (توعجانعا ۋىز عاشىقتىعى، ەربولعا شىن پەيىلى سياقتى) حاق. ابايدىڭ اينالاسىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ ماڭىزدى بولاتىنى سول. كورسە قىزارلىق، مەنمەندىك، كۇنشىلدىك قازىر دە قوعامدى جەگىدەي جەپ، ەل ءىشىن، اعايىندار اراسىن الاتايداي ءبۇلدىرىپ جاتىر. ونىڭ داۋاسى - اباي يدەياسى، سالعان جولى. ء ومىر - شولاق، ادام – قوناق. سول شولاق عۇمىردا جول - ورتاق، باعىت ءبىر بولعانعا نە جەتسىن. سول ءۇشىن بارشامىزعا دا اباي تىلىندە سويلەۋدىڭ، اباي ءسوزىن جاتتاپ ءوسۋدىڭ قاجەتتىگى ءسوزسىز.
اسان وماروۆ،
زەرتتەۋشى.
Abai.kz
