جالپى قازاقستانداعى «ۇلتشىلدىق پەن ۇلت تاريحىن بۇرمالاۋ، كەنەسارىنىڭ رەاكتسيالىق قوزعالىسى» تۋرالى ماسەلەنىڭ ۋشىعۋىنىڭ تۇپكى تامىرى تەرەڭدە جاتىر ەدى جانە مۇنداي «جازالاۋ زۇلپۇھارىنىڭ قازاق مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ جەلكەسىنە تونگەنىنە» التى جىلدان اسقان بولاتىن.  تاريحتى – تاريحشىدان ارتىق ەشكىم ءتۇسىندىرىپ بەرە الماسا كەرەك. ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ شاكىرتى ء(بىزدىڭ دە ۇستاز، اعامىز) پروفەسسور ءا.تاكەنوۆتىڭ جۇيەلەۋىنشە، مۇنىڭ قىسقاشا تاريحى بىلاي:

 1941 جىلدىڭ قىسىندا الماتىعا ءبىر توپ ەۆاكۋاتسيالانعان ورىس عالىمدارىنىڭ كەلۋى بۇدان بۇرىن وقۋ-اعارتۋ  حالىق كوميسسارياتى بەلگىلەگەن قازاقستان تاريحىن جازۋ ءىسىن تەزدەتتى.  اكادەميك پانكراتوۆا جانە ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى مۇحامەدجان ابدىحالىقوۆ «قازاق سسر تاريحىنىڭ» رەداكتورى بولىپ بەكىدى. ونى جازۋعا گرەكوۆ، درۋجينين، ۆياتكين، كۋچكين، زۋتيس، ميللەر، لۋرە سياقتى ورىس عالىمدارى اتسالىستى. قازاقستاندىقتاردان اۋەزوۆ، مارعۇلان، پوكروۆسكي، مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆ، يسمايىلوۆ، كەنجەباەۆ قاتىستى.  بۇل – «ەگەمەن كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ» ىشىندە جەكە رەسپۋبليكا تاريحىنا ارنالعان تۇڭعىش كىتاپ. بىراق كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ا.ي.ياكوۆلەۆتىڭ: پاتشالىق رەسەي ءوزىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن (جاۋلاپ الىنعان) حالىقتار ءۇشىن پروگرەسس پەن مادەنيەت اكەلدى، سوندىقتان وعان قارسى كۇرەسۋ رەاكتسيالىق سيپات رەتىندە باعالانۋى ءتيىس – دەگەن پىكىرى    ءستاليننىڭ  «ورىس مەكتەپتەرىنىڭ بارلىق وقۋلىقتارى ورىستىڭ ۇلتتىق وقۋلىعى بولۋى ءتيىس. بۇل مازمۇنعا تاعى دا 100 حالىقتىڭ مۇددەسىن سيعىزۋعا بولمايدى»،– دەگەن پىكىرى ياكوۆلەۆتىڭ رەسپۋبليكالار تاريحىنا قارسى پوزيتسيانى نىعايتا ءتۇستى (پيسما اننى ميحايلوۆنى پانكراتوۆوي – «ۆوپروسى يستوري»، 1988, № 11, 54-79-بەتتەر).

بۇل پىكىرگە قارسىلىق بىلدىرگەن ا.ن.پانكراتوۆانىڭ تالاپ ەتۋىمەن 1944 جىلى  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 29-مامىر مەن 8-ماۋسىمنىڭ ارالىعىندا كورنەكتى سوۆەت تاريحشىلارى 5 رەت كەڭەس وتكىزدى. تەكەتىرەس سودان باستالدى. ياكوۆلەۆ پەن بۋشۋەۆ قارسى شىققان كەڭەس ناتيجەسىز وتكەندىكتەن دە ا.ن.پانكراتوۆا ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى ىتسەرباكوۆقا: ياكوۆلەۆتىڭ پىكىرى ۇلتتىق-وتارلىق ساياسات ماسەلەلەرى جونىندەگى ماركسيزم-لەنينيزم نەگىزدەرىنە ساي كەلمەيدى، سوندىقتان دا «قازاق سسر تاريحى» ناقتى تالقىلاۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل ماسەلە قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى، ويتكەنى بۇل: قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سەزىمىن قوزعايدى،– دەپ حات جازدى. 

1945 جىلى «بولشەۆيك» جۋرنالىندا قازاق تاريحىنا ەش قاتىسى جوق م.موروزوۆ دەگەن پارتاپپارات قىزمەتكەرىنىڭ «قازاق سسر تاريحى» تۋرالى  1944 جىلى ورتالىق كوميتەت وتكىزگەن كەڭەستە ايتىلعان تەرىس پىكىرلەردى تەرىپ جازعان ماقالاسى شىقتى. ال «بولشەۆيك» ورتالىق كوميتەتتىڭ ورگانى بولعاندىقتان دا، كەڭەستىك ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلارى ششەرباكوۆ، اندرەەۆ، مالەنكوۆ جۇمعان اۋىزدارىن اشپادى.  ول رەتسەنزيا ورتالىق كوميتەتتىڭ پىكىرى رەتىندە قابىلداندى. «باستى كەيىپكەرلەر» ياكوۆلەۆ پەن موروزوۆ ەمەس، ولاردان دا جوعارى لاۋازىمدى ادامدار بولىپ شىقتى. سويتسە، 1944 جىلى   اندرەەۆ، مالەنكوۆ، ششەرباكوۆتاردىڭ اتىنا حات تۇسكەن ەكەن. ول حات:«كەيبىر كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى كۇردەلى كەمشىلىكتەر مەن انتيلەنيندىك قاتەلىكتەر تۋرالى» دەگەن جازىلىپتى، وعان ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گ.ف.الەكساندروۆ، ونىڭ ورىنباسارى پ.ن.فەدوسەەۆ، «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى پ.ن.پوسپەلوۆتىڭ قول قويعانى كەيىن ءمالىم بولدى («ۆوپروسى يستوري»، 1991, № 1,188 – 205 بەتتەر. 48).

بۇل حاتتىڭ «ۇلتشىلدىق» قاتەلىكتەرگە ارنالعان بولىمىندە نەگىزىنەن «قازاق سسر تاريحىنىڭ  اۆتورلارى: ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ستاليندىك ەرەجەلەردى تۇسىنبەگەن، ويتكەنى، ستاليندىك تۇجىرىم بويىنشا باسقا حالىقتاردىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ، ءتىپتى كۇشپەن قوسىلۋىنىڭ ءوزىنىڭ «زيانى شامالى»; ال ول حالىقتاردى، مىسالى گرۋزيانى – پەرسيا، ۋكراينانى – پولشا جاۋلاپ العان بولسا، مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ «زيانى ۇلكەن» بولعان بولار ەدى. بۇعان قاراساق، بۇرىن وتارشىلدىقتى – «ۇلكەن زيان» دەپ كەلگەنىمىز قاتە بولىپ شىعادى» – ەكەن.

بۇل ورىس وتارشىلدىعىنىڭ زاردابىن جۇمسارتۋ عانا ەمەس، ونى اشىق جاقتاۋ ەدى.

قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1945 جىلعى 14-تامىزداعى موروزوۆتىڭ رەتسەنزياسىنان تۋىنداعان بۇل رەسمي پىكىردىڭ نەگىزىندە «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى باسىلىمىن دايىنداۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى.  بۇل قاۋلىنىڭ كەسىرى از بولمادى. ەڭ باستىسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ۇلتتىق سانانى وياتقان قاھارمانداردىڭ جاپپاي سىنعا الىنۋىنا جول اشتى. وسى قاۋلىدان اتتاي ءبىر جىل بۇرىن پارتيا حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ (ستالينگە ەلىكتەپ) مايدانداعى قازاق جاۋىنگەرلەرىن ولاردىڭ باتىر بابالارى – ابىلاي، سىرىم، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارى، ناۋرىزباي – ارۋاعىمەن رۋحتانۋعا شاقىرعان ەدى (قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك ءداستۇرى. «سوتسياليستىك قازاقستان»، 1944, 18.Vش.).

كەيىن ءبىرىنشى حاتشىعا بۇل سوزدەرىنەن باس تارتۋىنا تۋرا كەلدى. 1945 جىلعى قاۋلى حالقىمىزدىڭ سوعىس كەزىندە ويانا باستاعان ۇلتتىق، تاريحي ساناسىنا نۇقسان كەلتىرگەنىن الداعى وقيعالار دالەلدەدى. ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس ناۋقانىنىڭ وتىنا تۇسكەن بىردەن ءبىر تۇلعا تالانتتى تاريحشى ەرمۇقان بەكماحانوۆ بولدى ء(ا.تاكەنوۆ). 

قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى. ءبىر تاڭدانارلىعى، تۋرا سول جىلى، وسى قاۋلىدان كەيىن، ياعني، 1947 جىلدىڭ 14-قىركۇيەگى كۇنى «سوتسياليستىك قازاقستاندا» «حان كەنەنىڭ قازا تاپقانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي «كەنەسارى قاسىموۆ» دەگەن كولەمدى ماقالا جاريالاندى. ماقالا اۆتورى ەرماحان بەكماحانوۆ. مۇنداي باتىل ماقالاسى ءۇشىن اۆتور ورتالىق كوميتەتتىڭ تاراپىنان قاتاڭ ەسكەرتۋ الدى. بۇعان ىلەسە زيالىلار قاۋىمىنىڭ ەتەگىن ءورت شالدى. 1948 جىلى 31 قاڭتاردا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە م.اقىنجانوۆ پەن ت.شويىنباەۆتىڭ «ساياسي قاتە، عىلىمي قۇنسىز كىتاپ» دەگەن سىني ماقالاسى جاريالاندى. وسىعان بايلانىستى ج.شاياحمەتوۆ م.سۋسلوۆقا ءوتىنىش جاساپ، وسى سۇرانىس بويىنشا كسرو عا تاريح ينستيتۋتى 28-اقپاندا بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىن تالقىلادى. ن.درۋجينين: «قازاقستاننىڭ مادەني دارەجەسى رەسەيدەن تومەن بولدى ەكەن دەپ، ونىڭ قوزعالىسىن پروگرەسشىل سيپاتتان ايىرۋ زاڭسىز»،– دەپ كورسەتتى.

1948 جىلى 16-جەلتوقساندا كسرو جازۋشىلار وداعىنداعى ءوزىنىڭ بايانداماسىندا وداق حاتشىسى ب.گورباتوۆ ويلاماعان جەردەن ساياسي ماسەلەگە اۋىسىپ: كەنەسارى قوزعالىسى «ورىستاردى قازاق دالاسىنان قۋعا باعىتتالدى، ال بەكماحانوۆ سول كەنەسارىنى بارىنشا دارىپتەيدى – دەگەن وكپە-ناز ايتادى. وسىدان سەسكەنگەن كەڭەسباەۆ، پوكروۆسكي، بايىشەۆ «قازاق سسر تاريحىنىڭ» دايىندالىپ جاتقان ەكىنشى باسىلىمىندا كەنەسارى قوزعالىسىن قالاي باعالاۋ تۋرالى ج.شاياحمەتوۆتەن ء«پرينتسيپتى نۇسقاۋ» سۇراپ، حات جازدى. I.وماروۆتىڭ ارالاسۋىمەن ج.شاياحمەتوۆ كەنەسارى قوزعالىسى:«XIX عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ەڭ كولەمدى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى بولدى»،– دەپ باعالادى.  ا.پانكراتوۆا   1949 جىلى 11-قازاندا I.وماروۆقا جولداعان حاتىندا: «تاريحشىلار اراسىندا بولعان تاريحي شىندىققا كەرەعار، قالايدا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تومەندەتۋگە تىرىسۋشىلىق ورىن الۋدا. نەگە گرۋزين پاتشالارى مەن وزبەك حاندارى ۇقساس تاريحي جاعدايدا پروگرەسشىل قايراتكەر بولىپ ەسەپتەلۋى كەرەك تە، ال قازاقتار ابىلايدى نەمەسە كەنەسارى قاسىمۇلىن قارالاۋى ءتيىس ەكەنىن مۇلدە تۇسىنە المايمىن»،– دەپ (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، ءى.وماروۆ قورى) جازىپتى. 1950-ءشى جىلى 21-اقپانداعى قك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاقستانداعى تاريح عىلىمىنىڭ جايى جانە مىندەتتەرى تۋرالى» قاۋلىسىندا دا ماسەلە ورنىقتى سىن-پىكىرلەر ايتۋمەن شەكتەلگەن.  «بىراق يدەولوگيالىق  دابىل ورتالىقتان قاعىلدى» ء(ا.تاكەنوۆ). ال سول ورتالىققا قوڭىراۋ قاققان ادام تۋرالى  جۇماباي شاياحمەتوۆپەن بولعان وڭاشا ءبىر اڭگىمە دە ءىلياس وماروۆ قويىن كىتاپشاسىنا:

«ماعان بۇگىن ءبىر دوسىم ءوزىن قازاق زيالىسىمىن دەپ ەسەپتەيتىن ءبىر ءمۇتتايىمنىڭ وزىنە قۇپيا تۇردە:«مەن دومالاق ارىز جازباعان كۇنى تاڭ اتقانشا دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي شىعامىن،– دەپ ايتقانىن جەتكىزدى. كاسىپقوي ارىزقويدىڭ ادەتى قانداي قورقىنىشتى ەدى دەسەڭشى! ادامنىڭ ارامزالىعى قانداي شەكەسىز! وكىنىشكە وراي ءبىز ولارمەن كۇرەسۋگە دارمەنسىزبىز. قانداي وكىنىشتى جايت»,– دەپ (م.ح.سۋلەيمەنوۆ، ج.سۋلەيمەنوۆا، ا.گولۋبەۆ «يلياس وماروۆ. جيزن ي فيلوسوفيا». ا. 2003. 184 س.) جازىپتى.  

سۋماقايدىڭ  ارىزى وتە قاتەرلى ارەكەتكە ۇرىندىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ  شاياحمەتوۆكە بارىپتى:  

«سوندا ىلياسقا قاجىعان، شاراسىز قاباقپەن قاراعان ج.شاياحمەتوۆ: «كەش قالدىق، ءىلياس، كەش قالدىق. بۇل ادام قازىر ماسكەۋدەگى الدەكىمدەردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ العان. ءتىپتى سەنىمىنە دە كىرىپ الدى. ەگەردە ءبىز وعان تيىسسەك، ول ءبىزدىڭ باسىمىزدى الىپ تۇسەدى. احمەتجان قويشىعۇلوۆ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ونى جازالاۋدى ءوتىنىپ ەدى. مەن وعان قۇلاق اسپاپ ەدىم. سول كەزدىڭ وزىندە ونىمەن كۇرەسۋ قيىن بولاتىن. ال ەندى ءتىپتى تۇك تە ىستەي المايسىڭ»، – دەپتى (سوندا).

 اقىرى شاياحمەتوۆتىڭ جورامالى شىندىققا اينالىپ، «دابىل قوڭىراۋى» قاعىلدى دا، استان-كەستەن باستالىپ كەتتى. 1950-ءشى جىلى 26-جەلتوقساندا «پراۆدا» گازەتىندە «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان زەرتتەلسىن» دەگەن اتىشۋلى ماقالا جاريالاندى.  اۆتورلارى ت.شويىنباەۆ، ح.ع.ايداروۆا، ا.ياكۋنين.  «پراۆدا» گازەتىندە شىققان اتى شۋلى بۇل ماقالا كەڭەس وداعى كولەمىندەگى جازالاۋ ناۋقانىنا ەرەكشە قارقىن بەردى. ويتكەنى بۇل –  «كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىق»، كوممۋنيستىك شوۆينيزممەن  ساياسات ەدى. ال مۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۋكراينانى، قازاقستاندى، تاتارستاندى تاڭداپ الدى.

قازاقستان بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى جانە ونىڭ جاۋىنگەرى «پراۆدا» گازەتى ءتورت-بەس جىل قاتارىنان تاباندى تۇردە جۇمىس ىستەگەنى ارحيۆ قۇجاتتارى ارقىلى دالەلدەنىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق مامانداردىڭ ۇياسى – ۇلتتىق عىلىمي ويدىڭ مايەگى ەندى ۇيىپ كەلە جاتقان عىلىم اكادەمياسىنا شابىل ەدى.  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن جازالاۋ جۇمىستارىنا دايىندىقتىڭ قالاي  جاسالعانىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قىسقاشا شولۋ جاساي كەتەمىز.

1950 مامىر-ماۋسىم ايلارىندا «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ساياسي كوزقاراسى جات ماماندارمەن نىعىزدالا تولتىرىلعانى» تۋرالى «پراۆدانىڭ» الماتىداعى ءتىلشىسى چەرنيچەنكو مەن ت.شويىنباەۆ ۇيىمداستىرعان ارىزدى تەكسەرۋ ءۇشىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى نۇسقاۋشىلارى پ.اپوستولوۆ، ب.ن.ميترەيكينا، پارتيا، كاسىپوداق جانە كومسومول ۇيىمدارى ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى ا.پەتروۆسكي قازاقستانعا كەلدى. ولار وزدەرىنىڭ «اشكەرەلەۋشى قورىتىندىسىن» 1950 جىلى 29 ماۋسىم كۇنى  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ.م.مالەنكوۆقا جولدادى. وندا اكادەمياعا قاراستى بارلىق مەكەمەلەر تەكسەرىلدى. چەرنيچەنكو مەن ت.شويىنباەۆتىڭ ىقپالىنىڭ كۇشتى جانە تەكسەرۋگە تىكەلەي ىقپال جاساعانىن كوميسسيانىڭ اكادەميانى قارالاۋدى ە.بەكماحانوۆتى كەنەسارى قوزعالىسىنا قاتىستى پىكىرىن ايىپتاۋدان، جەر اۋدارىلۋدان قايتىپ كەلگەن «حالىق جاۋلارىنىڭ» قىزمەتىن انىقتاۋدان باستاعانىنان-اق اڭعارۋعا بولادى. ءبىز تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ قوعامتانۋ، ونىڭ ىشىندە تاريح پەن ادەبيەتكە قاتىستى تۇجىرىمدارىنا قىسقاشا عانا توقتالامىز. وندا:

«جازىلعان ارىزدا: قازاقستاننىڭ عىلىمى مەن مادەنيەت سالاسىندا ۇلتشىلدىق كورىنىستەرىنىڭ ورىن الىپ وتىرعانى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا كادرلاردى تاڭداۋدا جانە ورنالاستىرۋدا بولشەۆيكتىك ءپرينتسيپتىڭ بۇزىلىپ وتىرعانى، سىنعا قىسىم كورسەتەتىنى كورسەتىلگەن. كورسەتىلگەن فاكتىلەر تەكسەرۋ بارىسىندا نەگىزىنەن راستالدى. قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ءوزىنىڭ قاۋلىلارىندا: قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنداعى كەيبىر عىلىمي قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە زياندى جانە يدەيالىق جاعىنان قاتە ماسەلەلەردى دارىپتەپ كورسەتىلەتىنى، حاندار مەن بايلاردى ماراپاتتاۋعا جول بەرەتىنى، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلدارىنداعى تاپتىق كۇرەستى كومەسكىلەپ كورسەتەتىنى، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل يدەيالاردى وتكىزىپ جىبەرەتىنى جانە ورىسقا قارسى كوزقاراستى قوزدىرۋعا ۇمتىلعانى – بىرنەشە رەت اتالىپ وتكەن بولاتىن. الايدا كوپتەگەن عىلىمي قىزمەتكەرلەر اتالعان قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋلاردى قايتالاۋمەن كەلەدى جانە وعان قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاراپىنان ءتيىستى دارەجەدە باعا بەرىلمەي وتىر.

مىسالى، «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى بەكماحانوۆ كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ماڭىزى مەن سيپاتى جونىندەگى جالعان كوزقاراستى ءالى دە قاسارىسا قورعاۋمەن كەلەدى. ول ءوزىنىڭ وسى ەڭبەگىندە  قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى سەنىمدى دەرەك كوزى رەتىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ – كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ كوسەمىنىڭ ەڭبەگىن ناسيحاتتاپ وتىرعانىن، وسى كىتاپتىڭ العىسوزىندە «ايداۋداعى تروتسكيشىل»، بەكماحانوۆتىڭ كىتابىنىڭ رەداكتورى ۆارشاۆسكيگە «ەرەكشە ىقىلاس بىلدىرگەنىن» جاسىرىپ وتىر. كوممۋنيست بەكماحانوۆتىڭ تروتسكيشىلمەن سىبايلاس بولۋى جالعىز بۇل ەمەس...

... ادەبيەت پەن ونەر سالاسىندا دا ورەسكەل قاتەلەر قايتالانىپ وتىر. قازاق ادەبيەتىنىڭ ورتا مەكتەپتىڭ ءۇىىى كلاسقا ارنالعان وقۋلىعىندا جۇماليەۆ (1948 ج.) «قىرىق ادامنىڭ اقىلى بار» حاندار مەن سۇلتانداردى ماداقتايدى. وقۋلىقتا ءحىح عاسىرداعى رەاكتسياشىل اقىندار مۇرات پەن شورتانبايدىڭ يدەيالارى وبەكتيۆتى باعىتتا باياندالادى، ولاردىڭ شىعىستىڭ مۇسىلماندىق مادەنيەتى مەن وتكەندەگى حاندىقتى جىرلايتىن ولەڭدەرى ناسيحاتتالادى. مۇقانوۆپەن بىرىگىپ قۇراستىرعان جۇماليەۆتىڭ ءىح كلاسقا ارنالعان وقۋلىعىندا تاتاردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق جازۋشىسى، پانتۇركىستىك يدەيانىڭ كوسەمى گاسپيرينسكي مەن 1930-جىلى كەڭەسكە قارسى ارەكەتى ءۇشىن سوتتالىپ كەتكەن (ىبىراي، ۇكىلى ىبىراي – ت.ج.) ساندىباەۆتىڭ اتى ءجۇر».

 كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى (جالعاسى): «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى 1950 جىلى اقىشەۆانىڭ «قازاقستانداعى ءىرى بايلاردىڭ مال مەن مۇلكىن تاركىلەۋ» اتتى مونوگرافياسىن شىعاردى. كىتاپتا بايلاردىڭ وشپەندىلىككە تولى، كەڭەسكە قارسى پىكىرلەرى توپتاستىرىلىپ بەرىلگەن، بايلاردىڭ بانديتتىك كوتەرىلىسىنە قاتىسقان كەدەيلەردىڭ كوپتەگەن  جاعىمسىز پىكىرلەرى مەن مىسالدارى كەلتىرىلگەن. ونىڭ ساياسي زياندى ەكەنىنە بايلانىستى قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ونى تارالىمنان الىپ تاستادى. 

سول سياقتى 1950 جىلى جارىق كورگەن پوگورەلسكيدىڭ «كوشپەلىلەردىڭ وتىرىقشىلانۋى جانە قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى» اتتى تارالىمنان الىنىپ تاستالعان كىتابىندا اۆتور: «كوشپەلىلەردىڭ رۋلىق قۇرىلىمى ءبىز بىلەتىن ماركس-ەنگەلس ايتقانداي ەمەس، كەرىسىنشە، رادلوۆتىڭ جازعانىنداي»،– دەپ دالەلدەگەن. قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىنان وتىرىقشىلىققا كوشۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورىنىن جوققا شىعارعان، كەرىسىنشە، حالىق جاۋى بايتۇرسىنوۆتىڭ پىكىرىنەن (اشارشىلىق تۋرالى – ت.ج.) سىلتەمە كەلتىرگەن.

ورتالىق ولكەتانۋ مۇراجايىنداعى كورمەلەر ورىسقا قارسى رۋحتا تاربيە بەرەتىن، فەودالدىق-رۋلىق قۇرىلىمدى دارىپتەيتىندەي ەتىپ  قويىلعان. پاتشالىق وكىمەت ەمەس، كەرىسىنشە، ورىس حالقى قازاق حالقىنىڭ قاناۋشىسى ەتىپ كورسەتىلگەن...

... قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى جۇبانوۆتىڭ يدەيالىق جاعىنان زياندى كىتابىندا ۇلتشىلدىقتىڭ باعىتى اشىقتان-اشىق باياندالعان. ول كىتاپتا («زامانا بۇلبۇلدارى» – ت.ج.) فولكلورلىق مۇرا دەگەندى بۇركەنشىك ەتىپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ء«انشىل»، «كۇيشىل» قازاق تاريحىن ورىستارعا قارسى ۇستانىمداعى «انمەن» باياندايدى... سول كىتابى ءۇشىن جۇبانوۆقا ديسسەرتاتسيا قورعاماستان ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى اتاعى بەرىلدى.

... رەسپۋبليكا تەاترلارىنىڭ ساحنالارىنداعى كوپتەگەن پەسالاردا، وپەرالاردا، بالەتتەردە دە زياندى يدەيالار مەن وبرازدار ورىن العان. كوپتەگەن دراماتۋرگيالىق شىعارمالاردىڭ اۆتورلىعىنا پارتيادان شىعارىلعان ۇلتشىل مۇسىرەپوۆ يە بولعان. ونىڭ جانە باسقالاردىڭ پەسالارىندا («قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»، «قامبار مەن نازىم») قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1950 جىلى ايىپتاعان فەودالدىق-پاتريارحالدىق سارىنداعى، اڭىزداعىداي جومارت حاندار مەن بايلاردىڭ تۇرمىسى دارىپتەلگەن پوەزيالىق شىعارمالار پايدالانىلعان...

مىسالى، «الاشوردا» پارتياسىنىڭ بەلگىلى كوسەمى حالەل عابباسوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى ا.م.عابباسوۆتى – ساتباەۆ شولەيتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەتىپ تاعايىنداعان...

تاريح سالاسىندا ۇلتشىل، ساتباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى الكەي مارعۇلان تاسالانىپ ءجۇر. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولا تۇرىپ ەشقانداي پايدالى عىلىمي ءونىم بەرگەن ەمەس. ونىڭ 1939-1940 جىلداردىڭ اراسىنداعى جالعىز ەڭبەگى ەدىگە تۋرالى ماقالا. مارعۇلان بۇل ماقالاسىندا ورىس جانە قازاق حالقىنىڭ دۇشپانىن ماداقتاپ، ەدىگەنى قازاق حالقىنىڭ ەڭ وزىق وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ونىڭ قورعاۋشىسى ەتىپ كورسەتەدى. مارعۇلان ءوزىنىڭ بۇل ماقالاسىن  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىندا ەدىگەنىڭ رەاكتسيالىق سيپاتى اشكەرەلەنگەن سوڭ جاريالاپ وتىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

 ...ۇزاق ۋاقىت بويى ساتباەۆ ءتورت وتباسىنان تۇراتىن بايدىڭ تۇقىمدارى، اعاسى كورنەكتى كونتررەۆوليۋتسيونەر، الاشورداشى بولعان ەرمەكوۆتەردى قولتىعىنىڭ استىنا الىپ كەلدى...

اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى ساتباەۆ باسقاراتىن گەولوگيا ينستيتۋتى ساياسي تۇرعىدان بارىنشا كۇدىكتى ادامدارمەن نىعىزدالا تولتىرىلعان. قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ اكادەميانىڭ جۇمىسى تۋرالى قاۋلىسىنان كەيىن 1950 جىلى وسى ينستيتۋتتان بۇرىنعى تروتسكيشىل، كەڭەس اسكەرىنىڭ قاشقىندارى، شەت ەل بارلاۋىنىڭ اگەنتتەرىنىڭ، بۇرىنعى «الاشوردا» بۋرجۋازياشىل-ۇلتتىق پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ بالالارى، جيىنى 10 ادام جۇمىستان شىعارىلدى...

اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى ق.ي.ساتباەۆ اسا ءىرى بايدىڭ وتباسىنان شىققان. ونىڭ ەكى اعاسى كەڭەس وكىمەتى مەكەمەسى تاراپىنان رەپرەسسياعا ۇشىراعان. ساتباەۆ ءوزىنىڭ 1917-1919 جىلدارى «الاشوردا» كونتررەۆوليۋتسيالىق پارتياسىنا بەلسەندى قىزمەت ەتكەنىن پارتيادان جاسىرىپ كەلگەن...

... تەكسەرۋدىڭ ماتەريالدارى تاياۋ ارادا قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا تالقىلاناتىن بولعاندىقتان دا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعىن اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس قويىلعانى ءجون بولار ەدى – دەپ ەسەپتەيمىز» (اكادەميك ك.ي.ساتپاەۆ. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. استانا. توو «IC-سەرۆيس». 2009.  560 س.).

مىنە، ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋشىلارىنىڭ ساياسي ورەسى قانداي دارەجەدە بولعان جانە قانداي ء«ىرى عىلىمي ماسەلەلەرمەن» اينالىسىپ، انىقتاعان. انىعى، بۇل «قورىتىندىنى» جازۋعا چەرنيچەنكو، شويىنباەۆ تىكەلەي اتسالىسقان جانە ب.ن.ميترەيكين دە تىكەلەي مۇددەلى بولعان. ويتكەنى، ول سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيليالدارى مەن بازالارىنىڭ عالىم حاتشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ق.ساتباەۆپەن قاس-قاباعى جاراسپاپتى. ق.ساتباەۆتىڭ وسى «قورىتىندىعا» بەرگەن 25-تامىزداعى قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ پەن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.س.كرۋجكوۆقا بەرگەن تۇسىندىرمەسىندە: «ول (ميترەيكين – ت.ج.) 1941-1945 جىلدارى قازاق فيليالىنا نەمكەتتى قارادى، ءتىپتى ءوزىنىڭ سارۋايىمشىل كۇڭكىلىمەن ونىڭ ءوسۋى مەن دامۋىنا كەدەرگى جاسادى. سول جىلدارى قازاق فيليالىندا قۇرىلعان كەز-كەلگەن جاڭا عىلىمي ينستيتۋت ميترەيكين جولداستىڭ تاراپىنان ۇنەمى «شتىكپەن» قارسى الىندى، «قالاي بولىپ قالار ەكەن» دەگەن جالتاقتىققا جول بەردى»،– دەپ جازۋى ميترەيكين مەن ساتباەۆتىڭ ەكى اراسى «ەجەلگى جاۋ دوس بولماس» دەگەن جاعدايدا ەكەنىن بايقاتادى. ءوز كەزەگىندە ۆ.س.كرۋجكوۆ ماسەلەنى  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىندە تەزىرەك تالقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «پراۆدا» گازەتىنە تاپسىرما بەرىپ، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى جونىندە سىن ماتەريال جاريالاۋدى تاپسىردى. ال ولار «دايىن تۇرعان» كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسى تۋرالى جازىلعان ە.بەكماحانوۆتىڭ كىتابىن وققا بايلادى. «قازاقستان تاريحى تۋرالى كىتاپتاعى بۇرمالاۋشىلىقتارعا قارسى» دەگەن سىني ماقالا ۇيىمداستىرىپ، «پراۆدا» گازەتىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆ.وزەروۆتى ج.شاياحمەتوۆكە جولىعىپ، ونىڭ پىكىرىن ءبىلىپ كەلۋگە جىبەردى. بۇكىل قازاق ەلىن «جاۋ شاپتى» دەپ اتويلاتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ جازباسى مىناداي:

«1950, قازان. سۇراق (ماقالا مەن وزگە دە قۇجاتتاردى ەكى رەت وقىپ شىققاننان كەيىن): – ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى جانە ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى قالاي جەتكىزۋ كەرەك؟

جاۋاپ: – ەڭ باستى ماسەلەنى ءبولىپ الىپ جاۋاپ بەرۋ: كەنەسارىنىڭ قوزعالىسى رەاكتسيالىق قوزعالىس بولدى ما، الدە پروگرەسسيۆتىك قوزعالىس بولدى ما؟ ءبىز ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن پروگرەسسيۆتى دەپ ەسەپتەپ كەلدىك. ءشارىپوۆتىڭ ماقالاسى ورتالىق كوميتەتتىڭ پىكىرىن بىلدىرەدى. ەگەر «پراۆدا» قالاي دا بۇل ماسەلە جونىندە پىكىر ءبىلدىرۋدى قاجەت دەپ شەشسە، ەگەردە بۇل ماسەلە ءپىسىپ-جەتىلدى دەپ ەسەپتەيتىن بولسا، وندا بۇل ماسەلەنى ودان ءارى تالقىلاۋ بارىسىندا تۇعىر ەتىپ الۋ ءۇشىن ماقالانىڭ وكتەم مانەرىن (وب يزمەنەني تونا) وزگەرتۋدى ويلاستىرعان ءجون شىعار. ءبىزدىڭ دا اتقارعان جۇمىستارىمىزدى اتاپ ءوتۋ كەرەك، ءشارىپوۆتىڭ ماقالاسىن، سونىمەن قاتار وزگە دە قۇجاتتاردى جاريالاتۋ ارقىلى ورتالىق كوميتەت دۇرىس باعىتتا جۇمىس ىستەدى عوي.

ءسىزدىڭ ماقالانىڭ اۆتورلارى جونىندەگى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ رەتىندە ايتارىم مىناۋ: بۇل ماسەلەنى كوتەرۋدەگى وزدەرىنىڭ ورىنىن دۇرىس تۇسىنبەي، ورتالىق كوميتەتتىڭ باسىنا شىعىپ، ماسايراپ كەتپەس ءۇشىن ماقالانى مۇندا قولى قويىلعان ادامداردىڭ اتىنان بەرمەگەندەرىڭىز دۇرىس. بۇركەنشىك اتپەن، ەڭ دۇرىسى ورىس فاميلياسىنا ۇقساس كەلەتىن اتپەن بەرگەندەرىڭىز ءجون. ايتپەسە، قازاقتىڭ استارلى فاميلياسىنىڭ ارتىندا كىمنىڭ جاسىرىنىپ تۇرعانىن ىزدەپ بۇكىل قازاقستان شابىلىپ جۇرمەسىن. ماقالانى ماعان كورسەتىپ، سەنىم بىلدىرگەندەرىڭىزگە وتە ريزامىن»،– دەپ ەكىۇشتىلاۋ جاۋاپ بەرىپتى ج.شاياحمەتوۆ جولداس.

ج.شاياحمەتوۆتىڭ بۇدان باسقا مازمۇندا جاۋاپ بەرۋى مۇكىن بە ەدى؟ ءاي، قايدام. «ماقالانى ەكى رەت وقىعان سوڭ»، «قالاي دا بۇل ماسەلە جونىندە پىكىر ءبىلدىرۋدى قاجەت دەپ شەشسە»، «ماسەلەنى كوتەرۋدەگى وزدەرىنىڭ ورىنىن دۇرىس تۇسىنبەي، ماسايراپ كەتپەس ءۇشىن» دەگەن سوزدەر كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسى مەن ە.بەكماحانوۆتىڭ سوڭىنا تۇسكەندەردىڭ دە تاباندى كۇرەسىن، تالىس سۇيەنىشىن تانىتادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ولارعا ج.شاياحمەتوۆ توسقاۋىل قويىپ كەلسە، ەندى وعان «ريزاشىلىعىن ءبىلدىرۋ» عانا قالعان ەدى.

بۇل ماسەلەنىڭ «بەتى كەرى قايتپايتىنداي تەرىس باعىپ كەتكەنىن» 1950 جىلعى 12-جەلتوقسان كۇنگى  «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى ل.ف.يليچەۆتىڭ  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى، الەمگە «كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ سۇر كاردينالى» دەگەن اتى شىققان م.ا.سۋسلوۆقا تاقىرىبى «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەپ قايتادان وزگەرتىلگەن قىزمەت بابىنداعى مالىمەتتىك جازباسى انىق دالەلدەيدى. مۇندا سول كەزدەگى قازاقستانداعى ساياسي كوزقاراس احۋالىنان جانە ۇلتتىڭ ادال ازاماتتارىنىڭ ۇستانعان پىكىرىنەن تولىق ماعلۇمات بەرىلەتىن بولعاندىقتان دا، تۇتاس كەلتىرەمىز:

«كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا دۇرىس باعا بەرمەگەن ە.بەكماحانوۆتىڭ ماسەلەسى تۋرالى ءار كەزدە بىرنەشە ادام: ماسكەۋلىك تاريحشى ياكۋنين مەن ح.ع.ايداروۆا، قازاق تاريحشىسى شويىنباەۆ، «پراۆدانىڭ» مەنشىكتى ءتىلشىسى چەرنيچەنكو رەداكتسيانىڭ الدىنا ارنايى ماسەلە رەتىندە قويىپ كەلدى. ياكۋنين مەن ح.ع.ايداروۆانىڭ، شويىنباەۆتىڭ بىرىگىپ جازعان ماقالاسى رەداكتسيانىڭ القا كەڭەسىندە ءۇش رەت تالقىلاندى. كەنەسارىنىڭ قوزعالىسى تۋرالى ماسەلەنى پ.كۋزنەتسوۆ («پراۆدا»), موروزوۆ پەن ليحولات ( بك(ب)پ وك ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى) جولداستار ارنايى قاراستىرىپ شىقتى. ولاردىڭ بارلىعى دا ە.بەكماحانوۆتى ايىپتاعان بۇل ماقالانى جاريالاۋ جونىندە ۇسىنىس ءبىلدىردى. ماقالا جاريالاۋعا قابىلداندى.

ە.بەكماحانوۆتان جەدەل حات العان سوڭ جانە ءسىزدىڭ نۇسقاۋىڭىزبەن قوسىمشا تەكسەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. پراۆدا» گازەتىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆ.وزەروۆ ارنايى الماتىعا بارىپ قايتتى. قازاق تاريحشىلارىنىڭ كوپشىلىگى ە.بەكماحانوۆتىڭ ۇستانىمىنا قارسى ەكەنى، ونى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق دەپ باعالايتىنى انىقتالدى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعى (ساتباەۆ جولداس) جانە ورتالىق كوميتەتتىڭ قىزمەتكەرى (وماروۆ), ء(يا، ولار ءۇشىن ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى جاي قىزمەتكەر – ت.ج.) كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا رەاكتسيالىق قوزعالىس رەتىندە باعا بەرىلگەن جاريالانىمعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەندىكتەرىن مالىمدەدى.

ماقالامەن شاياحمەتوۆ جولداس تا تانىسىپ شىعىپ: ونىڭ ءوزى قوزعالىستى رەاكتسياشىل دەپ ەسەپتەمەيتىنىن، ەگەردە ماسەلە ءپىسىپ-جەتىلدى دەپ ەسەپتەپ، «پراۆدا» ماقالانى جاريالاۋعا بەكىنسە، وندا وعان كەيبىر وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەكتىگىن ءبىلدىردى. وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.

بۇدان باسقا، «پراۆدا» رەداكتسياسىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمى ارنايى كەڭەس شاقىردى. وندا ماقالا ءار ءتۇرلى كوزقاراس يەلەرىنىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلدى. ماقالاعا قارسى بەكماحانوۆ پەن ۆياتكين جولداستار (كىتاپتىڭ رەداكتورى) قارسى سويلەدى، ولار بەكماحانوۆتىڭ سوڭعى حاتىنىڭ رۋحىندا، بىراق بۇرىنعىداي وكتەم ەمەس، پىكىر ءبىلدىردى. ياكۋنين، ح.ع.ايداروۆا جانە قازاقستاننان ارنايى كەلگەن ب.سۇلەيمەنوۆ – ە.بەكماحانوۆ كەڭەستىڭ نازارىنا ۇسىنعان قۇجاتتاردى جوققا شىعاردى.

سودان كەيىن ماقالا رەداكتسيا القاسىندا ءتورتىنشى رەت تالقىلاۋعا قويىلدى، تاعى دا موروزوۆ پەن ليحولات جولداستاردىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى. ولار: باسىلسىن – دەگەن ورتاق پىكىر ءبىلدىردى.

ە.بەكماحانوۆتىڭ سوڭعى حاتى، ونىڭ بۇرىنعى ۇستانىمىن اقتاۋعا تىرىسۋىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كۇش كورسەتە بايانداعان وكتەم مانەرىمەن (ۋگروجايۋششيم تونوم), سونداي-اق بىرقاتار جالعان ايىپتاۋلارىمەن جانە قاراما-قايشىلىقتارىمەن نازار اۋدارادى.

ە.بەكماحانوۆ ماقالا اۆتورلارىن (ولاردىڭ اتتارى وعان بەلگىسىز بولاتىن) دۇشپاننىڭ قولشوقپارى دەپ اتادى. ونىڭ ويىنشا، ماقالا: «قازاق حالقىنىڭ جاۋلارى – بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدار مەن كوسموپوليتتەر قاساقانا قۋانا قولداپ وتىرعان جالعان پىكىر» ەكەن. ءسويتىپ ول ماقالادا ايتىلماعان تۇجىرىمداردى دالەلدەۋگە تىرىستى.

مىسالى، ە.بەكماحانوۆ: اۆتورلار كەنەسارى مەن ءشامىلدىڭ اراسىن سالىستىرادى،– دەپ كورسەتەدى، ال ماقالادا ءشامىلدىڭ اتى دا اتالمايدى.

بەكماحانوۆ ماقالا اۆتورلارىنا: «...ء(حىح عاسىردىڭ) 30-40 جىلدارى قازاق ەڭبەكشىلەرى وتارشىلدىق ەزگىنى باسىنان كەشىرگەن جوق – دەگەن پىكىر ايتادى. مۇنداي تۇجىرىمدار پاتشالىق رەاكتسيالىق-وتارلاۋشىلىق ساياساتىن تىكەلەي قورعاۋ بولىپ تابىلادى»،– دەپ كىنا تاقتى. ال ماقالادا: «قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋى «پروگرەسسيۆتىك سىپات الدى» – دەپ كورسەتىلە وتىرىپ، بۇدان ءارى «سونىمەن قاتار، پاتشالىق وكىمەت، ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا قازاق دالاسى مەن ورتا ازياعا باسىپ كىرۋى ارقىلى ەڭبەكشى بۇقاراعا اۋىر ەزگى جۇرگىزدى. ورىس پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى، زورلىق پەن توناۋشىلىق قازاقتاردىڭ زاڭدى قارسىلىعىن تۋدىردى»،– دەپ كورسەتىلگەن بولاتىن.

ە.بەكماحانوۆتىڭ حاتىنىڭ وزىندە تىكەلەي قايشىلىقتار بار. مىسالى، ءحىح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىنداعى ورتا ازياداعى اعىلشىن-ورىس قاتىناستارىنىڭ شيەلەنىسۋىن جوققا شىعارادى (16-18 بەتتەر). ال بەكماحانوۆ سول كىتابىنىڭ ىشىندە ورىس اكىمشىلىگى جۇيەسىنىڭ قازاقستانعا ەنگىزىلۋى ءۇردىسى جونىندە: «... بۇل ءۇردىس 30-جىلدارى اعىلشىن-ورىس قاتىناستارىنىڭ باسەكەسىنە بايلانىستى بۇرىنعىدان دا كەڭ تۇردە شيەلەنىسە باستادى... ورتا ازيا بىرتە-بىرتە ورىس-اعىلشىن باسەكەسىنىڭ نەگىزگى كۇرەس مايدانىنا اينالدى»،– دەپ جازدى (114-بەت).

ە.بەكماحانوۆتىڭ حاتى – تەك قانا ءوزىنىڭ تەوريالىق ۇستانىمىن تاباندى تۇردە قورعاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ماقالانىڭ جاريالانۋى ماسەلەسىن شەشۋگە كورسەتىلگەن قىسىم بولىپ تابىلادى.

سوندىقتان دا ماقالانى جاريالاعان ءجون بولار ەدى دەپ ەسەپتەيمىز.

ل.يليچەۆ».

مۇنىڭ ءوزى كەنەسارى قوزعالىسىن تەرىس باعالاۋ ارقىلى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن ماڭگىلىك وشىرۋگە باعىتتالعان «يدەولوگيالىق جازالاۋ» ساياساتىنىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ سالىستىرمالى باعاسىمەن ايتساق، «پاتشالىق وتارلاۋدىڭ» – «كوممۋنيستىك – كولونيزاتورلىق» جۇيەگە اۋىسۋىن باسقا ەشتەڭە ەمەس» ەكەنىن تانىتادى. ارينە، «سۇر كاردينال» سۋسلوۆ سۋماڭداعان جىڭىشكە، ارىق، سالالى ساۋساقتارىمەن سونداي ءبىر سۇيىنىشپەن سۇيكەتە قول قويعانى انىق. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ول اراعا تۋرا وتىز بەس – وتىز التى جىل وتكەن سوڭ قازاق تاريحىن تاعى دا جوققا شىعارۋعا ۇمتىلىپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ء«الىپ پەن اقىن» كىتابى تۋرالى تۋرا وسىنداي  قاۋلىعا قول قويۋعا تاپسىرما بەردى. «سۇر كاردينالدىڭ سوڭعى جازالاۋ جارلىعى» ورىندالماي قالدى. ۋاقىتتىڭ ەكپىنى مەن ىرعاعى وزگەردى، ونىڭ بويىنداعى «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» قۋاتى دا سارقىلا باستاپ ەدى.

 «پراۆدانىڭ» ماقالاسى – سوت ۇكىمىنەن دە پارمەندى ەدى جانە ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دا ونىڭ كۇشىن جويا المايتىن. سول ۇكىم ەندى قازاقستاننىڭ تاعدىرىن ۇرشىقتاي ءيىردى.

كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى م.ا.سۋسلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ جانە «پراۆدا» گازەتىنىڭ باسپاسوزدە ۇيىمداستىرعان «ناۋقاندىق شابۋىلىن» اشكەرەلەيتىن حاتتار مەن قۇجاتتاردىڭ، ماعلۇماتتار مەن تۇسىنىكتەردىڭ، ماقالالار مەن دومالاق ارىزداردىڭ مازمۇنىنا جۇگىنسەك ج.شاياحمەتوۆ پەن ءى.وماروۆ كەنەسارى قوزعالىسىن اشكەرەلەۋگە قارسى بولعان، ولار ءۇش ايعا دەيىن «پراۆدانىڭ» ماقالاسىن باستاۋىش پارتيا ۇيىمىندا تالقىلاۋعا رۇقسات بەرمەگەن، تەك شاياحمەتوۆ ىسسپارعا كەتكەن كەزدە ەكىنشى حاتشى كرۋگلوۆتىڭ پارمەنىمەن ماقالا تاريح ينستيتۋتىنىڭ پارتيا ۇيىمىندا اسىعىس تالقىلانعان.  

ءيا، ۇلى وتان سوعىسىنداعى جاۋىنگەرلەرگە: «سەندەردى ابىلايدىڭ، كەنەسارىنىڭ، ناۋرىزبايدىڭ ارۋاقتارى قولداسىن!»،– دەپ ۇران تاستاعانىن ج.شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى دە مويىنداي سويلەدى:

  ج. شاياحمەتوۆ: « مەن 1944 جىلى امانگەلدى يمانوۆتىڭ كايتىس بولۋىنا 25 جىل تولۋىنا ارنالعان، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە جاريالانعان ماقالامدا ەلەۋلى ساياسي قاتە جىبەردىم. قازاق جاۋىنگەرلەرىن نەمىس-فاشيستەرگە قارسى كۇرەسۋگە شاقىرا وتىرىپ، مەن ولاردى وزدەرىنىڭ داڭقتى بابالارىنا لايىقتى بولۋعا شاقىردىم، ءسويتىپ، سىرىمنىڭ، يساتايدىڭ، ماحامبەتتىڭ، امانگەلدىنىڭ ەسىمدەرىمەن قاتار، ابىلايدىڭ، كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ اتتارىن دا اتادىم. قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ سەسسياسىندا 1944 جىلى اپرەلدە جاساعان بايانداماسىندا وڭداسىنوۆ جولداس تا وسىنداي قاتە جىبەردى. ورتالىق كوميتەتتىڭ ناسيحات جانە ۇگىت ماسەلەسىن باسقاراتىن سەكرەتارى وماروۆ جولداستىڭ يدەولوگيالىق جۇمىسپەن شۇعىلدانۋى قاناعاتتانعىسىز بولدى، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق سىپاتتاعى قاتەلەردى دەر كەزىندە اشا بىلمەدى جانە ول قاتەلەردى ورتالىق كوميتەت بيۋروسىنىڭ تالقىلاۋىنا سالمادى. «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى باسىلۋىنىڭ باس رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ، وماروۆ جولداس بەكماحانوۆتىڭ قاتەلەرى تۋرالى دابىلدارعا قۇلاق قويمادى جانە «قازاق سسر تاريحىنىڭ» كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسى تۋرالى تاراۋىن جازۋدى سونىڭ وزىنە تاپسىردى» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951, № 10) – دەپ «مويىندادى».

 «كەنەسارىنىڭ جولىنداعى تالمايتىن كۇرەسكەر، ونىڭ مەنشىكتى قورعاۋشىسى، جانە حان تۇقىمدارىنىڭ تۇراقتى الديارى» اتانعان ە.بەكماحانوۆ، ە.يسمايىلوۆ، ق.مۇحامەدحانوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆتىڭ قاتارىندا ق.جۇماليەۆتىڭ ءوزى دە قاماققا الىنىپ، جيىرما بەس جىلعا كەسىلىپ، سەمەيگە جەر اۋدارىلدى.

 ال د.ا.قوناەۆتىڭ ەستەلىگىندە: بۇل ناۋقاندى ورشىتۋگە ۇيىتقى بولعان جانە وسى ماسەلەدە دۇرىس باعىت ۇستاماعان – ج.شاياحمەتوۆ باسقارعان ورتالىق كوميتەتتىڭ ءوزى،– دەگەن ەمەۋىرىن تانىلادى.  

ساياسي قايراتكەرلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە كەڭەستىك يدەولوگيا مەن كوممۋنيستىك ەتيكا مەكتەبىنەن وتكەن تۇلعالاردىڭ مەمۋارلارىنىڭ دەنى – سول تۇستاعى قاۋلى-قارارلاردىڭ، حاتتامالاردىڭ نەگىزىندە جازىلاتىن جازىلماعان ءداستۇر بار. د.ا.قوناەۆتىڭ پىكىرىنە دە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىلارى پ.اپوستولوۆ پەن ب.ن.ميترەيكيننىڭ جانە پارتيا، كاسىپوداق پەن كومسومول ۇيىمدارى ءبولىمىنىڭ ينسترۋكتورى ا.پەتروۆسكيدىڭ بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ.م.مالەنكوۆقا جازعان «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ ورىن الۋى جانە ساياسي تۇرعىدان جات ماماندارمەن بىلىقتىرىلۋى (زاسورەننوستي – ت.ج.) تۋرالى» ءمالىمحاتى، «پراۆدا» گازەتى جانە ونىڭ قازاقستانداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى ا.چەرنيچەنكو ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ باس رەداكتورى يليچەۆ ارقىلى م.ا.سۋسلوۆقا جولدانعان ايىپتاۋ ماعلۇماتى جانە جوعارىداعى «دومالاق ارىزدىڭ كلاسسيگىنىڭ» فورمۋليروۆكالارى سوزبە سوزگە جۋىق نەگىز ەتىلىپتى. ادەتتە، ۋاقىتتىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلە بايانداۋعا ادەبي وڭدەۋشىلەر ءجيى جۇگىنەتىن بۇل ءتاسىل – مەمۋار يەسىنىڭ شىناي كوزقاراسىن بىلدىرە بەرمەيدى.

  ءسويتىپ، م.ا.سۋسلوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى مەن «پراۆدانىڭ» دەگەنى جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ تىندى.   

بۇل كەزدە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە جەكە باسى تارازىعا تاعى دا تارتىلىپ جاتتى. ءۇش جىلعا سوزىلعان ۇلكەن ناۋقاننىڭ العاشقى تالقىسى، مىنە، وسىلاي اياقتالدى. ءيا، ءبارى دە امالسىزدىڭ ىرقى ەدى.

تۇرسىن جۇرتباي،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور

Abai.kz