بۇگىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوچتاسىنا قابانباي باتىر مەن ەسكەلدى بي تۋرالى جازىلعان ماتەريال كەلىپ ءتۇستى.  قازاقتىڭ وتكەن - كەتكەنى مەن ارعى - بەرگىسىن قازىپ جازىپ جۇرگەن تاريحشىلار مەن جازۋشىلاردىڭ اراسىندا قاي ۋاقىتتا دا تالاس-تارتىس باسەڭدەگەن ەمەس. اركىم ءوز «باتىرىنىڭ» سويىلىن سوعىپ، قولدان تاريح جاساپ العىسى كەلىپ ءجۇر. بۇل ماقالادا دا سول «قولدان تاريح جاساعىسى» كەلەتىندەردىڭ جايى ءسوز بولىپتى. سول سەبەپتى دە، ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن عىلىمي ورتا تارقاتسىن دەگەن نيەتپەن ماقالانى جالپى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

اپتا باسىنان بەرى كورشىم ابدەن قاجاپ ءبىتتى. جيىرما بەس جىل بۇرىنعى ۋاقيعانى ەكى كۇننىڭ بىرىندە بىقسىتا بەرەدى. بۇگىن دە  كەلدى. جاسى ۇلكەندىگىن، ساقالىنىڭ اقتىعىن سىيلاپ ۇندەمەگەن سايىن تىزە باتىرىپ بارادى. ەندى جاۋاپ قاتپاسام بولماس دەگەن ويعا كەشە بەكىنگەنمىن. ءسوز سىقپىتى مىناۋ:

- ينتەرنەتتەگى «ارداق» دەگەن سەنسىڭ بە؟ تانبا، سەنسىڭ! ەسكەلدى اۋليەنىڭ 300 جىلدىعىن تويلايمىز دەپ جينالعاندا  ورتامىزدا بولعانسىڭ. سەنىڭ جالايىر ەمەس جاعالبايلى ەكەنىڭدى ءيتىم بىلگەن بە؟..

قىسقاسى، كورشىم بىرقىدىرۋ بۇرقىرادى. ونىسى راس. ينتەرنەتكە «ارداق» دەگەن اتپەن جازعان مەنمىن. بۇل مەنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىم. تانايىن دەگەن وي جوق. ەسكەلدى اۋليەنىڭ 300 جىلدىعىن تالدىقورعان وبلىسى اتاپ وتپەك بولعاندا اراسىندا بولعانىم دا شىن. بىراق ينتەرنەتتە ءبىر اۋىز وتىرىك قوسقان جوقپىن. كەرىسىنشە، جاداعايلاپ قانا ايتىپ ەدىم. سىزدەرگە ۇعىنىقتىرۋ ء ۇشىن جىلىكتەپ ايتايىن...

1991 جىلى تالدىقورعان وبلىسىندا قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولعانىنا ارنالىپ بىرنەشە ءىس-شارالار وتكىزىلدى. ءبولىپ-جاراتىنى جوق، وبلىس اكىمشىلىگى ءبارىن كەرەمەت ۇيىمداستىردى. نە جاسىراتىنى بار، سول تۇستا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى، مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى، اسىرەسە، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باستىعى، وتە بەدەلدى جۋرناليست، سول شارالاردىڭ بارلىعىنا باس بولعان كامال ابدراحمانوۆ باستاعان نايمان ازاماتتارى بولاتىن. ءسوز جوق، بۇل دا اسەر ەتكەن شىعار. اسىرەسە، ۇيگەنتاس جايلاۋىنىڭ تورىندە وتكەن استى ايتساڭشى! سۋرەتتەۋگە ءتىلىم جەتپەيدى.

تالدىقورعان جالايىر مەن نايماننىڭ شەپتەسكەن تۇسى. سودان دا جالايىر تۋىستار باسكەگە ءتۇسىپ جۇرگەنى، نايمان اعايىندار جاعىنان وسىنى بايقاماپپىن. قابانباي باتىردىڭ مەرەكەسى قازىر مارقۇم بولىپ كەتكەن ءۇش-ءتورت جالايىر ازاماتىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپتى. اقىلداسىپ، ەسكەلدى اۋليەنىڭ 300 جىلدىعىن 1992 جىلى اتاپ ءوتۋ كەرەك دەگەن وي ءپىسىردى. وبلىس اكىمىن كوندىرۋ ءۇشىن، سوزدەرى سالماقتى بولۋ ءۇشىن عالىمداردى الدىعا ءتۇسىرۋ قاجەت دەستى. "ەسكەلدى اۋليە ابىلايدىڭ باس باتىرى بولعان" دەۋىمىز كەرەك دەگەنگە دەيىن باردى. سونىمەن عالىم سارسەنبى ءداۋىتوۆتى العىزدى. سارسەكەڭ سالعاننان قارسى شىقتى.

– ەسكەلدى اۋليە ءالى 250 جاسقا دا جەتكەن جوق. وبال بولادى عوي،  – دەپ ەدى

ۇلكەن اعالار:

– سەنى سول ءۇشىن شاقىرتتىق! ورتا ءجۇز ۇلى ءجۇزدىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتتى. 300 جىلعا جەتكىزۋ كەرەك، – دەپ بوي بەرمەدى.

ءوزارا داۋ باستالىپ كەتتى. ەسكەلدى اۋليە، بالپىق بي، قابليسا جىراۋ، رايىمبەك اۋليە بارلىعى قاتار ءومىر سۇرگەن ادامدار. الماتىداعى رايىمبەك اۋليەنىڭ باسىندا تۋعان جىلى قاتەلەسىپ، اكەسى تۇكەنىڭ تۋعان جىلى جازىلعان. حانگەلدى باتىر، قابانباي، بوگەنباي باتىرلارمەن تۇستاس، سوندا حانگەلدى 1690 جىلداردىڭ الدى-ارتىندا تۋادى. ونىڭ ۇلى تۇكەدەن رايىمبەك تۋادى. حانگەلدىدەن بەرى ەكى ۇرپاق، دەمەك، 50 جىل قوسىلادى. سوندا رايىمبەك مولشەرى 1735 جىلدارى تۋادى. قابليسا وسى تۇستاس. قابليسانىڭ ەسكەلدى مەن بالپىقتان جاسى ۇلكەندىگىن ەسەپتەسەك، ەسكەلدى مەن بالپىق ودان دا بەرى تۋعان. ونىڭ ۇستىنە ابىلاي حان سايلانعاندا ەسكەلدى 14-16 جاستاعى بالا دەپ ءبارىمىز ايتامىز. ابىلاي 1771 جىلى حان سايلاندى. وندا، ءتىپتى، ەسكەلدى اۋليە 1750 جىلداردان بەرى تۋادى. داۋ-دامايدىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى. بىراق بۇعان قىزىپ العان ءۇش اعامىز كونە مە؟ اقىرى جينالىپ وتەناي اۋىلىنداعى ەسكەلدى اۋليەنىڭ ۇرپاقتارىنا باردىق. اتى ەسىمدە قالماپتى، جەتپىستەن اسقان قارت ەكەن. ول كىسى دە «قوي، بالالار، اۋليە اتامىزعا ارى دەسە ەكى ءجۇز ەلۋ جىل. قازاقتىڭ قابانبايىنا جالايىردىڭ ەسكەلدىسىن تەڭەستىرمەڭدەر. بۇل نە دەگەندەرىڭ؟» دەپ بەزەك قاقتى.

بىراق وتالىپ العان اعالارىم قويسىن با؟ اقىرى سارسەنبى ءداۋىتوۆ تە، اقساقال دا امال جوق كوندى. ەندى ەسكەلدى اۋليەنى ابىلايدىڭ باس باتىرى ەتۋ عانا قالعان. قابانباي باتىردىڭ تويىنان سوڭ جالايىر باۋىرلاردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا وتكەن ۇلكەن جينالىستا ءسوز العان ءبىر اعامىز تالپىنىس جاساپ، ەسكەلدى اۋليەنى جينالعانداردىڭ الدىندا باس باتىر دەپ اتاپتى. بىراق جينالىستا مىنەزى تىك، جەتىسۋدىڭ وتكەن كەتكەنىن بۇلاردان كوش ىلگەرى بىلەتىن كامال ابدراحمانوۆ وتىرىپتى. ءسوزىن ءبولىپ:

– كىمنىڭ كىم بولعانىن تالقىلاپ، تالدايتىن جەر ەمەس. قابانبايدان ەلۋ جىل كەيىن تۋعان ەسكەلدى جارىقتىقتى ابىلايدىڭ باس باتىرى ەدى دەگەنىڭىزدى الدىمەن ەسكەلدى اۋليە قولداماس. قابانبايلار قالماقتى تالقانداپ تاستاعاندا ەسكەلدى اۋليە اتامىزدىڭ اتى ءالى ءمالىم ەمەس. بۇلاي سويلەۋ ءۇشىن سول تۇستا جالايىرلاردىڭ جاعدايى قانداي بولعانىن انىقتاۋ كەرەك. ول ءۇشىن مۇحامەتجان تىنىشباەۆتى ءبىر قاراپ شىعىڭىز. وندا جالايىرلاردىڭ كوكسۋ مەن قاراتالعا قاشان قونىستانعانى، ونىڭ الدىندا قايدا وتىرعانى، جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا قايدا بولعانى، بالپىق ءبيدىڭ قالاي دۇنيەدەن وتكەنىنە دەيىن جازىلعان. سونان سوڭ ءسوز ايتىڭىز. بۇل اڭگىمەنى دوعارىڭىزدار. نە دەسەڭىزدەر دە ەسكەلدى اۋليەگە ءۇش ءجۇز جىل بولعان جوق. جۇرتتى الداماي اس بەرەيىك، – دەسە كەرەك.

جالايىر اعالارىمنىڭ باسى قوسىلعانىندا ءوز اۋىزدارىنان وسىلاي ەستىدىم. ءبارى ىشتەي تىندى. جالايىرلار جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە زاپى تارتپاعان جالعىز رۋ عوي. قازاق دالاسىن قالماقتان ازات ەتۋگە دە قاتىسپاعانى انىق. مۇنى وزدەرى جاقسى بىلەدى. جينالىستا سويلەگەن  جىگىتتەر وسىنى ىمداسا كەرەك. ىسكە وبلىس اكىمى ارالاسىپ، ءويتىپ-ءبۇيتىپ ەسكەلدى اۋليەنىڭ 300 جىلدىعى اتاپ وتىلەتىنى شەشىلدى. سول جىلى-اق ەل-جۇرت ەسكەلدى اۋليە مەن بالپىق بيلەردىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ جىلعا كەلمەگەنىن تۇگەل ەستىگەن. بۇگىن دە جالپاق جالايىر عانا ەمەس، جەتىسۋدى مەكەندەگەن جۇرت تۇگەل بىلەدى. ونىڭ نە قۇپياسى بار؟ وتكەندە وسى جاعدايدى قىسقا عانا جازعانمىن. كورشىمنىڭ ۇرىنىپ تۇرعانى سول.

ءدال قازىر ماعان سوقتىعىساتىن ءجونى جوق ەدى. مەن دە وتالا جونەلدىم. ەكەۋىمىز ءبىراز جەرگە بارىستىق. ويىمدا وزگە ەشتەڭە جوق ەدى. ەندى ەستىپ وتىرمىن، سول باياعى تىنباس، شارشاماس كامال ابدراحمانوۆ قابانباي باتىردىڭ 325 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جونىندە الماتى وبلىسىنىڭ اكىمىنە حات جازىپتى. تالدىقورعان قالاسىنا ارنايى كەلىپ اقىلداس شاي ءىشىپتى. استانادا دا ۇيىمداستىرىپ جاتىر دەيدى. الماتىدا اس بەرىلىپ، قابانباي باتىردىڭ تۋعانىنا 325 جىلدىعىنا وراي عالىمدار ءماجىلىس وتكىزىپتى. عالىمداردىڭ ءسوزى جەكە كىتاپ بولىپ شىقپاقشى. ەندى مەنىڭ كورشىم سەكىلدى جالايىردىڭ ءبىر-جار شالى قالسىن با؟ ماعان تىرداي ءتيىسىپ جۇرگەن ءتۇرى وسى ەكەن. ادامدا توقتام بولسايشى.

باياعى وتىرىكتى تاعى قايتالايمىز با؟ كەلەر جىلى ەسكەلدى اۋليەنىڭ تۋعانىنا 325 جىل بولدى دەپ ۇيالماي ەل جينايمىز با؟

كورشىم مەنى كورمەستەي بولار. بىراق شىندىعى وسى.

ارداق ىسقاقباەۆ، زەينەتكەر ۇستاز

Abai.kz