كەرەكۋ اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنى مەن ماعىناسى.
قازىرگى قازاق تىلىندە «كەرەكۋ» ءسوزى ەشقانداي ماعىنا بەرمەيدى. ال قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇپ – تامىرى بولىپ تابىلاتىن كونە تۇركى ءتىلى قانداي مالىمەت بەرەدى ەكەن؟
1969 جىلى لەنينگراد قالاسىندا جارىق كورگەن سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى دايىنداعان «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىزدى الدىمىزدان شىعارادى. بۇل سوزدىكتىن وداقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى تۇركولوگتارى جاساعانىن ايتپاساق تا بولار:
«كەرەكۋ – شاتەر، يۋرتا. Keragu – شاتەر، يۋرتا: kok (؟) kordikeragujuoti – ون ۆسترەتيلسيا س ترۋدنوستيامي، نا سەبيا ۆزۆاليل شاتەر (مك ءى 404); keraguicinetegol – كاكوۆا ۆنۋترەننوست يۋرتى؟ (ThSll)» (10, س. 300). ماحمۇد قاشقاريدىڭ «سوزدىگى» (ديۋاني لۇعات ات - تۇرىك) ءبىزدىڭ كەرەكۋ تۋرالى تۇسىنىكتەرىمىزدى تولىقتىرا تۇسەدى. ۇلى عالىمنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كونە تۇركىلەردە «كەرەكۋلەن» دەيتىن ەتىستىك ءسوز بار، ول وزىنە كيىز ءۇي جاساپ، الدى، شاتىر تىكتى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مىسالى، «ەر كەرەكۋلەندى» - «ەر ازامات وزىنە كيىز ءۇي تىكتى» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى (11- ت. 3. س. 205).
قازىرگى قازاق تىلىندە «كەرەكۋ» ءسوزى ەشقانداي ماعىنا بەرمەيدى. ال قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇپ – تامىرى بولىپ تابىلاتىن كونە تۇركى ءتىلى قانداي مالىمەت بەرەدى ەكەن؟
1969 جىلى لەنينگراد قالاسىندا جارىق كورگەن سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى دايىنداعان «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىزدى الدىمىزدان شىعارادى. بۇل سوزدىكتىن وداقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى تۇركولوگتارى جاساعانىن ايتپاساق تا بولار:
«كەرەكۋ – شاتەر، يۋرتا. Keragu – شاتەر، يۋرتا: kok (؟) kordikeragujuoti – ون ۆسترەتيلسيا س ترۋدنوستيامي، نا سەبيا ۆزۆاليل شاتەر (مك ءى 404); keraguicinetegol – كاكوۆا ۆنۋترەننوست يۋرتى؟ (ThSll)» (10, س. 300). ماحمۇد قاشقاريدىڭ «سوزدىگى» (ديۋاني لۇعات ات - تۇرىك) ءبىزدىڭ كەرەكۋ تۋرالى تۇسىنىكتەرىمىزدى تولىقتىرا تۇسەدى. ۇلى عالىمنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كونە تۇركىلەردە «كەرەكۋلەن» دەيتىن ەتىستىك ءسوز بار، ول وزىنە كيىز ءۇي جاساپ، الدى، شاتىر تىكتى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مىسالى، «ەر كەرەكۋلەندى» - «ەر ازامات وزىنە كيىز ءۇي تىكتى» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى (11- ت. 3. س. 205).
ءدال وسى «كەرەكۋ» ءسوزى سەۆورتياننىڭ، شەرباك، بۋداگوۆا سوزدىكتەرىندە اتالادى. سونىمەن كونە تۇرىك تىلىندە «كەرەكۋ» ءسوزى كيىز ءۇي، شاتىر، كوشپەلىلەردىڭ باسپاناسى دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقشا نۇسقاسى «كەرەگە»- كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسى، نەگىزى، قابىرعاسى ماعىناسىندا قولدانىلادى. موڭعول تىلىندە كيىز ءۇي – «كەر» دەپ اتالادى (12, س. 82 – 86). ءبىر ەسكەرتەتىن ماسەلە، موڭعولدىڭ «كەر» ء(ۇي) ءسوزىنىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى (سەمانتيكاسى) تۇركى تىلىندەگى سوزۋ، جايۋ، كەرۋ ماعىناسىمەن ۇندەس. «قۇپيا شەجىرەگە» سۇيەنسەك، تاڭعۇتتاردىڭ ءۇيى «تەرمە كەر» قازىرگى موڭعول تىلىندە «تەرمە» ءسوزى كەرەگە دەگەن ماعىنا بەرەدى / نەمەسە تور/. بۇگىنگى كۇنى قالماقتاردا، التايلىقتاردا، تۋۆادا «تەرمە، تەرەبە» - كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى ماعىناسىندا قولدانىلادى. سولتۇستىك كاۆكاز تۇركىلەرى، باشقۇرتتار كيىز ءۇيدى «تەرىم»، «تەرمە» دەپ اتايدى. ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن تۇرىك – موڭعول ەلدەرىندەگى «كەرەگە» نەمەسە «تەرەمە» سوزدەرىنە قاتىستى تاماشا دەرەكتەردى س.ي. ۆاينشتەيننىڭ «مير كوچەۆنيكوۆ تسەنترا ازي» كىتابىنان تاۋىپ الۋعا بولادى (13, س. 40 – 77). تەرمە ۇيدەن ورىستىڭ «تەرەموك»، «تەرەم» ۇعىمدارى شىققاندىعىن قايتالاپ ايتۋدىڭ ونشا قاجەتتىلىگى بولماس. بۇل تۋرالى «سلوۆار تيۋركيزموۆ ۆ رۋسسكوم يازىكە» كىتابىندا (14) تاماشا سيپاتتالعان.
«كەرەگە» ءسوزى – تۇركى – موڭعول، ۋگرو – فين تىلىندەرىندە دوڭگەلەك الاڭ، دوڭگەلەك دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل تۇپكى نەگىز اسىرەسە ماديار ت.ب. ۋگروفين تىلدەرىندە ساقتالعان. قاراڭىز: ەنيكو سي. كۋرس ۆەنگەرسكوگو يازىكا. Kerek(kereket, kereke, kerekek) – كولەسو (15, س. 496).
تۇرىك – موڭعول تىلدەرىندە «كەرەگە» ءسوزى تىكەلەي دەڭگەلەك كيىز ءۇيدى بىلدىرەدى. وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ «كەرەگە» ءسوزى تامىرى تەرەڭگە كەتكەن ەۆرازيالىق ۇعىم ەكەنىن كورسەتەدى.
ءبىز الىسقا بارماي – اق، الدىمەن XYII – XYIII عاسىرداعى ورىس دەرەكتەرىنە كوز جۇگىرتەيىك. جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار ءوز جازبالارىندا پاۆلودار ورنالاسقان جەر بۇرىن “كورياكوۆ يار” دەپ اتالعانىن جازادى. بىراق “كورياكوۆ” دەگەن كوپەستىڭ اتىنا سەنىم كۇشتى بولعاندىعى سولاي، ناقتى دەرەكتى، سىلتەمەنى، “پودسكازكانى” كورە تۇرا، “كورياكوۆقا” “كەرەكۋدى” جىعىپ بەرەدى. مىسالى، پاۆلودارلىقتارعا وتە تانىس، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار كوپ سۇيەنەتىن تسگادا ارحيۆىنەن الىنعان قۇجاتتا بىلاي دەپ جازىلعان (1744 جىلعى قۇجات). “كورياكوۆسكوي فورپوست – ج.ا. پوستروەن ۆ گلۋحوم مەستە، ناد رەكوي يرتىشەم، سۆەرحۋ رەكي نا لەۆوي ستورونە، راسستويانيەم وت يرتىشا دەسيات ساجەن (23, 75 م.), بەرەگ ۆىسوتى 2 ارشينا (1,4 م), وت ۋروچيششا كورياكوۆا يارا راسستويانيەم دۆە ۆەرستى (2,12 م.)…”.
بۇل قۇجات كورياكوۆ يار نەمەسە كەرەكۋ جار اتالاتىن جەردىڭ وزەن جاعاسىنىڭ - فورپوستتىڭ قازىعى قاعىلعان نۇكتەدەن 2 شاقىرىم جەردە ورنالاسقانىن ناقتى ايعاقتاپ تۇر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەرەكۋ جار قازىرگى ۋاقىتتا پاۆلودار قالاسىنىڭ ورتالىق سەرۋەن الاڭى ورنالاسقان جاعاجايدان الىس ەمەس، كوپىرگە جاقىن تۇس. بۇل جار ءوزى بيىك، ءوزى كيىز ءۇي سياقتى. الىستان، وزەننىڭ سول جاعالاۋىنان قاراعان ادام بيىك جاردى كەرەگەگە ۇقساتاتىنى سوڭدىقتان.
كەرەكۋ جار نەمەسە كەرەگە جار 1715 – 1716 جىلدارداعى بۋحگولتس ەكسپەديتسياسىنىڭ دا قۇجاتتارى اراسىندا ءجۇر. كورشاۋعا تۇسكەن بۋحگولتس ەكسپەديتسياسىنا كومەكتەسپەك بولىپ ءسىبىر گۋبەرناتورى م. گاگارين 1716 جىلى كوكتەمگە قاراي تومسك، تارا جانە توبولسكىدەن جينالعان 700 ادامدىق، ونىڭ ىشىندە كوپەستەر، سولداتتار، تۇتقىن شۆەدتەر /اراسىندا گۋستاۆ رەنات تا بار/ كەرۋەن جىبەرەدى. وسى “كاراۆان س ليۋدمي، توۆارامي ي كازەننىمي دەنگامي زاحۆاچەن كالمىكامي زا 52 ۆەرست وت يامىشەۆسكوي كرەپوستي نا كورياۆسكوم يارۋ پري يرتىشە دەپ جازادى” ف. ۋسوۆ /2, س. 46/.
بۇل دەرەك “كورياكوۆ يار”، نەمەسە “كەرەگە جار” دەگەن توپونيميالىق اتاۋدىڭ XYII عاسىردىڭ باسىندا كەڭ اينالىستا بولعانىن جانە گەوگرافيالىق نىسانا - وريەنتير ەسەبىندە جاقسى قىزمەت جاساعىنىن بىلدىرەدى.
دەگەنمەن كەرەكۋ كورياكوۆتەن شىقتى دەيتىن گيپوتەزانىڭ تاس – تالقانىن شىعارۋ ءۇشىن XYIIIعاسىرعا دەيىنگى دەرەك كەرەك. ءبىز ونداي دەرەكتى 1697 جىلى رەسەيدىڭ اسكەري، جولاۋشى قاۋىمىنا كەڭ تانىلعان رەمەزوۆ كارتاسىنان تابامىز. قازىرگى پاۆلودار قالاسى ورنالاسقان ەرتىستىڭ ورتا تۇسىندا جامىشتەن ەلۋ شاقىرىمداي جەردە رەمەزوۆ قارتاسىندا كەرەكۋ جار اتالاتىن توپونيم تۇر. كەرەگە جاردان شاعىسقا قاراي «ۆەربليۋجي يار»، «تولوكنياننىە گورى»، ودان ءارى «ءجامىش كولى» جانە ساۋدا جاسايتىن ورىندار كورسەتىلگەن.
رەمەزوۆ قارتاسىندا ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىندا باتىسقا قاراي «شاباقتا ارال»، «شەپەلەۋ جار»، ودان ءارى «يار اللابەردىەۆ»، «ستاروي يرتىش»، ودان ءارى قىزىل جار ت.ب. توپونيمدەر بەلگىلەنگەن. /گولدەنبەرگ ل.ا. «حوروگرافيچەسكايا كارتا سيبيري چەرتەجنايا كنيگا» س.ۋ. رەمەزوۆا/ ۆوپروسى يستوري . – 1962. № 6. – س.183 – 185.; ماتۆەەۆ ا.ۆ; ياۆورسكايا ل.يا. تەرريتوريا سوۆرەمەننوي ومسكوي وبلاستي نا ليستاح «حوروگرافيچەسكوي كنيگي چەرتەجنوي سيبيري» س.ۋ. رەمەزوۆا / 1697 – 1711 گگ./. يزۆەستيا ومسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو يستوريكو – كراەۆەدچەسكوگو مۋزەيا. 2003. № 10. – س. 147 – 162. ءبىز پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعىنا قاتىستى رەمەزوۆ قارتاسىنىڭ دەرەكتەرىن بەرگەنى ءۇشىن ومبىلىق عالىم ا.ۆ. ماتۆەەۆكە العىسىمىزدى ايتامىز.
ورتاەرتىسبويىناكەلگەنرەسەيلىكتەروسىجەردەگىقالىپتاسقانتوپونيمدەردىمۇمكىندىگىنشەپايدالاندى. ەگەر ءبىز ورىستىڭ العاشقى بەكىنىس، فورپوست، قونىستارىن قاراساق، ءبارىنىڭ دە اتاۋى تاريحي توپونيمگە بارىپ تىرەلەدى. قاراڭىز – توبولسك، تارا، ومبى، اچاير، وسمورىجسك /ۆوسەم رىجىح جەرەبتسوۆ/, پياتورىجسك / بەس جيرەن ايعىرجارى/, چەرنويار /قاراجار/, جەلەزينسك /تەمىرقاش/, سەميار /جەتىجار/ ت.ب. بىردە – بىرجەردەاداماتىجوق. سولسياقتىكورياكوۆتەالدىندا «كەرەگەجار» /كەرەكۋيار/, ودان كەيىن بىرتىندەپ سلاۆيان لەكسيكاسىنىڭ اسەرىمەن كورياكوۆ يارعا اينالعان.
قورىتا كەلە ايتاتىنىمىز، كەرەكۋ اتاۋى ورتا ەرتىس ءوڭىرىنىڭ ەڭ كونە تاريحي اتاۋلارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ توپونيم ەسەبىندە قولدانىسقا ەنگەن ۋاقىتى كونە تۇركى، ونىڭ ىشىندە قيماق ءداۋىرى. ماعىنالىق جانە تاريحي قۇندىلىعى تۇرعىسىنان «كەرەكۋ» اتاۋى وسى وڭىردەگى سىرلىقالا، قازالى، قالابالعاسىن ت.ب. اتاۋلارىمەن شەندەس.
«كەرەكۋ» – «كەرەگەجار» ءسوزىنىڭ كونە تۇركى تىلىندەگى نۇسقاسى بولىپ تابىلادى.
جامبىل ارتىقباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
«ەرتىس ديدارى» گازەتى
http://www.ertisdidary.ucoz.kz/
