مەنىمەن بىرگە ىستەيتىن ءبىر دوس جىگىت: «سەن بىلەسىڭ بە، 2021 جىلى قىتاي ارمياسى ورتا ازيا مەن قازاقستانعا قارسى سوعىس باستاپ تۇگەلگە جۋىعىن باسىپ الادى ەكەن عوي» دەپ ايتتى. ونى ەستىگەن مەنىڭ توبەمە جاي تۇسكەندەي بولدى. «ويباي، ونى قايدان ەستىدىڭ?» دەپ سۇراپ ەءدىم ول ماعان: «سەن پاۆلودار وبلاسىندا 100 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن اۋليە ءماشءھۇر-جءۇسىپ كوپەەۆتىڭ جازعاندارىن وقىعان جوقسىڭ با?! ول ءجۇز جىل بۇرىن رەۆوليۋتسيا بولاتىنىن، كولەكتيۆيزاتسيانى، اشتىقتى، سوعىس پەن 70 جىلدان كەيىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قۇلايتىنىن ەش قاتەلەسپەي دۇرىس بولجاعان. ەندى ونىڭ «2021 جىلى قىتاي سوعىس باستاپ، بۇكىل ورتا ازيانى باسىپ الادى» دەگەن بولجامى بار» دەدى.  

ول جىگىت جالپى وتىرىك ايتپايتىن جىگىت. ۇيلەنگەنىنە ءۇش جىلداي بولعان. مەن ولە جازداپ ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ جازعاندارىن اكەپ كورسەتشى دەدىم. ول ماعان كەلەسى جولى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ بولجامدارىنىڭ بارلىق كوشىرمەسىن الىپ كەلدى. ونىڭ ەڭبەكتەرىندە شىنىندا دا 2021 جىلى قىتاي سوعىس باستاپ، بۇكىل ورتا ازيانى باسىپ الاتىنى ايتىلىپتى.

ودان قورعانۋدىڭ ءبىر اق امالى بار ەكەن. ول «قانداس تۋىسقان، شىققان تەگىمىز ءبىر ورتاازيالىق تۇركى ەلدەرى قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان مەن تۇركمەنستان ءبىر مەملەكەت بولىپ بىرىگۋ كەرەك» دەپ جازىپتى. ءتىپتى ول جازبادا قىتاي ارمياسىنىڭ وزبەكستانداعى سامارقاند قالاسىن قاي ايدا، قاي كۇنى باسىپ الاتىنى دا تۋرا كورسەتىلىپتى.

ەڭ كۇدىكتىسى سول (قىتايعا ەشكىم سوعىس اشايىن دەپ وتىرماسا دا): قازىر قىتاي اسكەري بيۋدجەتىن جىل سايىن 10 پايىزعا ءوسىرىپ قارۋلانۋدا. بۇل شىنىندا دا بىرەۋدىڭ جەرىن باسىپ الماققا نيەتتەنگەندىكتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ مەنىڭشە، وسىدان-اق قاۋىپتەنۋگە بولاتىن سەكىلدى. مەن وسىدان كەيىن دەرەۋ ورىسشا ماقالا جازىپ،  «2021 جىلى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ بولجاۋىنشا، قىتاي ورتا ازيانى باسىپ الادى ەكەن. ودان قورعانۋ ءۇشىن ورتا ازيا ءبىر مەملەكەت بولىپ بىرىگۋ كەرەك ەكەن» دەپ ينتەرنەت ارقىلى ماقالامدى ورتا ازيا ەلدەرىنە تاراتتىم. ونى تالايلارىڭىز وقىعان شىعارسىزدار. وسى ماقالانى بىرنەشە مىڭ قازاق وقىدى-اۋ دەيمىن. ماعان جاۋاپ حاتتار جۇزدەپ كەلدى. باستاپقىدا «مەنىڭ بۇل حاتىما بارلىق قازاق قارسى شىعىپ ماعان پالە سالا ما؟» دەپ ويلاپ ەدىم. ماعان جازعان جۇزدەگەن حاتتا ءبىر دە ءبىرى بىزگە تەك تاۋەلسىزدىك قانا كەرەك دەپ جازىپتى. تۇگەلگە دەرلىگى مەنى قولداپتى. ولاردىڭ ءبىرى «ورتا ازياداعى تۋىسقان قانداس تۇركىلەردىڭ ءبىر تۇتاس مەملەكەتىن قۇرۋ - ءبىزدىڭ ۇلى اتالارىمىزدىڭ، الاشورداشىلاردىڭ: ماعجان جۇماباەۆ، مۇستافا شوقاي، تۇرار رىسقۇلوۆتاردىڭ ارمانى بولعان. ەندى قىتايدان بولاشاقتا قاۋىپ ءتونىپ قالۋى مۇمكىن بولسا، وندا ءبىز ورتا ازيالىق ءبىرتۇتاس ۇلى تۇركىستاندى قۇرعانىمىز وتە دۇرىس» دەسە، ەندى ءبىرى ء«بىز تاۋەلسىز قازاقستان بولعاندا ەلىمىزدە ادىلەتتىلىك، تەڭدىك پەن تاربيەلىك، سالت داستۇرلەرىمىز بەن مۇسىلمان ءدىنىن سىيلايتىن حالىق بولامىز دەپ ويلاپ ەدىك. ولاي بولمادى. ەلدى توناعان باي وليگارحتار عانا بايىدى دا، باسقا حالىقتىڭ بارلىعى كەدەي مەن قايىرشى، وڭشەڭ دىننەن بەزگەن جەزوكشە، بانديت، ناركومان مەن القاش، نە اكە-شەشەنى، نە اتا-ەنەنى سىيلامايتىن دىنسىزدەردىڭ ەلىنە ايلاندىق. ونداي دىننەن بەزگەن تاۋەلسىز ەل بولعانشا، سول ەڭ جاقىن قانداستارمەن، سالت-ءداستۇرىمىز بەن مۇسىلماندىعىمىزدى جاقسى ۇستاعان وزبەك، قىرعىز، تۇركمەن سياقتى تۋىس تۇركى ەلدەرىمەن بىرىگىپ ۇلى تۇركىستان، ءبىرتۇتاس تۇركىستان ۇلتىن قايتا قۇرايىق» دەپتى.

راسىندا، ءبىز 1924 جىلعا دەيىن وزبەك، قازاق، تۇركمەن مەن قىرعىزدار تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر "تۇركىستان ۇلتى" دەپ ەسەپتەلگەنبىز. بارلىعىمىزدىڭ پاسپورتتارىمىزدا ۇلتىمىز تۇركىستاندىق دەپ جازىلعان بولاتىن. ءبىزدى ارتىنان ۇلكەن تۇركىستان رەسەيگە قاۋىپتى دەپ ستالين جەكە قىلىپ ءبولىپ جىبەرمەسە، باياعىدا-اق ءبىر مەملەكەت پەن ءبىر ۇلت بولىپ كەتەر ەدىك.  

مەن ءومىر بويى ورتا ازياداعى تۋىسقان قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇركمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس بىرىككەن ۇلى تۇركىستان مەملەكەتىن، ءبىرتۇتاس تۇركىستان ۇلتىن قۇرۋدى ارمانداپ كەلەمىن. سەبەبى، ۇلى تۇركىستان پايدا بولسىنشى، وندا جانىمىزداعى ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كوز الارتقان قىتاي مەن رەسەي، ءتىپتى، امەريكامەن بىرگە بارلىعى يران مەن تۇركيادان قورقاتىنى سياقتى، ولار دا بىزدەن قالتىراپ قورقىپ وتىرار ەدى. ونىمەن قويماي، ەگەر ۇلى تۇركىستان پايدا بولسا، ونىڭ اتىن «قازاق»، ال ەلىن «قازاق ەلى» دەپ اتاۋعا بولادى. سەبەبى ۇلى شىڭعىسحان - ەشقانداي دا موڭعول ەمەس، ول تازا قازاق، مەركىت. ەندى بەلگىلى بولعان جايت، كوپ تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، «قازاق» دەگەن ات شىڭعىسحاننىڭ يمپەرياسىنىڭ اتى بولعان دەپ جاتىر. سەبەبى شىڭعىسحان شىعارعان تەڭگە اقشالاردىڭ بارلىعىندا «قازاق» دەگەن ءسوز جازىلعان ەكەن. ول اقشاعا كورىنگەن ءسوز جازىلمايدى عوي !

ەگەر مۇنىڭ بارلىعى شىن بولىپ شىقسا، وزبەكتىڭ دە، قىرعىزدىڭ دا، تۇركمەننىڭ دە وتكەندەگى تاريحي نەگىزگى مەملەكەتتىك ءتىلى شاعاتاي ءتىلى بولعان. ال شاعاتاي ءتىلى ءبىزدىڭ – قازاقتىڭ ءتىلى. قازاقتىڭ شاعاتاي ءتىلىن ولارعا حان بولعان ءبىزدىڭ قازاق شاعاتاي مەن شەيباني اپاردى. قىرعىز ءتىلى قازاققا وتە جاقىن بولعانى سوندىقتان. ولاردىڭ بارلىعىندا دا ءالى كۇنگە دەيىن شاعاتاي ءتىلى ديالەكتىسى كەڭ ساقتالعان. وزبەكتىڭ وزىندە نەگىزگى ءتىلى ۇيعىر-قارلۇگ ءتىلى دەپ ەسەپتەلسە دە، وزبەكتەردىڭ ۇلكەن بولىگى ءالى شاعاتاي-قازاق ءتىلى ديالەكتىسىمەن سويلەيدى.  

ال وزبەككە «وزبەك» دەگەن ات تا قازاقتان باردى. وزبەك – قازاقتىڭ، التىن وردانىڭ حانى. ياعني، وزبەك ۇلتىنىڭ اتاۋى قازاق حانىنىڭ اتىمەن اتالىپ وتىر. ولارعا مۇنان دا  شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ اتى قازاق اتاۋىن العانى كوپ جاقسى بولادى عوي !

قازاقستاننىڭ بار بايلىعى قازىر امەريكا مەن قىتايعا، رەسەيگە جانە ەل توناعان وليگارحتارعا ساتىلىپ، ميلليونداعان حالىق كەدەي مەن قايىرشى بولىپ شىعا كەلدى. مىڭداعان اۋىلدارىمىز جەرمەن-جەكسەن بولىپ جەر بەتىنەن جوق بولدى. وقىعان، ءبىلىمدى دەگەن جاستارىمىز مىڭ-مىڭداپ قازاقستاندى تاستاپ شەت ەلدەرگە كەتۋدە. ونىڭ ىشىندە مەنىڭ ۇلكەن ۇلىم دا بار. ادىلەتتىلىك پەن دەموكراتيا ەشقاشاندا ورنايتىن ءتۇرى جوق. ەلدە تەك مەملەكەت مەنشىگىن جەكەشەلەندىرىپ العان ميللياردەرلەر عانا بايىدى.

كەلەسى جىلى 2017 جىلعى جەلتوقساننىڭ ورتا تۇسىندا بىزگە تاعى ءبىر ەرەكشە مەرەيتوي كەلگەلى تۇر. ياعني، ءبىزدىڭ تويلاپ جۇرگەن تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن شامالاس ءبارىمىز ءۇشىن قاسيەتتى ۇلى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا تۋرا 100 جىل تولادى. مەنىڭشە، سول تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن بىرگە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنىن دە تويلاعانىمىز ءجون. الاش وردا ۇكىمەتى كەرەنسكيگە، لەنين مەن ستالينگە ۇلكەن ىقپال جاساپ قازاقستاننىڭ قازىرگى شەكاراسىن بىزگە جاساپ بەرىپ كەتتى. قازاقتىڭ قازىرگى شەكاراسىن جاساۋعا سول كەزدەگى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى دەپۋتاتى، ارتىنان الاش وردا باسشىسى ءا. بوكەيحانوۆ، ۇلكەن تۇركىستان ەلىن قۇرۋدى ارمانداعان م. شوقاي مەن رەسەي قازاقستان شەكاراسىن جاسايتىن كوميسياسىنىڭ باسشىسىنىڭ ءبىرى، پروفەسسور ءا.ەرمەكوۆتەر ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. 2007 جىلى سەمەيلىكتەر سەمەي قالاسىنىڭ اتىن «الاش وردا» اتايىق دەپ ۇندەۋ جاريالاعان ەدى. سول باستامانى قايتا كوتەرۋ كەرەك.

سوسىن سوناۋ ەرتەدە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەنەسارى حانىمىزدىڭ قانمەن جاريالاعان تاۋەلسىزدىگىن ەش ۇمىتپاي ەسكە الىپ تۇرۋىمىز قاجەت.

ەرحان ماجيك

Abai.kz