قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

  نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆقا

2-ءشى  ا ش ى ق      ح ا ت

نۇرسۇلتان  ءابىشۇلى!        

ءبىز زيالى قاۋىم بار، باسقاسى بار قازاق قاۋىمىنىڭ ءبىرتالاي ازاماتى وسىنىڭ الدىندا سىزگە ەلىمىزدە ەنگىزىلىپ جاتقان ۇشتىلدىلىك دەگەنگە قارسىلىق ءبىلدىرىپ حات جولداعانبىز. ول ءباسپاسوز بەتىندە، سايتتاردا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالاندى. ەندى مىنە ەكىنشى مارتە اشىق حات جاريالاۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. وعان سول حاتىمىزعا ءبىلىم ءمينيسترى ە. ساعاديەۆتىڭ بەرگەن ەش دالەل-دايەكسىز، تابان تىرەرلىك ناقتىلىعى جوق جاۋاپ دەۋگە كەلمەيتىن «جاۋابى» سەبەپ بولىپ وتىر. ە. ساعاديەۆ مىرزا وسى «جاۋابىندا» حاتقا قول قويعانداردىڭ ىشىندە بالالارى شەتەلدە وقىپ، اعىلشىنشا سويلەيتىندەر بار دەگەندى ايتادى دا، ەندى اۋىل بالالارى دا اعىلشىنشا ۇيرەنۋى كەرەك دەيدى. بۇل ازامات سوندا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىعان بالالاردىڭ ءبارى تەك قازاق نە ورىس مەكتەپتەرىندە وقىعاندار ەكەنىن شىنىمەن بىلمەي مە؟ ال مىنا ءۇش تىلدىلىك بويىنشا بالالارعا باستاۋىش مەكتەپتەن ء(تىپتى، بالاباقشادان دا) باستاپ ءۇش ءتىل وقىتۋ، ەڭ سوراقىلىعى فيزيكا، حيميا، بيولوگيا جانە باسقا دا پاندەردى تەك اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ قولعا الىنۋدا. بۇل الەمنىڭ ەشبىر ەلىنىڭ پراكتيكاسىندا بولماعان ءىس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءار بالا مەكتەپتى بىتىرگەنشە ساباقتى ءوز تىلىندە وقىپ، ەسەيگەسىن، ەرجەتكەسىن قاي ءتىلدى وقىسا دا ءوز ەركىندە بولۋى ءتيىس. ءبىز بۇل باستامانى كىم ويلاپ تاۋىپ وتىرعانىن بىلمەيمىز. بىلەتىنىمىز بۇل قازاق حالقىن جويۋعا اكەپ سوعۋى ابدەن مۇمكىن شارا ەكەنىنە ابدەن كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇل قازاق ۇلتىنىڭ ەرتەڭىنە جاسالىپ وتىرعان دوستىقپيعىل ەمەس. ايتا كەتەيىك، وسى مينيستر ە. ساعاديەۆتىڭ اكەسى ك. ساعاديەۆتەن باستاپ قازاقتىڭ بەتكە ۇستار اكادەميك، عىلىم دوكتورى اتاۋلىلارى تۇگەل دەرلىك قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەر.

قۇرمەتتى نۇرەكە! قازاق حالقى پاتشالىق رەسەي كەزىندە دە، كەڭەستىك رەسەي كەزىندە دە تالاي-تالاي قولدان جاسالعان اشارشىلىقتاردان، حالىق جاۋى، امەريكانىڭ تىڭشىسى، جاپونيانىڭ تىڭشىسى دەپ اتىپ-اسۋدان قىناداي قىرىلعانىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. باسىنان وسىنداي زوبالاڭداردى وتكەرگەن قازاق حالقى تاۋەلسىزدىككە ءتىلى شۇبارلانىپ، ۇلتتىق ساناسى سانسىراپ، كوپتەگەن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن ايرىلىپ ءولىپ-تالىپ جەتىپ ەدى. بىراق ءبىز تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ توي-تويلاپ جۇرگەن 25 جىل ىشىندە قازاق ءتىلى وڭالىپ كەتتى دەپ تاعى دا ايتا المايمىز. ونىڭ ەڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى ءىس قاعازدارى، زاڭنامالار ت.ب. رەسمي قۇجاتتار اۋەلى ورىس تىلىندە جازىلاتىنى، ەكىنشىدەن ادام ميىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن تەلەديدار كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سويلەيتىنى، مينيسترلەرىمىز دە سول تەلەديدار سياقتى ورىسشا سايراۋمەن كەلە جاتقانى  ەكەنىن تالاي ايتتىق تا، جازدىق تا. امال نە، ونىڭ ەشقايسىسىنا نە ۇكىمەت تاراپىنان، نە ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان ناقتى جاۋاپ تا، قولدانىلعان شارا دا بولعان جوق. ەندى مىنە،  ءسىز  جاڭا  تاعايىنداعان مينيستر  ە. ساعاديەۆ  بۇكىل  ءبىلىم،  عىلىم  جانە  مادەنيەت  سالاسىندا  رەفورما  ەمەس، توڭكەرىس  جاساماقشى. ال الەمدىك  تاجىريبەدە  ءبىلىم، ءتىل  ماسەلەسى  جانە  مادەنيەت  ەۆوليۋتسيالىق  دامۋ  جولىمەن وركەندەيدى.

ونىڭ  ايتۋىنشا  الەمنىڭ ەشبىر مەملەكەتىندە  جوق  3 ءتىلدى  مەكتەپ  مودەلىن جاساپ، سونىڭ  نەگىزىندە  قازاق  ءتىلى  مەن  ادەبيەتى، قازاقستان  تاريحى  پاندەرىن –قازاق تىلىندە، ورىس  ءتىلى مەن  ورىس  ادەبيەتىن، دۇنيەجۇزى  تاريحىن  ورىس  تىلىندە، ال  جاراتىلىستانۋ  پاندەرىنىڭ بارلىعىن  اعىلشىن  تىلىندە  وقىتۋ  كوزدەلىپ  وتىر. كەلەسى 2017 جىلدان  باستاپ  اعىلشىن  تىلىندە  وقىتۋ  جوعارعى  سىنىپتاردا  باستالماق. سوندا  دۇنيەجۇزى  تاريحى، گەوگرافيا، ماتەماتيكا، فيزيكا، ينفورماتيكا، حيميا، استرونوميا  جانە  تاعى  باسقا  پاندەر  مەكتەپتە  مۇلدەم  قازاقشا  وقىتىلمايتىن  بولادى. بۇل ارەكەت  ونسىز  دا ءحالى مۇشكىل  قازاق  تىلىنە،  جالپى قازاق حالقىنىڭ  بولاشاعىنا  وراسان زور زيان  كەلتىرەدى. مۇشكىل قازاق ءتىلى دەيتىن سەبەبىمىز – رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك الدىق دەسەك تە، قازاق ءتىلى ءوز ەلىندە ورىس تىلىنە ءوز ورنىن ىعىستىرىپ بەرگەنى كورىنىپ-اق  تۇر. ەندى وعان اعىلشىن ءتىلىن قوسپاقشى. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى داريعا نازارباەۆا جاقىندا قىتايشا دا وقىتامىز دەگەن ءسوزدىڭ ۇشىعىن شىعارىپ قويدى. مۇنىڭ ءبارى مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىمەن ەش اقىلداسپاستان، قازاقتىڭ پىكىرىن بىلمەستەن اركىم ويىنا كەلگەنىن جاساۋ ارقىلى ىستەلۋدە. ەسكەرتىپ قويايىق، قازاق حالقى بۇعان جول بەرىپ قاراپ وتىرماۋى مۇمكىن.

ءيا، مينيستر ە. ساعاديەۆ  قازاققا  جانى  اشىعان  بولىپ  «قازاق  مەكتەپتەرىندە  وقىعان  جاستاردىڭ  ءارى  قاراي  ساپالى  ءبىلىم  الۋىنىڭ  شەكتەۋلى  ەكەنىن كورىپ  وتىرمىز. مىسالى، ءبىزدىڭ  ەڭ  جوعارعى  اعىلشىن  تىلىندە  ءدارىس  بەرەتىن  نازارباەۆ  ۋنيۆەرسيتەتىنە، قمەبي، قبتۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە  اۋىل  جاستارىنىڭ  تۇسۋىندە  ءبىراز  قيىنشىلىقتاردىڭ  بار  ەكەنىن  ءوزىم كوردىم»، -  دەيدى.  ونداي  بولسا،  سول  جوعارعى  وقۋ  ورىندارىندا  قازاق تىلىندە  ساباق  بەرۋ  كەرەك،  قازاق  تىلىندە  ساپالى  وقۋلىقتار  شىعارۋ  قاجەت. مەكتەپتىڭ  ماقساتى  تەك  اعىلشىن  ءتىلىن  ۇيرەتۋ ەمەس، بالالارعا  جان-جاقتى  ءبىلىم  بەرۋ.

 «بىزدە  ورىس  تىلىندە  وقىتاتىن  مەكتەپتەر دە  بار. وندا كوپتەگەن  قازاق  جاستارى  وقيدى. شىنىن  ايتساق، سول  قازاق  جاستارىنىڭ   كوبى  قازاق  ءتىلىن  دۇرىس  بىلمەيدى، دۇرىس   تۇسىنبەيدى. وسى  سەبەپتەرگە  بايلانىستى  بىزدەگى  ءبىلىم  الۋ  جۇيەسىندە  تەپە-تەڭدىك  جوق»، -دەيدى ەرلان  ساعاديەۆ. ءيا،  ورىس  مەكتەپتەرىندە  مەملەكەتتىك  ءتىلدى  جاقسى  وقىتپايدى. ەندەشە، بۇل ە. ساعاديەۆ اۋەلى  كونستيتۋتسيادا  جازىلعان  مەملەكەتتىك  قازاق ء تىلىن  ءبىلۋدى  جولعا  قويۋ  كەرەكتىگىن  بىلمەيتىن  قانداي  مينيستر؟

تاۋەلسىزدىك  العان العاشقى جىلدارى ءبىزدىڭ  ۇكىمەت:  «قازاقتاردىڭ  سانى  44 پايىز، 50-گە جەتەيىك،    مەملەكەتتىك  ءتىل  تۋرالى  ماسەلەنى  قوزعاماي  تىنىش  وتىرىڭدار»، -  دەدى. ارادا  مىنە، 25 جىل  ءوتتى،  قازاقتاردىڭ  سانى  ەلىمىزدە  68  پايىزدان  استى. ەندى  ورىس  تىلىمەن  قوسا  اعىلشىن  تىلىندە  سويلە  دەگەنى  ونسىز دا  25 جىلدان بەرى ءوز ەلىندە ءحالى مۇشكىل كۇيىندە قالىپ كەلە جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە قايتكەندە دە كەدەرگى جاساۋ ءۇشىن الدەبىر توپتاردىڭ تاپسىرماسىمەن جاسالىپ وتىر ما دەگەن قاۋپىمىز بار. ال  قازاق مەكتەبى بولماسا، قازاق حالقى تىلىمەن قوسا جوق بولىپ كەتەدى.

 پرەزيدەنت مىرزا! بۇل   قازاق  ءتىلىنىڭ  كوسەگەسىن  كوگەرتۋگە باعىشتالعان شارا ەمەس. كەزىندە  كەڭەس وداعىندا  ورىستاردىڭ  سانى  43  پايىز ەكەنىنە  قاراماستان  بۇكىل  حالىق  ورىس  تىلىندە  سويلەدى. قازىرگى  تاڭدا، يران ەلىندە  پارسىلاردىڭ  ۇلەسى  35  پايىز عانا بولسا دا مۇنداعى  وزگە  ۇلت   وكىلدەرى  تۇگەل پارسىشا وقىپ، پارسىشا سويلەيدى. وزبەكستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستان، ارمەنيا سياقتى باسقا دا  تمد  ەلدەرىندە دە سولاي. دياسپورالاردىڭ قاي ەلدە تۇرسا سول ەلدىڭ جەرگىلىكتى  حالقىنىڭ تىلىندە سويلەۋى دۇنيە جۇزىندە قالىپتاسقان ءۇردىس. ال بىزدە ءتىپتى، پرەمەر-مينيستردەن باستاپ،  مينيسترلەردىڭ، اكىم-قارالاردىڭ  كوبى  ورىس  تىلىندە  سويلەۋىنەن-اق ولار قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە پىسقىرمايتىنىن اقىماق ادام دا تۇسىنەدى.

ءيا، اعىلشىن  ءتىلى  حالىقارالىق  قاتىناستا، حالىقارالىق  ساۋدا جانە  بانك  جۇيەسىندە، ديپلوماتتارعا، كەيبىر عىلىم سالاسىنداعىلارعا، بيزنەسمەندەرگە  كەرەك بولسا كەرەك تە شىعار. ال  بۇكىل  17 ميلليون  حالىققا   اعىلشىن  ءتىلىن  جاتتاتۋ – وتە ەرسى، باسقا حالىقتارعا كۇلكى قىلارلىق ءىس. مالشى، جالشى، قۇرىلىسشى، كۇزەتشى، بازارلاردا  وتىرعان  حالىققا  اعىلشىن  ءتىلى  كوك  تيىنعا  كەرەك  ەمەس. اعىلشىن  ءتىلىن  ۇيرەنسە  بولدى، الەمدىك  ءبىلىم-عىلىم  قولىمىزدا بولادى، سوسىن كۇشتى ەل بولامىز  دەۋ  بارىپ  تۇرعان  ساۋاتسىزدىق، ناداندىق نە قازاق حالقىن جويۋدىڭ ءبىر امالى سياقتى. ء «سوزى  جوعالعان  جۇرتتىڭ  ءوزى  دە  جوعالادى» دەپ الەمنىڭ تالاي ويشىلدارى ايتقان. اعىلشىندار  جاۋلاپ  الىپ، ءوز  ءتىلىن  كۇشتەپ  ەنگىزگەن  افريكانىڭ  20-عا  جۋىق  بۇرىنعى  بودان  مەملەكەتتەرى  دامىپ، ەشكىمنەن وزىپ كەتكەن جوق. ولار قانشا جەردەن اعىلشىنشا سويلەسە دە الەمنىڭ ارتتا قالعان مەملەكەتتەرى كۇيىندە قالىپ وتىر. ولار   اعىلشىن  ءتىلىن  ەڭبەكتەگەن  سابيدەن، ەڭكەيگەن  قارياعا  دەيىن  بىلسە دە، ءالى  كۇنگە  اش-جالاڭاش  كەدەيشىلىكتە  ءومىر  ءسۇرىپ  جاتىر. ال ءبىر عۇلاما ويشىلدىڭ  «تەك قۇلدار عانا ءوز قوجايىنىنىڭ تىلىندە سويلەيدى» دەگەن ءسوزى ءالى دە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي جۇرگەن بۇگىنگى ءبىزدىڭ قازاققا ارناپ ايتىلعان سياقتى.        الەمدە، عىلىم، ءبىلىم، جاڭا تەحنولوگيا تەك اعىلشىن تىلىندە ەمەس، بۇل حالىقتى الداۋسىراتقان وتىرىك ءسوز. تەحنيكالىق پروگرەسس، ەلەكترونيكا بارلىعى فرانتسۋز، يسپان، بەنگال، جاپون، كارىس، قىتاي، يتاليان، نەمىس جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلادى. ءبىزدىڭ ۇكىمەت باسىنداعىلار دا، جاڭا مينيستر دە سونى شىنىمەن بىلمەي مە، الدە بۇل قازاق ۇلتىن جويىپ جىبەرۋدى كوزدەيتىن الدەبىر توپتاردىڭ تاپسىرماسى ما؟

قۇرمەتتى   پرەزيدەنت   مىرزا!    ءوزىڭىز  جارلىعىڭىزبەن  بەكىتكەن  2011-2020  جىلعا  ارنالعان  ءتىل  دامىتۋ  باعدارلاماسىندا قازاقستاندىقتاردىڭ 90 پايىزى  2020 جىلى  تولىق  قازاقشا  سويلەيدى  دەپ  جازىلعان. وسىنى  ورىنداۋدىڭ  ورنىنا  ەرلان  ساعاديەۆ  قازاق  مەكتەپتەرىن  جاپپاقشى. بۇل  ۇسىنىستى ءبىرىنشى بولىپ كىم جاساعانىن ءبىز بىلمەيمىز، بىراق بۇل قازاق ۇلتىنا دوس، پەيىلى ءتۇزۋ ادامنىڭ ۇسىنىسى دەي المايمىز.  ە. ساعاديەۆ مىرزانىڭ بۇنداي  ەرسى قاتەلىگىن  تۇزەتۋىڭىزدى  سۇرايمىز. قازاق حالقىنىڭ تاريحى بار بولعانى 25 جىلدان عانا تۇرمايدى. قازاق  سان  عاسىرلار  ۇستانعان  ءوز ءتىلى  مەن  ءدىنى، ءوز سالت-ءداستۇرى، ادەبيەتى  مەن  مادەنيەتى  قالىپتاسقان  بۇعان شەيىن دە ءار ءتۇرلى قۇرىلىمدى مەملەكەتى بولعان ەجەلگى حالىق. ءبىز ءبىر ۇلتتىڭ ۇرپاعىنا تۇگەلدەي اعىلشىن، ورىس ءتىلىن ۇيرەتىپ، ءشۇبارتىلدى ۇلت جاساۋعا قارسىمىز. قاي ءتىلدى ۇيرەنسە دە ەس جيىپ، ەتەك جاپقاسىن اركىمنىڭ ءوز قالاۋىندا بولۋى كەرەك.  سوندىقتان   جوعارىداعى شۇبار ءتىلدى باسشىلار قانشا جەردەن وركەنيەتتى بولسا دا،  ءبىز  ەشقاشان  ءوز  تىلىمىزدەن  ايىرىلۋعا جول بەرمەيمىز!

امانحان ءالىم

اراسانباي ەستەنوۆ

 بالتاش تۇرسىنباەۆ

 جاراس سارسەك

جۇماش كەنەباي

جاڭابەك شاعاتاي

جۇمامۇرات ءشامشى

دۋلات يسابەكوۆ

مىرزان كەنجەباي

مەرەكە قۇلكەنوۆ  

مارات توقاشباەۆ

قابدەش ءجۇمادىلوۆ

قۋاندىق تۇمەنباي

سەرىك نۇعىمان

س.قاراقىستىق

تەمىرعالي كوپباي

ءۋاليحان قايساروۆ

عابباس قابىشەۆ، ت.ب.