«اق جول» پارتياسىنىڭ ۇيىمداستىرعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان «ەل مەن ەر» اتتى حالىقارالىق جىر ءمۇشايراسى رۋحىمىزدى كوتەرگەن زور شارا بولدى

ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ ورتالىعى بولىپ سانالاتىن ارۋ قالا الماتىنىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان قاراشاڭىراق قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتشىلەر ۇيىندە قازاقستان دەموكراتيالىق «اق جول» پارتياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان «ەل مەن ەر» اتتى حالىقارالىق جىر ءمۇشايراسىنىڭ جەڭىمپازدارىن ماراپاتتاۋ ءراسىمى بولىپ ءوتتى. سالتاناتتى راسىمگە ادەبيەت جاناشىرلارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ستۋدەنت جاستار مەن ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنان كەلگەن قوناقتار قاتىسىپ، تاماشالادى. جازۋشى بەيبىت سارىباي جۇرگىزگەن ءمۇشايرادا تالانتتى ونەرپازدار، قوبىزشى بوتاگوز مەڭلىباەۆا، ءانشى اكىمبەك اسقار اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇيدەن، اقىن-جىراۋ ءبورىباي ورازىمبەت جىردان شاشۋ شاشتى. جىل باسىندا جاريالانعان جىر بايگەسىنە ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىمەن قوسا قىتاي، موڭعوليا جانە وزگە دە الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى اقىن قانداستارىمىز قاتىسۋعا مۇمكىندىك الدى. «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، بالاۋسا جىرلارىن ۇسىنعان جاستاردان باستاپ، اتى ايگىلى اقىندارعا دەيىن باقتارىن سىنادى بۇل دودادا. ون اي بويى ۇزدىكسىز كەلىپ تۇسكەن شىعارمالار لەگىندە شەك جوق. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى اتالمىش ءمۇشايرا ەلىمىز كەڭىنەن تويلاپ جاتقان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى مەرەكەسى اياسىندا ءوتىپ وتىر.

«مەملەكەتتىگى جوق حالىق – جەتىم…»

«مەملەكەتتىگى جوق حالىق – جەتىم، جەتەكشىل حالىق!» – دەگەن ەكەن كەزىندە «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرىپ، وعان جەتەكشىلىك جاساعان، حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلى ءاليحان بوكەيحان. الاشتاي اتى الەمگە ايگىلى حالىقتىڭ تاريحىن بۇرمالاماق بولعاندار «قازاقتاردا شەكارا، مەملەكەتتىلىك ەشقاشان بولماعان» دەگەن قۇيتىرقى كوزقاراستان تۋىنداعان قيسىنسىز پىكىرلەرىن دە ايتىپ قالعان كەزدەر بولدى. ولار وزدەرىنىڭ تاريح اتتى ءتۇپسىز تەڭىزدىڭ توبىقتان كەلەر تاياز جەرىنەن ءارى اسا المايتىندىقتارىن عانا كورسەتتى. باعزىعا بارماي-اق، بەرتىنگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا دا بەسجارىم عاسىر وتكەنى وسىنىڭ ايعاعى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىز جەتىم ەمەس، جەتىلگەن ۇلتپىز، الدىمىزدا وتكەن ابىرويى اسقاقتاعان، ۇلى دالانى ەمىن-ەركىن جايلاعان الاشتىڭ ۇرپاعىمىز! بۇگىندە ماڭگىلىك ەل بولۋدى ماقسات تۇتقان، تورتكۇل دۇنيەدەگى قاۋىمداستىقتىڭ قاق ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان، كۇش-قۋاتى ەشكىمنەن كەم ەمەس، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ مەملەكەتپىز. بۇل تۋرالى وسى سالتاناتتى ءراسىمدى اشقان «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ توراعاسى، قازاقستان پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ جان-جاقتى ايتىپ ءوتتى.

الىس تا جاقىن الاش! الىس دەيتىنىمىز، تاريحى تىم تەرەڭدە، عاسىرلار قويناۋىندا جاتىر. اتا-بابالارىمىز ءجۇرىپ وتكەن ءومىر سوقپاقتارى تىم اۋىر، بۇرالاڭ بولدى. ادام ايتقىسىز الماعايىپ كەزەڭدەردى باسىنان وتكەردى. قانشا قاتەرلى دە قارالى كەزەڭ بولماسىن ەلىن، جەرىن سىرتقى سۇعاناق جاۋلاردان ساقتاپ، ماڭگىلىكتىڭ وتىن مازداتىپ، ۇرپاقتار جالعاستىعىن ۇزبەي بۇگىنگى كۇنگە اكەلىپ جالعاي ءبىلدى. جاقىن دەيتىنىمىز ەركىندىكتى اڭساعان اتا-بابالارىمىزدىڭ باستى ارمانى ورىندالىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن قازاق ەلى قايتا تۇلەدى. ەتەك-جەڭىن جيناپ، شەكاراسىن بەكىتىپ، دەربەس مەملەكەت ەكەنىن مويىنداتتى الەمگە. اقتاڭداق تۇستارى ارشىلىپ، قاسيەتتى، قويناۋى بايلىققا تولى كەڭ بايتاق جەردى مەكەندەگەن رۋحى بيىك، ءور حالىقتى كورەالماۋشىلار مەن باسقىنشىلار قۇپيالاپ، قارا جەرگە كومىپ تاستاماق بولعان تاريحى قايتا جاڭعىرىپ جاتىر. ماڭگىلىككە باعىتتالعان سارا جولدى سالىپ بەرگەن سول ارىستارىمىزدى ارداقتاۋ كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاقتارىنىڭ الدىنداعى ۇلكەن پارىز. ونى وتەۋدىڭ ءبىر جولى – باسقىنشىلىققا نەگىزدەلگەن كەڭەستىك كوزقاراستى جويىپ، تاريحىمىزدى جاڭا تۇرعىدان تارازىلاپ، وتكەن الاش ارىستارىنىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتىپ، بابالار ەرلىگىن جاس ۇرپاققا ۇلگى ەتە ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى. بۇل باعىتتا از جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقان جوق. حالقىمىز بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن كەڭىنەن اتاپ وتۋدە. ۇلى دالانىڭ ءتول ۇلتىن ۇلىقتاعان ۇلى مەرەكەسى استانادان باستاۋ الىپ، ەلىمىزدىڭ بار ايماعىندا لايىقتى اتالىپ، تاريحى تۇنعان تاراز تورىندە تويلاندى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءداپ وسى ادەبيەتشىلەر ۇيىندە «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» اتتى الامان ادەبي بايگەنىڭ جەڭىمپازدارىن ماراپاتتاۋ سالتاناتىنا دا كۋا بولدىق. ءارتۇرلى جانردا جازىلعان ۇزدىك شىعارمالار تاريحىمىزدى كوركەم تىلمەن كەستەلەپ، ءتول ادەبيەتىمىزدى تولىقتىرا تۇسكەنىن الدىمەن اتاپ وتكەنىمىز ءجون. الاش تاريحىنىڭ جوعالعان ءاربىر ءتۇيىرىن تىرناقتاپ جيناعان تاريحشىلارىمىز دا تەر توگىپ، ايانباي ەڭبەك ەتۋدە. ۇلت، تاريح پەن ءتىل تاعدىرى تۋرالى، «اق جول» پارتياسىنىڭ ساياسي-قوعامدىق ارەناداعى ءرولى مەن ۇلت مۇددەسى جولىنداعى ەرەكشە ەڭبەگى جايلى ايگىلى اقىن، تاۋەلسىز «تارلان-پلاتينا» سىيلىعى لاۋرەاتى، ءمۇشايرانىڭ ادىلقازىلار القاسىنىڭ توراعاسى يسرايل ساپارباي، قر ۇعا اكادەميگى، رەسپۋبليكالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ومىرزاق ايتبايۇلى، جازۋشى-دراماتۋرگ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى دۋلات يسابەكوۆ، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ، قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدى جانە باسقا دا زيالى قاۋىم وكىلدەرى كەڭىنەن اڭگىمەلەپ بەردى. «اق جول» پارتياسى مەن قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ باستاماسىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعانا ارنالعان مەدالدارمەن الاش ارىستارىن ناسيحاتتاۋداعى ەڭبەكتەرى ءۇشىن بىرقاتار تاريحشىلار، عالىمدار، جازۋشىلار، جۋرناليستەر ماراپاتتالدى. ونى «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ پەن قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعى توراعاسى مامبەت قويگەلدى سالتاناتتى تۇردە تابىستادى.

الاش پەن «اق جول» ء بىر ۇعىمعا اينالدى

ءاربىر حالىقتىڭ، ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك تاريحى مەن ءجۇرىپ وتكەن جولى بولارى حاق. ول ءتۇرلى تراگەدياعا نەمەسە ورلەۋ مەن ورىستەۋگە تولى بولارى دا زاڭدىلىق. تامىرى تاريحتىڭ تەرەڭىنە كەتكەن قازاق ۇلتى دا سولاردىڭ ءبىرى. تاعدىردىڭ ءتۇرلى سوقپاقتارىنان سۇرىنبەي، سۇرىنسە دە جىعىلماي وتكەن قازاق ۇلتى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ازات الاش اتانىپ وتىر. ونىڭ ءبارى وتكەن اتا-بابالار ەرلىگىنىڭ، سولاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بولعانى بەلگىلى، ولاي بولسا ولاردى ۇمىتۋعا ءبىزدىڭ ەشقانداي قاقىمىز جوق. سولاي بولىپ جاتىر دا، قازىر ءبىز تاريحىمىزدى قايتا تارازىلاپ، الاش اقيقاتىن ارشىپ، جارىققا شىعارۋدامىز. وعان ءاربىر ادام، ءاربىر ۇيىم ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. بۇل رەتتە «اق جول» پارتياسىنىڭ ءجونى مەن جولى بولەك دەر ەدىك.

ءادىلىن ايتساق، بۇگىنگى كۇنى الاش پەن «اق جول» ءبىر ۇعىمعا اينالدى دەسەك ارتىق ەمەس. پارتيا ءوزىنىڭ باعدارلاماسىندا ەلىمىزدە ۇلتتىق ۇستانىممەن دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ قاعيداسىن قابىلداپ، وزدەرىن الاش پارتياسىنىڭ ءىزباسارلارى ەكەنىن جاريالاعان جانە سول باعىتتى بەرىك ۇستانىپ كەلەدى. پارتيا اتىنان الاش ارىستارىن ارداقتاۋ شارالارى تۋرالى ءتۇرلى ۇسىنىستاردى دەپۋتاتتىق ساۋالدار ارقىلى بيلىككە جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ءبارىن ايتپاي-اق، سوڭعى الەمدىك دەڭگەيدە اتالىپ وتكەلى وتىرعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن ەلىمىزدە لايىقتى، ءوز دارەجەسىندە وتكىزۋ تۋرالى پىكىرىن العا تارتساق تا جەتىپ جاتىر. وعان قوسا، الاش ارىستارىنىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان ەكسپەديتسيالار دا ۇلكەن ناتيجە بەردى. «اق جول» پارتياسى تاريح اقتاڭداقتارىن اشۋ ءۇشىن عىلىمي مەكەمەلەرمەن بىرلەسىپ ءتۇرلى كونفەرەنتسيالار وتكىزۋگە مۇرىندىق بولىپ ءجۇر. «قازاق ءۇنى» گازەتى دە ءداپ وسى جولعىداي اۋقىمدى بولماسا دا جىر ءمۇشايرالارىن ءجيى وتكىزەدى. وسىنىڭ ءبارى قوعام ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن اسا قاجەت ءىس-قيمىلدار ەكەنىندە داۋ جوق.  مىسالى، وسى ءمۇشاي­رانىڭ ماراپاتتاۋ را­سىمىن­دە ءسوز سويلەگەن بەلگىلى جازۋشى-دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆ:
«مەن ءوزىم «اۋىل» پارتياسىنىڭ قاتارىندامىن. جالپى، بىزدە پارتيالار جەتەرلىك. بىراق، ءداپ وسى «اق جول» پارتياسى سياقتى الاش يدەيالارىن شىنايى دا قىزۋ قولداپ، ۇلتتىق ۇستانىمعا بەرىك بولىپ وتىرعان بىردە-ءبىر پارتيانى كورىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل اتقارىلىپ جاتقان شارالاردىڭ ءبارى ۇلت ءۇشىن وتە قاجەت، بولاشاعىمىزدى، جاستارىمىزدى تاربيەلەۋدە وتە زور ماڭىزى بار»دەپ باعا بەرگەنى دە سوندىقتان بولار.

جۇيرىكتەر  جەتتى مارەگە

ءمۇشايرا – جىر جارىسى. وعان بايگە جاريالاپ جاتاتىنىمىز دا جاراسىمدى. بايگەگە بالاۋىمىز دا تەگىن ەمەس. تۇسپالداپ تا، استارلاپ تا، سالىستىرىپ تا ويدى كوركەمدەپ جەتكىزە الاتىن قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن وسىدان-اق كورۋگە بولاتىن شىعار. «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى…» دەگەندەي، پوەزيانىڭ ءجونى مۇلدەم بولەك. قيىننان قيىستىرىلىپ، نەبىر ءسوز جاۋھارلارى جارقىراي تۇسەدى. ءبىر ولەڭنەن ءبىر ولەڭ وزا شاۋىپ، سانامىزدى دۇبىرگە بولەپ، جۇرەك دۇرسىلىمەن ۇلاسىپ جاتادى. جىر دا جارىسقا قوسار جالىن جەلمەن جۋعان تۇلپارمەن بىردەي. ونى دا باپتاي ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا مىڭداعان وقىرمانىنىڭ ويىنان ورىن الىپ، جۇرەگىندە جاتتالىپ قالادى. «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» دەيدى حالىق دانالىعى. بۇل جولعى مۇشايراعا قاتىسۋشىلار سانى از ەمەس، ءتىپتى، كوپ دەسەك تە بولادى. وسىنىڭ ءوزى بۇل شارانىڭ ماڭىزىن، تاڭدالعان تاقىرىپ قالام ۇستاعان قاۋىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، جىر دوداسىنا تاۋەكەل ەتۋىنە باستى سەبەپ بولعان سياقتى. كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنان، ءتىپتى، شەتەلدەگى اقىندارىمىز دا اتسالىستى. تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، بەلگىلى اقىن يسرايل ساپارباي باستاعان قازىلار القاسىنا (مۇشەلەرى سەرىك تۇرعىنبەكۇلى،  قازىبەك يسا،  دارحان قىدىرالى) جۇلدەگەرلەردى انىقتاۋ دا وڭاي سوقپاعان سەكىلدى. شىعارمالارىن جولداعان ءاربىر اقىن ءوزىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق ۇلتتىق مەرەكەگە، الاشقا دەگەن جۇرەكجاردى جىرلارىن ۇسىنعانىن ەسكەرسەك، جۇيرىكتەردى انىقتاۋ قيىن ەكەنى دە تۇسىنىكتى. جارىستىڭ اتى – جارىس، قايتكەن كۇندە دە ونىڭ جەڭىمپازى انىقتالۋى قاجەت. ال ونداي جەڭىمپازدار از بولمادى. بۇل اتالمىش ءمۇشاي­رانىڭ جوعارى دەڭگەيىن بايقاتادى. سوندىقتان دوداعا قاتىسقان 156 اقىننىڭ 568 شى­عار­ماسىنىڭ ىشىنەن 25 اقىنعا جۇلدە بەرىلدى. ياعني، كولەمى مەن كوركەمدىگى جاعىنان بيىلعى ءمۇشايرالاردىڭ ەڭ ۇلكەنى دەۋگە بولادى.

باس جۇلدە  قازىلاردىڭ ۇيعارىمىمەن بەلگىلى اقىن عالىم جايلىبايدىڭ «قاراتاۋدىڭ   باسىنان»، «ۇلىتاۋ» تولعاۋلارىنا بەرىلدى. حان كەرەي اتىنداعىاتالمىش جۇلدەنىڭ كولەمى ءبىر ميلليون تەڭگەنىقۇرادى. ارينە، بۇل كورنەكتى اقىننىڭ ءبىرىنشى جۇلدەسى ەمەس ەكەنىن بىلەمىز، تالاي جىر جارىستارىندا توپ جارعان-دى. ايتسە دە سوڭعى 15 جىلدا مۇشايرالارعا قاتىسپاعان ەكەن. الدىندا ايتقانىمىزداي قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى ەرىكسىز قولىنا قالام ۇستاتقانعا ۇقسايدى. ايتا كەتەرلىگى، عالىم جايلىباي وسى العان جۇلدەگە تيەسىلى قارجىعا ەكى جاس اقىننىڭ جىر جيناقتارىن شىعاراتىن نيەتىن جينالعان جۇرت الدىندا جاريا ەتتى. اقىننىڭ جاس دارىندارعا دەگەن جاناشىرلىعىن، اعالىق قولداۋى مەن قامقورلىعىن قۇپتاعان قاۋىم «جارايسىڭ!» دەپ قول سوقتى. شىنىندا دا، بۇل وزگەلەرگە ۇلگى بولاتىنداي ءۇردىستىڭ باسى بولعاي!

جانىبەك حان اتىنداعى جەتى ءجۇز مىڭ تەڭگەلىك ءبىرىنشى جۇلدەگە «بوگەنباي باتىر تۋرالى جىر»، «قومىز ابىزدىڭ جونون قاراسى نەمەسە بابالار رۋحىنا تاعزىم» جانە ت.ب. جىرلارى ءۇشىن

استانالىق بەلگىلى اقىن ازامات تاسقاراۇلى يە بولدى. قاسىم حان اتىنداعى ەكىنشى ورىنعا موڭعوليانىڭ بايان ولگەي وكىلى «جارقا جەبە» جىر توپتاماسى ءۇشىن سۇراعان راحمەتۇلى كوتەرىلدى. ونىڭ قانجىعاسىنا جارتى ميلليون تەڭگە بايلاندى.تاۋەكەل حان اتىنداعى ءۇشىنشى جۇلدەنىقوستاناي قالاسىنان سەرىكباي وسپانوۆ«بوگەنباي باتىر»، «حان كەنە»، «تۇرسىنباي باتىر» داستاندارى ءۇشىن جانە ەسىم حان اتىنداعى ءۇشىنشى جۇلدەنى «مودە قاعان» باللاداسى مەن توپتاما جىرلارى ءۇشىن الماتىلىق نۇرلان ابدىبەك يەلەندى. جۇلدە كولەمى 300 مىڭنان.

باس جۇلدەلەردەن باسقا اقىندارعا ارناۋلى سىيلىقتار بەرىلدى. كولەمى ءجۇز مىڭ تەڭگەدەن تۇراتىن تاعى دا 20 سىيلىق تابىستالدى. ارناۋلى سىيلىقتارعا يە بولعاندار:

1. ءاز-تاۋكە حان اتىنداعى سىيلىق – تالعات ەشەنۇلى (استانا قالاسى)
2. حاقنازار حان اتىنداعى سىيلىق – ەركىن الاش (استانا قالاسى)
3. سالقام جاڭگىر حان اتىنداعى سىيلىق – ءاليا داۋلەتباەۆا (اتىراۋ وبلىسى)
4. ابىلاي حان اتىنداعى سىيلىق – ىرىسبەك دابەي (الماتى قالاسى)
5. قازتۋعان جىراۋ اتىنداعى سىيلىق – باۋىرجان قاراعىزۇلى (استانا قالاسى)
6. جيەمبەت جىراۋ اتىنداعى سىيلىق – قۋانىش تالاپ (باتىس قازاقستان وبلىسى)
7. بۇقار جىراۋ اتىنداعى سىيلىق – گۇلىماي ابىشقىزى (اقتوبە قالاسى)
8. اقتامبەردى اتىنداعى سىيلىق – نازگۇل بەردىقوجا (قىزىلوردا قالاسى)
9. كەنەسارى حان اتىنداعى سىيلىق – تالاپبەك تىنىسبەك (الماتى قالاسى)

10.  قاراساي باتىر اتىنداعى سىيلىق – ساعىنىش نامازشاموۆا (تالدىقورعان قالاسى)

11.  الاتاۋ باتىر اتىنداعى سىيلىق – باۋىرجان القوجا (الماتى قالاسى)

12.  بوگەنباي باتىر اتىنداعى سىيلىق – بايعوزى سەرىك (اقمولا وبلىسى، ەرەيمەنتاۋ اۋدانى)

13.  قابانباي باتىر اتىنداعى سىيلىق – دينارا مالىك (الماتى قالاسى)

14.  ەر جانىبەك باتىر اتىن­داعى سىيلىق – كوبەن اسقار (قىتاي، التاي قالاسى)

15.  رايىمبەك باتىر اتىنداعى سىيلىق – احات ءاشۋۇلى (استانا قالاسى)

16.  قوجابەرگەن جىراۋ اتىنداعى سىيلىق – گۇلباقىت حاسەنوۆا (الماتى وبلىسى)

17.  ۇمبەتەي جىراۋ اتىنداعى سىيلىق – بالتابەك نۇرعاليەۆ (اتىراۋ قالاسى)

18.  ماعجان جۇمابايۇلى اتىنداعى سىيلىق  – باتىرحان سارسەن (تۇركىستان قالاسى)

19.  ءىلياس ەسەنبەرلين اتىن­دا­عى سىيلىق – جاناتبەك تۇر­عىن­بايۇلى (جامبىل وبلىسى)

بۇعان قوسا ۇلت مۇددەسى مەن الاش تاقىرىبىن تۇراقتى كوتەرىپ كەلە جاتقان رەسپۋبليكالىق «قازاق ءۇنى» گازەتى دەءاليحان بوكەيحان اتىنداعى ءوزىنىڭ ارنايى جۇلدەسىن تاعايىنداعان بولاتىن. بۇل ءجۇز مىڭ تەڭگەلىك ارناۋلى جۇلدەنى الماتىلىق اقىن تولەگەن مەللات جەڭىپ الدى. ارنايى سىيلىقتى «اق جول» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، حالىقارالىق الاش سىيلىعى لاۋرەاتى، حالىقارالىق س.ەسەنين اتىنداعى سىيلىق – «التىن كۇز» وردەنى يەگەرى،  «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ پرەزيدەنتى، كورنەكتى اقىن قازىبەك يساء وز قولىمەن تابىس ەتتى.

ءيا، جىلعا جۋىق جالعاسىپ، جالپاق جۇرتتىڭ كەۋدەسىن دۇبىرگە بولەگەن جىر دوداسى دا مارەگە جەتتى. جىرسۇيەر قاۋىم، جۇرەگى الاش دەپ سوققان قازاق حالقى ۇلكەن ءبىر مەرەكەنىڭ، ايتۋلى شارانىڭ كۋاگەرى بولىپ، ءبىر جاساپ قالدى. جۇرەككە جىلى تيەر جىر عانا ەمەس، اتا-بابا ومىرىنەن ساباقتاپ سىر تارتقان تاريحتىڭ دا جاڭا ءبىر قىرلارى اشىلعانى انىق. بۇل جولى دا جىر ءمۇشايراسى ۇزدىك شىعارمالار ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزگە جاڭا ءبىر سەرپىن بەرىپ، قورجىنىن تولىقتىرعانىن دا ايتا كەتەيىك. ماسەلە ءبىر عانا جۇلدە كولەمىندە ەمەس شىعار، ونىڭ ماڭىزىندا بولار. بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي جيىرما بەس جۇلدەنىڭ بارىنە قازاق حاندارى مەن باتىرلارى، جىراۋلارىنىڭ، اتاقتى الاش ازاماتتارىنىڭ اتى بەرىلگەن. وسىنىڭ ءوزى ءاربىر اقىندى ارقالاندىرىپ، جاڭا جىر جازۋعا جەتەلەيدى دەپ سەنەمىز. جۇلدە العان-الماعانىنا قاراماستان اتالمىش مۇشايراعا قاتىسقان جۇزدەگەن اقىندارىمىزدىڭ ءبارىن اتا-بابا رۋحى قولداپ، قالامدارىنا قۋات بەرسىن دەگەن شىنايى تىلەگىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلەدى.

ۇلتتىق ۇستانىم ء بىزدىڭ باستى ۇرانىمىز بولۋ كەرەك

اتالمىش ءمۇشايرانىڭ ۇلت ءۇشىن بەرەرى كوپ دەپ ايتىپ جاتىرمىز. ال، ۇلت ماسەلەسى ءبىر عانا ساياساتپەن، ءبىر عانا ەكونوميكا نەمەسە تاۋەلسىزدىكپەن شەكتەلمەيتىنى بەلگىلى. ونىڭ باسقا دا اسا قاجەت تۇستارى جەتەرلىك. ۇلت بولعان سوڭ ونىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى، تاريحى دا ءتورت بۇرىشتىڭ بىرىندە تۇرۋعا ءتيىستى. قازاقي سالت-داستۇرلەرىمىزدى قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى وزگەلەردىڭ الدىندا پاش ەتۋ دە ماڭىزدى ءىس. سونىڭ ءبارىن كەشەگى كۇنگە قاراپ، اتا-بابالار سالىپ كەتكەن وزىق داستۇرلەردەن ىزدەمەسكە بولمايدى. ويتكەنى ول كەشەگىسىز بۇگىن، بۇگىنسىز ەرتەڭگى كۇن بولمايتىنىنداي، ەشقانداي داۋ تۋعىزبايتىن اقيقات. جاسىراتىنى جوق، باتىس دەپ دالبالاقتاپ كەتەتىن كەزدەرىمىز دە بار عوي. ايتۋلى باتىستىڭ ماقتاۋلى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبارى بىردەي ءبىزدىڭ ۇلتتىق جاراتىلىسىمىزعا ساي كەلە بەرمەيتىنىن دە ەسكەرگەن ءلازىم. مىنە، وسى تۇستا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىز كومەككە كەلۋ كەرەك. ول ءۇشىن وسى اتالمىش سالانى دامىتۋعا باسا كوڭىل بولگەنىمىز ابزال. ماتەريالدىق قانا ەمەس، رۋحاني بايلىقتارىمىزدى باعالاي بىلگەنىمىز، سونى بويىمىزعا سىڭىرە العانىمىز دۇرىس. ءداپ وسى جەردە وسى سالتاناتتى راسىمدە اكادەميك ومىرزاق ايتبايۇلى اعامىزدىڭ:  «الاش ارىستارىنىڭ ەسىمىن جاڭعىرتۋ – جاقسى ءىس. سول ارىستارىمىز تەك قانا ساياساتپەن عانا اينالىسپاعان، ۇلتىنىڭ ءبىلىمىن، ونەرىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جەتىلدىرۋگە ءبىرىنشى كەزەكتە كوڭىل بولگەن. ءبىز ۇلتتىڭ العاشقى بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن ءبىر عانا ءتىل ماسەلەسىن شەشۋدى شەگىندىرىپ، كەشەۋىلدەپ كەلەمىز. ءتىلسىز ۇلت تا جوق ەكەنىن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ەسكەرە بەرمەيدى. مىسالى، وسى ازات پەرۋاشەۆ پەن سەنات توراعاسى قاسىمجومارت توقاەۆقا «انا ءتىلىن قاشان جەتىك مەڭگەرەسىڭدەر؟» دەپ ەسكەرتۋ جاساعان كەزىم بولعان-دى. ولاردىڭ ەكەۋى دە ماعان ۋادە بەرىپ، ايتقانىندا تۇردى. قازىر ولار انا تىلىندە ەركىن سويلەپ، قازاقشا باياندامالارىن دا جاپ-جاقسى جاساپ ءجۇر. جوعارى لاۋازىمدى وزگە شەندىلەر وسى ەكى ازاماتتان ۇلگى الۋى كەرەك» دەگەن ريزالىق بىلدىرگەن پىكىرى ورىندى بولدى. ارينە، ۇلتتىق يدەيالار مەن ۇستانىمىمىز مۇلدەم جوق دەپ اۋزىمىزدى قۇرعاق شوپپەن سۇرتۋگە بولماس. ءداپ ءبىزدىڭ كوك دونەندەي جۇيرىك كوڭىلىمىزدەگىدەي بولماسا دا، ىلگەرىلەۋشىلىك بار. جاقىندا عانا قازاقتىڭ ۇلتتىق ايتىس ونەرى الەمدىك دەڭگەيدە تانىلىپ، رەسمي تۇردە تىركەلگەنى ءمالىم. ءبىز بار جاعىنان دامىعان حالىق بولۋعا ءتيىستىمىز. بىراق، ءبىر نارسە انىق، قانشا جەردەن دامىپ كەتسەك تە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۇستانىمىمىزدى ۇمىتپاۋعا مىندەتتىمىز. ول ءبىزدى اداستىرماس باعدارشامىمىز ىسپەتتەس جارقىراپ تۇرۋى كەرەك.

زەينوللا اباجان

qazaqun.kz

«قازاق حاندىعىنا 550 جىل» مەدالىمەن ماراپاتتالعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى

 يسرايل ساپارباي. اقىن، تاۋەلسىز “تارلان-پلاتينا” سىيلىعى لاۋرەاتى

دۋلات يسابەكوۆ. جازۋشى-دراماتۋرگ. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى. جازۋشى، حالىقارالىق الاش سىيلىعى لاۋرەاتى

ومىرزاق ايتبايۇلى. عالىم، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى اكادەميگى

رافاەل نيازبەك. اقىن، شەشەنستاننىڭ حالىق قاھارمانى، شەشەنستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

سەرىك تۇرعىنبەكۇلى، حالىقارالىق الاش سىيلىعى لاۋرەاتى

مارات توقاشباي. “پرەزيدەنت جانە حالىق” گازەتى باس رەداكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

الىبەك اسقاروۆ، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

باقىت ساربالاۇلى، سىنشى، حالىقارالىق الاش سىيلىعى لاۋرەاتى

كەنجەعالي مىرجىقباەۆ،ء انشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

قالي سارسەنباي، “الماتى اقشامى” گازەتىنىڭ باس رەداكتورى

ساعاتبەك مەدەۋبەك، قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، فيلولوگيا عىلىمى دوكتورى، پروفەسسور

قازىبەك يسا، اقىن،  «اق جول» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، حالىقارالىق الاش سىيلىعى لاۋرەاتى، حالىقارالىق س.ەسەنين اتىنداعى سىيلىق – «التىن كۇز» وردەنى يەگەرى

شارافيددين ءامىر.  جازۋشى، “ەگەمەن قازاقستان”  گازەتى ءبولىم رەداكتورى

باۋىرجان جاقىپ، قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

قادىربەك قۇنىپياۇلى، اقىن، “ان-ارىس” باسپاسى باس رەداكتورى

قۇلتولەۋ مۇقاش. “قازاق ءۇنى” گازەتى باس رەداكتورى

داۋرەن قۋات، جازۋشى، “اباي.كز” پورتالى باس رەداكتورى

اسەت مىرزاەۆ. دەنساۋلىق سالاسى ۇزدىگى، ەل اعاسى

زەينوللا اباجان. “قازاق ءۇنى” گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى

ءالىمجان سابىرجانۇلى – “قازاقستان” ۇلتتىق ارناسى “اپتا.كز”  باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى. استانا ق.

بەرىك بەيسەنۇلى. “ايقىن” گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى

جاينا سلامبەك – تەلەجۋرناليست

ءومىرجان ابدىحالىق، جازۋشى، “اباي.كز” پورتالى شەف رەداكتورى

سەرىك جولداسباي – قامشى.كز

گەرويحان قىستاۋباەۆ, ۇلت پاتريوتى، قوعام قايراتكەرى

اۋىت مۇقيبەك – جۋرناليست، زەرتتەۋشى. استانا ق.

بەرىك ابدىعالي – تاريحشى، ساياساتتانۋشى

ءسابيت بايدالى – اق جول قدپ-نىڭ ورتالىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى

ماكسيم روجين – تەلەديكتور

نۇرلان حاۆداي – حابار ارناسىنىڭ رەداكتورى. استانا ق.

نۇرسەرىك جولبارىس – باق.كز

جاندوس ءبايدىلدا – ەل.كز

ەدىل انىقباي – قازاق راديوسى جانە ت.ب.

Abai.kz