كەشە سەناتتاعى حالىق قالاۋلىلارى ايگىلى سىناق الاڭى  سارىشاعان ءۇشىن ماسكەۋدىڭ تيىن-تەبەن تولەپ وتىرعانىنا تاعى دا كۇيىنىپ، ماسەلە كوتەردى. جوعارعى پالاتاداعى تەكەتىرەس مۇنىمەن توقتاعان جوق. ويتكەنى، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قىرعىزستانعا ميلليونداعان وق پەن گراناتانى تەگىن بەرۋى دەپۋتاتتاردىڭ كادىمگىدەي تۇسىنبەستىگىن تۋعىزدى. بۇل جايىندا كتك ارناسى حابارلادى.

قوش! سارىشاعان – شاعىن ەكى ەۋروپا مەملەكەتى سىيىپ كەتەتىندەي ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان پوليگون. رەسەيگە جالعا بەرىلگەن ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن پوليگونداردىڭ ءبىرى. 4 وبلىستىڭ اۋماعىن، ياعني 8 ميلليون گەكتار جەردى الىپ جاتقان جابىق سىناق الاڭى ءۇشىن ماسكەۋ گەكتارىنا 400 تەڭگە تولەپ كەلەدى. جانە بۇل سوماعا پريوزەرسك قالاسىنىڭ  شىعىنىن  دا كىرگىزىپ قويعان. مۇنى تيىن-تەبەنگە تەڭەپ اشۋعا مىنگەن دەپۋتاتتار اراعا اپتا سالىپ سەناتقا قايتا كەلگەن قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى وقاس ساپاروۆقا شۇيلىكتى. 

جاڭا زىمىراندارىن سىناپ، قالدىقتارى تاستالاتىن سارىشاعان ءۇشىن تولەنەتىن وتەماقىنى رەسەي ازايتپاق نيەتتە. سەبەبى ولار پوليگوننىڭ 1 ميلليون گەكتارىن قازاقستاننىڭ مەنشىگىنە قايتارىپ بەرەتىن بولدى. ماسكەۋ ەندى قالعان 7 ميلليون گەكتار ءۇشىن جىلىنا 5 جارىم ميلليارد تەڭگە تولەۋى ءتيىس. بۇگىن قورعانىس ۆيتسە-مينيسترىنە شۇيلىككەن قۋانىش ايتاحانوۆتىڭ ارىنىن تەك نۇرتاي ابىقاەۆ باستى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، گەنەرال ارىپتەسىن جاقتاي سويلەپ، ماسكەۋدى بەكەر كىنالاي بەرمەۋ كەرەك دەپ كەڭەس بەردى.  

ابىقاەۆ ارالاسقان سوڭ سارىشاعانعا قاتىستى داۋ ساپ تىيىلدى. بىراق، گەنەرال ساپاروۆتىڭ، قىرعىزستانعا 5 ميلليون پاترون، كوزدەن جاس شىعاراتىن 4 مىڭ گراناتا، زەنيت-زىمىران كەشەنىنە قاجەتتى قۇرالدىڭ تەگىن بەرىلەتىنىن ايتقان سول ەدى، سەناتورلار قايتا كۇشەيىپ كەتتى.

بۇل جولى ابدەن ساسقالاقتاعان وقاس ساپاروۆقا، بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى مۇحتار التىنباەۆ اراشا ءتۇسىپ، تۋىسقان قىرعىز اعايىنعا جۇك كولىكتەرىمەن تەگىن توننا-توننا قارۋ-جاراق جەتكىزۋ – ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى دەدى. ونىڭ ۇستىنە، سىيعا تارتىلاتىن وقتىڭ جىل سوڭىندا جارامدىلىق مەرزىمى بىتەدى، ونى ۋتيليزاتسيالاۋعا اقشا جۇمساعاننان بىشكەككە جونەلتكەن پايدالى ەكەن.

ال قورعانىس مينيسترلىگى ءوزىمىزدىڭ ساربازدار  وقتان تارىقپايدى دەپ وتىر. سەبەبى بيىل قاراعاندى وبلىسىنان جىلىنا 30 ميلليون وق شىعاراتىن زاۋىتتىڭ قۇرىلىسى باستالماق كورىنەدى. وسىلايشا، ىرگەدەگى كورشىسىنىڭ قامىن ويلاعان قازاقستان ورتا ازياعا، ونىڭ ىشىندە قىرعىزستانعا لاڭكەستەردەن تونگەن قاۋىپتى سەيىلتپەك.

ءيا، سەناتورلار ءبىر سارىشاعاننىڭ ماسەلەسىن عانا ايتىپ وتىر. ال، قازاقستان اۋماعىنداعى وزگە دە پوليگوندار جايلى نەگە جاق اشپايدى؟ تۇسىنىكسىز. قازاقستانعا سول پوليگوندار ءۇشىن كورشىمىز قانشا وتەماقى تولەپ جاتىر. ول اراسى دا بەلگىسىز. ءبىز وسى ورايدى پايدالانىپ، تاۋەلسىز قازاقستان اۋماعىنداعى رەسەيدىڭ اسكەري نىساندارىن سانامالاپ شىعۋدى ءجون سانادىق.

ولاردىڭ ءبىرىنشىسى رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №5-ءشى مەملەكەتتىك سىناق پوليگونى. ياعني، قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا ورنالاسقان، ۇشۋ تراسساسى ارال تەڭىزىنەن كامچاتكا تۇبەگىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان بايقوڭىر عارىش ايلاعى. بايقوڭىر عارىش الاڭى 1991 جىلى قازاقستان يەلىگىنە ءوتىپ، 1994 جىلى رەسەي فەدەراتسياسىنا 20 جىلعا بەرىلدى. ماماندار بايقوڭىر كەشەنىنەن ەل اۋماعىنا جىلىنا 30-35 مىڭ توننا ۋلى زاتتار تارايتىنىن، راكەتالاردان تۇسكەن قالدىقتار قاراعاندى، پاۆلودار جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا زيان كەلتىرەتىنىن ايتادى. قازىر بۇل ايلاقتان «سويۋز»، «پروتون» سەكىلدى راكەتالار عارىشقا ۇشىرىلىپ كەلەدى. 2004 جىلى جالعا بەرۋ مەرزىمى 2050 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى. 

ەكىنشى نىسان رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ۆ.چكالوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك №929-شى ۇشۋ-سىناق ورتالىعى. بۇل ورتالىقتىڭ شتابى استراحان وبلىسىنىڭ احتۋبينسك قالاسىندا ورنالاسقان. سول ورتالىقتىڭ 85-ءشى، 171-ءشى جانە 231-ءشى سىناق الاڭدارى باتىس قازاقستان جانە اتىراۋ وبلىسىنىڭ تەرريتوريالارىندا ورىن تەپكەن. بۇل نىساندا رەسەيدىڭ جاڭا قارۋ جاراقتارى سىنالىپ، ۆۆس پەن ۆمف اۆياتسياسىنىڭ ۇشقىشتارى اسكەري دايىندىقتان وتەدى.    

ءۇشىنشى, رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №4-ءشى مەملەكەتتىك ءارتۇرلى سىناق پوليگونى. 1949 جىلى قۇرىلعان بۇل پوليگون اۋماعى اتىراۋ جانە باتىس قازاقستان  وبلىستارىنىڭ باتىس ايماقتارى (نارىن قۇمى) مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ  استراحان، ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ شىعىس بولىكتەرىن قامتيدى. بۇل ايلاقتا ۇشاقتار مەن راكەتالار يادرولىق جارىلىس زاتتارىن تاسىمالداۋ ادىستەرىن سىناقتان وتكىزەدى. پوليگون اۋماعى 6,5 ملن. گەكتار جەردى الىپ جاتىر. ونىڭ 1,5 گەكتارى قازاقستان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. وسىعان دەيىن بۇل ايماقتا جەر بەتىندە جانە اۋەدە ءتۇرلى قارۋ-جاراق سىناقتان وتكىزىلگەن. 24 مىڭ راكەتا جارىلىپ، 177 سوعىس تەحنيكالارىنىڭ تۇرلەرى سىنالعان، 619 سس-20 راكەتالارى جويىلعان. ساراپشىلار وسىنىڭ سالدارىنان اۋاعا 30 مىڭ تونناعا جۋىق اسا زياندى ۋلى زاتتار تارالعانىن ايتادى. 

ءتورتىنشىسى, رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №10-شى مەملەكەتتىك ءارتۇرلى سىناق پوليگونى. ياعني، ءبىزدىڭ تىلمەن ايتساق، سارى-شاعان سىناق الاڭى.  الىپ پوليگون قاراعاندى، جامبىل، اقتوبە جانە قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ جەرلەرىنە شەكارالاس ورنالاسقان. سىناق الاڭى وڭتۇستۇكتەن سولتۇستىككە قاراي 250 شاقىرىمعا، باتىستان شىعىسقا قاراي 600 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. بۇل سىناق الاڭىندا نەگىزىنەن اۋە كۇشتەرىنە قارسى سىناقتار جۇرگىزىلەدى. بۇل ورايدا رەسەي اۋماعىنداعى «كاپۋستين يار» پوليگونىنان جىبەرىلگەن زىمىراندار 11 مىڭ شاقىرىم بويى بىرنەشە وبلىسىمىزدىڭ ۇستىنەن ۇشىپ كەلىپ، وسى «سارىشاعانعا» كەلىپ تۇسەتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. 

بەسىنشىسى, №5580-ءشى سىناق جۇمىستارىن قامتاماسسىز ەتۋ بازاسى. (رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى №11 ەمبى مەملەكەتتىك سىناق پوليگونى). بۇل سىناق الاڭى اقتوبە وبلىسى اۋماعىندا ورنالاسقان. 

التىنشىسى, رەسەيدىڭ اۋە كۇشتەرىنىڭ عارىش اسكەرىنە قاراستى №3-ءشى زىمىران-عارىش قورعانىسى ارمياسىنىڭ راديوتەحنيكالىق جەلىسى. بۇل نىسان بالقاش كولىنىڭ بويىنداعى پريوزەرسك قالاسىندا ورىن تەپكەن. 

جەتىنشىسى, قوستاناي قالاسىنداعى رەسەي اۋە قورعانىس كۇشتەرى ترانسپورتتىق اۆياتسياسىنىڭ جەكە پولكى. 

وسىدان-اق، بايقاپ وتىرسىزدار، رەسەيدىڭ اسكەري نىساندارى قىزىلوردا، باتىس قازاقستان، اتىراۋ، ورتالىق قازاقستان، جامبىل، اقتوبە، قوستاناي سەكىلدى ەلىمىزدىڭ ءىرى 8 وبلىسى اۋماعىندا بار دەگەن ءسوز. بۇل ءبىز بىلەتىندەر عانا.

قوش! سونىمەن سارىشاعانعا قايتا ورالايىق. سەناتورلار بۇل ماسەلەنى نەگە ءجيى كوتەرگىش بولىپ كەتتى؟ كەيبىر عالىمدار سارىشاعان پوليگونىنىڭ زيانى سەمەي قاسىرەتىمەن پارا-پار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. مۇنداي سىناق الاڭى جۇزدەگەن جىلدار بويى قالپىنا كەلمەيتىن كورىنەدى. دەمەك، سارىشاعاننىڭ دا كۇنى باتىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. رەسەي 400 تەڭگە تولەپ پايداسىن كورەدى. 4 عاسىرلىق ازابىن قازاق تارتادى. وكىنىشتى.

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz