قاي حالىقتىڭ بولماسىن بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە ونەرى مەن ادەبيەتى، ياعني بۇكىل مادەني بولمىسى وزگەشە ءبىر بيىككە كوتەرىلىپ، كەيىنگى ورلەۋ مەن دامۋعا كەڭ جول اشارى ءسوزسىز. ەندەشە ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا دا سونداي كەزەڭدەردىڭ بار ەكەندىگى شىندىق. قازاق حالقىنىڭ رۋحانياتتىق دامۋىندا وسىنداي تولاعاي وزگەرىستەر مەن ەرەكشە سەرپىلىستەردىڭ كوزگە ايرىقشا شالىنار ءساتى — ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسى.

قوس عاسىردىڭ توعىسار تۇسىندا «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ» ەكى جاققا ۇڭىلگەن ۇلى اباي، حالىقتى وركەنيەتتىڭ ورىنە الىپ شىعار امالدى تاپتى. ول عىلىم مەن ءبىلىم، ونەر ۇيرەنۋ جولى ەدى. زامانانىڭ تۇرپاتىن، ۇلت تۇرمىسىنىڭ كەمشىلىكتى تۇستارىن ابايداي كورە بىلگەن، ۇلى اقىنداي تانىعان جان كەمدە-كەم. اباي جاسامپازدىعىنىڭ ماڭگىلىگى مەن ونەرىنىڭ ورىستىلىگى وسىندا جاتسا كەرەك. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىر باسىنداعى اباي فەنومەنى –  قازاق ۇلتىنىڭ وركەنيەتتىك بولمىسىنداعى ورنى ايتىپ بولماس ۇلى قۇبىلىس!

الاش زيالىلارى تانىمىنداعى اباي

 ارينە، اباي ۇلىلىعىن، شىعارماشىلىق تۇلعا رەتىندەگى بولمىسىن تاپ باسىپ تانۋعا ءبىراز ۋاقىت قاجەت بولدى. ال ابايتانۋدى العاش جۇزەگە اسىرعاندار – حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارى. ولار وزدەرى مىندەت ەتىپ العان ۇلت ءۇشىن اتقارىلار ۇلانعايىر ىستەردىڭ باستاۋ كوزى ۇلى ابايدى تانۋ مەن تانىتۋدا دەپ ءبىلىپ، ەڭ الدىمەن، سول ۇلى ۇستازدىڭ ۇلىلىق قاسيەتىن ارداقتاۋعا ۇمتىلدى. ابايدى وزدەرى عانا قادىر تۇتىپ قويماي، ونىڭ ۇلت ابىزى رەتىندەگى كەمەڭگەرلىك تۇلعاسىن وزدەرى ايتپاقشى «جۇرتقا»، ياعني كوپكە تانىتۋدى ماقسات تۇتتى.

قازاق زيالىلارى ءا، دەگەندە-اق، اباي تۋرالى تۋرالى كەلەلى ويلارىن سول كەزدەگى ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالاي باستادى. ونىڭ ىشىندەگى ەلدى ەلەڭ ەتكىزەر، وقۋشىلارى تۇشىنىپ وقىر، رۋحاني ازىعى مولى دا، كەڭگە قانات جايعانى دا، ارينە، «قازاق» گازەتى بولدى. «قازاق»  حالىققا قىزمەت كورسەتۋگە جارارلىق، حالىقتىڭ كوكەيكەستى وي-ارمانىن كورسەتە الاتىن ماتەريالداردى عانا جاريالاپ، وزىق ۇلگىدەگى دۇنيەلەرگە عانا ورىن بەردى. جانە ءاربىر جاريالانىمداعى ۇلتتىق سيپاتتىڭ ايقىندىلىعىنا كوڭىل ءبولدى. سونىڭ ءبىرى قازاق زيالىلارىنىڭ ادەبيەتكە، ادەبي تۇلعلارعا قاتىستى پىكىرلەرى. ال، ەندى گازەتتەگى ادەبيەتكە قاتىستى ماقالالاردىڭ نەگىزگى اۆتورلارى ا.بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ ەكەندىگى تاعى شىندىق.

الاش ارداقتاعان باسىلىم ءوزىنىڭ العاشقى ساندارىنىڭ بىرىندە «قازاق تاريحى» دەگەن ماقالا جاريالاپ، وندا مىناداي وي ايتىلدى: «قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق، وسى عاسىردىڭ عىلىمي جارىعىندا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي جانە ءوزىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپقا ساي «قازاق مادەنيەتىن» قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتىن» تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى» [1]. بۇدان ءبىز گازەتتىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى قازاق ادەبيەتىن وركەندەتۋ بولعان ايقىن اڭعارامىز.

قازاق ادەبيەتىنىڭ سول داۋىردەگى شىعارما­شىلىق ماسەلەلەرىن مۇمكىن قادارىنشا ساراپقا سالىپ، جۇرتتىڭ ەستەتيكالىق تالاپ-تالعامىن قالىپتاستىرۋعا العاش قادام جاساعان» ايقاپ» جۋرنالى بولسا، ونىڭ ارتىنشا «قازاق» بۇل ءىستى جانداندىرا ءتۇسىپ، ونى بيىك دەڭگەيگە كوتەرە الدى.

وسى تۇرعىدان العاندا، «قازاق» ادەبيەتىمىزدىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ناسيحاتتاۋدا ەرەكشە قىزمەت اتقاردى. كەمەل وي مەن كەلىستى سىر توعىسقان، سۇلۋ سەزىم مەن مۇڭلى شەر شارپىسقان كورىكتى دە كوركەم جىردىڭ شەبەرى اباي شىعارمالارىنا ايىرىقشا نازار اۋدارۋى وسىنىڭ ءبىر ايعاعى. ارينە، گازەتتەگى قايبىر ماسەلە بولماسىن ىرگەلى ويعا قوزعاۋ سالۋشى – باس جازۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەندىگى بەلگىلى. سونىڭ ەڭ ۇلكەن مىسالى اباي سياقتى ۇلى تۇلعانى كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىنا ايرىقشا نازار اۋدارىپ، تەرەڭ تالداۋ جاساپ، ءادىل باعاسىن بەرۋگە كوشباسشى بولۋى.

قازاق ءسوز ونەرىنىڭ «پاتشاسى» اباي ارقىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى جايلى ءسوز قوزعاپ، ولەڭ ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتى جايلى تولعاۋلى وي قوزعاعان العاشقى ماقالا احمەت بايتۇرسىنوۆ قالامىنان شىقتى. اباي تۋرالى “قازاق” گازەتىنىڭ 1913 جىلعى 39-41– ساندارىندا گازەت رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ “ا. ب.” دەپ قول قويعان “قازاقتىڭ باس اقىنى” اتتى كولەمدى ماقالاسى جاريالاندى. مۇندا قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانباەۆ تۋرالى العاش تەرەڭنەن تارتىپ وي ايتىلعان. اباي ولەڭىنىڭ اسىل قاسيەتىن تەرەڭ تۇسىنگەن، ولەڭ ونەرىنىڭ وزىعى ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن ا.بايتۇرسىنوۆ: “ودان اسقان بۇرىنعى-سوڭدى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق” دەگەن تىڭ دا ءتۇيىندى تۇجىرىم جاسايدى.

جالپى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزى باسقارىپ وتىرعان گازەتىنىڭ بەتىندە جاريالانعان ولەڭدەردەن اباي ۇلگىسىن كورگىسى كەلەتىنى، اقىنداردان سول دەڭگەيدەگى تالاپ-تالپىنىستى تانىعىسى، ولاردى سول باعىتتا باپتاپ، تاربيەلەۋدى ماقسات تۇتاتىنى انىق سەزىلەدى.

احمەتتىڭ اباي شىعارمالارىن وتە جوعارى قوياتىنى اۋەلدەن-اق، ءار كەزدە، ءار جاعدايدا جاريالانىپ جۇرگەن ءتۇرلى ماقالا، جازبا-لارىنان بەلگى بەرىپ قالاتىن. ال مىنا ماقالا سول ءبىر اباي جايلى تولعامدى ويلارىنىڭ تۇگەل كۇيدە جارىققا شىعىپ، ونىڭ ءوز تالاپ-تىلەگىنىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن دالەلدەي العانىنىڭ ناقتى كورىنىسى ەدى.

اۆتور ءوز ماقالاسىندا بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەرىمىز كوتەرىپ جۇرگەن كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتكەن. ول اباي شىعارمالارىنىڭ ءتىلىنىڭ اۋىرلىعى، مازمۇنىنىڭ قابىلداۋعا قيىن ەكەندىگىن ايتار ويعا ازىق ەتىپ، ونى  شەبەرلىك قىرى رەتىندە كورسەتە العان. “1903 جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى. وقىپ قاراسام، باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولاردىڭ سوزىنەن  باسقالىعى سونشا، اۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ. بۇرىن ەستىمەگەن ادامعا شاپشاڭ وقىپ شىقساڭ، ازىنا ءتۇسىنىپ، كوبىنىڭ ماعىناسىنا جەتە الماي قالاسىڭ. كەي سوزدەرىن ويلاپ داعدىلانعان ادامدار بولماسا، بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى. سوندىقتان اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ەكەنى راس»، — دەگەن جولدار جوعارىداعى سوزىمىزگە ناقتى دالەل بولا الادى.

اۆتور ماقالاسىندا ءوزى ءپىر تۇتىپ، تالانتىن، دارىندىلىق قاسيەتىن ەرەكشە باعالاعان اباي اقىندى سول زاماننىڭ اقىندارىنان دارالاپ كورسەتەدى، ونىڭ ارتىق ەكەنىن دالەلدەيدى. جالپى احمەت بايتۇرسىنوۆ قالىڭ جۇرتقا ابايدى تانىستىرۋ ماقساتىندا ونىڭ شىعارمالارىن گازەت بەتىنە ءجيى جاريالاپ تۇرعان. ول “قازاق” گازەتىن ەكىنشى اباي مەكتەبىنە اينالدىردى. احمەت اينالاسىنداعى الاش زيالىلارى وزدەرىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى اباي ءداستۇرىن ءارى قاراي جالعاستىردى.

ابايدى ءار قىرىنان اشۋعا تىرىسقان ماعىنالى ماقالادا مىناداي جولدار بار: «ورىس اقىندارىمەن تانىسىپ، ولەڭ ورنى قايدا ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، اباي ولەڭگە باسقا كوزبەن قاراپ، باسقا قۇرمەت-ىقىلاسپەن كۇتىپ الىپ، ءتور تۇگىل تاقتان ورىن بەرگەن. بىراق باسقا سوزدەن ولەڭنىڭ تاققا مىنگەندەي ارتىقشىلىعى قانداي، ونى دا كورسەتىپ، ايتىپ قويعان. ايتۋشى مەن تىڭداۋشىنىڭ كوبى نادان بولعاندىقتان، ولەڭ بولىپ ايتىلىپ، تىڭدالىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى ولەڭ ەمەس ەكەندىگى، ولەڭ جازۋشىلار بولسا دا، كەلىستىرىپ جازۋشىلارى ىشىندە بىرەن-ساران تاڭداما ەكەندىگى، جۇرت ماعىنالى، تەرەڭ سوزدەن گورى ماعىنا جوق، ماڭىز جوق، جەلدەي گۋلەپ، قۇلاققا دىبىسى ءتيىپ وتە شىعاتىن جەڭىل سوزدەردى تاڭداۋعا قۇمار ەكەندىگى ابايدىڭ ولەڭ جايىنان جازعان سوزدەرىندە كورسەتىلگەن» [2]. مۇنداعى احمەتتىڭ ايتپاعى — اباي اقىننىڭ سىنشىلىق كوزقاراسىنىڭ وتكىرلىگى مەن ناعىز اقىنعا قاجەتتى دە كەرەكتى شەبەرلىكتى تولىق يگەرگەن جاسامپازدىق تۇلعا ەكەندىگى.

 زامانا اۋىرتپالىعىن، ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن زورلىق-زومبىلىقتى تەرەڭ سەزىنىپ، جۇرەگىمەن ءتۇسىنىپ، جىرلاي بىلگەن ابايدى «قازاق» گازەتىنىڭ اۆتورلارى ءپىر تۇتقان، ۇلى ۇستاز تۇتقان.

احمەت بايتۇرسىنوۆ اتالمىش ماقالاسىندا اباي ولەڭدەرىن قابىلداۋ قيىنعا سوعاتىندىعىن ايتا كەلىپ، «…اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ەكەنى راس، بىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ ايتا الماعانىنان بولعان كەمشىلىك ەمەس، وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعاندىعىنان بولاتىن كەمشىلىك» [2]، — دەپ ءبىر ءتۇيىپ الادى. ءسويتىپ، اباي ءسوزىن ۇعىنۋدىڭ قيىندىعى اباي پوەزياسىنىڭ جاداعاي جىلتىر سوزدەن قۇرالماي، ويلى، ماعىناسى تەرەڭدە جاتقان ءسوز جۇيەسى بولعاندىقتان دەپ بىلەدى. ودان ءارى وسىنىڭ ءبىر مىسالىنا ابايدىڭ «كوك تۇمان الدىڭداعى كەلەر زامان»، — دەپ باستالاتىن ولەڭىن الادى.

كوك تۇمان الدىڭداعى كەلەر زامان،

ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان.

كوپ جىلدار كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتىر،

سيپات تا، سۋرەت تە جوق، كوزىم تالعان، -

دەپ باستالاتىن ولەڭدى «وقۋشىلار تۇسىنبەسە، ول ابايدىڭ ۇزدىك ىلگەرى كەتىپ، وقۋشىلارى شاڭىنا ەرە الماعانىن كورسەتەدى»، — دەيدى اۆتور. ياعني، احمەت پايىمداۋىنشا وقىرماننىڭ اباي سوزدەرىن تۇسىنبەۋىنىڭ باستى سەبەبى، اقىننىڭ ءوز زامانىنداعى تالعام-تانىمنان وزىق كەتىپ، سول تۇستاعى وقىرمان دەڭگەيىنەن وي اسىرىپ تۇر-عاندىعىنان.

اسىل ءسوزدىڭ ءارى مەن ءنارىن تاپ باسىپ تانيتىن ءسوز ونەرىنىڭ بىلگىرى: «اباي ءسوزى زامانىنداعى اقىنداردىڭ سوزىنەن وقشاۋ، ولار سوزىنەن ۇزدىك، ارتىق. ول وقشاۋلىق، ارتىقتىق باسقا اقىنداردان اباي سوزىندە عانا ەمەس، وزىندە دە بولعان” [2]، — دەيدى. ءسويتىپ احمەت ابايدىڭ وسكەن ورتاسىنا، ءتالىم-تاربيەسىنە، ءومىر جولىنا كوز جىبەرىپ، وسىلاردان قالىپتاسار ادامدىق بولمىسىنا وي تاستاپ، ودان تۋىنداعان پىكىرلەرىن ورتاعا سالادى.

جالپى، ابايدى كۇللى قازاق دالاسىنا، ەل-جۇرتقا تانىستىرۋدا، ونىڭ شىعارمالارىن جاريالاپ، ونەگەلى دە عيبراتتى سوزدەرىن قازاق وقىرماندارىنا جەتكىزۋدە «قازاق» گازەتىنىڭ جانە ونى شىعارۋشىلاردىڭ ەڭبەگى وراسان زور.

1903 جىلى اباي سوزدەرىمەن العاش تانىسقان احمەت قىزىعا دا تۇششىنا وقي كەلە، قۇدىرەتتى ءسوز يەسىنىڭ كەمەڭگەرلىك بولمىسىن بايقاپ، بايىپتاپ، ءسوز اسىلىنىڭ قىر-سىرىنا ابدەن قانىققان سوڭ، اباي ولەڭدەرى تەبىرەنتكەن تۇنىق سەزىم مەن تىڭ ويلارىن وقىرمانمەن ءبولىسۋدى قالايدى. ابايدىڭ ارقايسىسى ءداۋىر جۇگىن ارقالاعان ءسوز قۇدىرەتىنىڭ قۇپياسىنا ءۇڭىلىپ، اباي الەمىنىڭ اسەمدىك سىرىن اشۋعا ۇمتىلادى.

ء«اربىر ءسوزى وقىرمانعا سىن» اباي اقىندىعىنىڭ وزگەلەردەن وق بويى وزىقتىعى ونىڭ ومىردەن تۇيگەنى مول كورەگەندىگىمەن قاتار، تەرەڭ بىلىمپازدىعىنان دەپ تانىعان احمەت، اباي ءبىلىمىنىڭ قۇنارى ەۆروپالىق عىلىم-بىلىمدە دەپ ەسەپتەيدى. اباي ءبىلىمىنىڭ نەگىزى جايلى جازا كەلە: «ميحايەليس پەن گروسسقا كەز بولماسا، سول كۇيىمەن بالكي كەتەر ەدى، قانداي اسىل، قانداي ماعىنالى، قانداي تەرەڭ سوزدەر جەرگە كومىلەر ەدى. اباي سوزدەرى دۇنيەدە قالعانى قازاققا زور باق» [2]، — دەگەن وي تۇيەدى.

سونىمەن بىرگە احمەت وسى  ماقالاسىندا اقىن شەبەرلىگىنىڭ سىرى نەدە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەستىرەدى. ء«سوز جازاتىن ادام ءارى جازۋشى، ءارى سىنشى بولۋى كەرەك. ءسوزدىڭ شىرايلى، اجارلى بولۋىنا ويدىڭ شەبەرلىگى كەرەك. ۇنامدى، ءدامدى، ورىندى بولۋىنا سىنشىلىق كەرەك، ماعىنالى، ماڭىزدى، بولۋىنا ءبىلىم كەرەك. ابايدا وسى ۇشەۋى دە بولعان». مىنە، احمەت تاپقان اباي شەبەرلىگىنىڭ سىرى وسىلاردا جاتىر. جالپى اقىنعا، ونەرپازعا ءتان قاسيەتتىڭ ءبارى بويىنا جيناقتالعان اباي اقىندىعىنىڭ تابىسى دا، تابيعي ەرەكشەلىگى دە الگى احاڭ ايتقان ءۇش نارسەدەن قۋات الادى، «سوندىقتان دا ولەڭى قاي تاراپىنان بولسا دا تولىق».

احمەت ماقالاسىندا اباي شىعارماشىلىق تۇلعا رەتىندە تولىق بولمىسىمەن كورىندى. ول اباي پوەزياسىنىڭ ءتول ەرەكشەلىكتەرىن ناقتى مىسالدار، ولەڭدەرىندە ورىلگەن كوركەمدىك بەلگىلەر ارقىلى اشىپ كورسەتە الدى. سوندىقتان دا بۇل ماقالا قازاق كوركەمسوز تانىمىنىڭ العاشقى ءىرى قادامى بولىپ سانالادى. ويتكەنى قازاق ءسوز ونەرىندە جەكە اقىن شىعارماشىلىعىنا ەستەتيكالىق تالداۋ جاساپ، بيىك كوركەمدىك تالعامنان وتكىزۋ – ونشا ءجيى كەزدەسە بەرمەگەن قۇبىلىس. قازاق ادەبيەتىندەگى وسىناۋ سۇرلەۋدى العاش ا. بايتۇرسىنوۆ سالىپ، ادەبي شىعارمانى كوركەمدىك-ەستەتيكالىق تۇرعىدان تانۋعا جول اشقانى قازاق ادەبيەتتانۋ ءىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتكەندىگىن جوققا شىعارا المايمىز.

ارينە، احمەتكە دەيىن دە ءباسپاسوز بەتىندە، كەيبىر جيناقتاردا اباي تۋرالى پىكىرلەر جاريالانىپ تۇردى. اباي اقىندىعىنا باسپا-سوزدە [«دالا ۋالاياتى»،1889, I. 48] العاش باعا بەرگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. 1909 جىلى ابايدىڭ پەتەربۋرگتا شىققان ولەڭدەر جيناعىنا كاكىتاي ىسقاقوۆ «اباي (يبراحيم) قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى» اتتى العى ءسوز جازدى. كاكىتاي مۇندا ابايدىڭ اتا-باباسى، وسكەن ورتاسى تۋرالى العاش رەت تولىمدى مالىمەت بەرەدى. جانە اكەسى قۇنانباي دانىشپاندىعى تۋرالى قىسقاشا ايتىپ وتەدى. ونىڭ ابايدى تانۋ ءۇشىن اقىننىڭ وسكەن ورتاسىن ءبىلۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن جاقسى سەزىنگەندىگى كورىنەدى.

كاكىتاي سونىمەن بىرگە ءوز ماقالاسىندا ابايدىڭ ۇلىلىققا ءتان وزگەشە مىنەزىن، اقىندىق لابوراتورياسىن تانىتۋعا ايرىقشا كوڭىل بولەدى. بۇل تۋرالى ول: «اباي ءوزى ولەڭىنىڭ ونەر ەكەنىن ءبىلىپ جازا باستاعان سوڭ بۇرىنعى ناداندىقپەن ولەڭدى ونەر ورنىنا جۇمساماعانداردى» قاتتى سىنعا العانىن اشىق ايتادى. اسىرەسە، ونىڭ وزىندىك ادەبي مەكتەپ قالىپتاستىرعانىن باسا كورسەتەدى. بۇل تۋرالى كاكىتاي بىلاي دەپ جازادى: «اباي جازعان ولەڭدەرىنەن باسقا، انشەيىن وتىرعاندا كوبىنەسە ءوزىنىڭ قىزىقتى كورىپ، كوڭىلى راحات بولاتۇعىنى: ءسوزى ۇعار بالا-شاعاسى ۋا عايري جاڭا تالاپ، بايىپتى جاس جىگىتتەر ورتاسىندا وزگە ەل ءسوزى، شارۋا ءسوزى سويلەنبەي، ءوزىنىڭ بىلگەنىن سەزگەنىن ايتىپ، ادامنىڭ ادامشىلىعى قانداي مىنەزبەن تۇزەلەدى، قانداي قىلىقپەن بۇزىلادى، عىلىمدى قالاي  ىزدەۋگە بولادى، ءومىردى قالاي كەشىرسە ءجون بولادى، بۇرىن قانداي عالىمدار وتكەن، ولاردىڭ ارتىقشا ايتقان سوزدەرى قانداي، ايتەۋىر نەتۇرلى ءناسيحاتىن بولسىن جاستارعا عيبرات بولىپ، ادامشىلىعى تۇزەلەر دەگەن ءسوزدى ايتىپ وتىرۋدان قانشا ۋاقىت بولسا دا ەش جالىقپاي، ىنتالى كوڭىلمەن بەك راحاتتانىپ ايتىپ، ۇقتىرىپ وتىرۋشى ەدى». بۇل اباي ورتاسىنىڭ وزىندىك سىرىن اشقان شىندىق ءسوز. كاكىتاي سونىمەن بىرگە اباي اقىندىعى ءتالىم العان باستاۋ بۇلاقتارعا دا ءجون سىلتەپ، ول وقىعان ورىس-باتىس اقىندارىنىڭ، ورىس-باتىس عالىمدارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ تە كەتەدى. بۇل دەرەگى مول تاريحي ءمانى زور ناقتى مالىمەتتەر بولىپ تابىلادى. ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ: «ابايدى تانۋدىڭ باسى توڭكەرىستەن بۇرىن باستالعانىن جانە ونى ءبىرىنشى باستاعان كاكىتاي بولعانىن كورەمىز» [3,81]،- دەپ كاكىتاي ەڭبەگىن قاتتى باعالايدى. شىندىعىندا، وسى «العى ءسوز» ابايدى قازاق وقىرماندارىنا العاش كەڭىنەن تانىستىرعان ءسوز ەدى.

ال ورىس وقىرماندارىنا اباي ەسىمى بۇدان ءسال ەرتەرەك تانىلدى. اباي ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنىڭ بىلگىرى قايىم مۇحامەدحانوۆ: «ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە، ونى ورىستىڭ وقىرمان قاۋىمىنا تۇڭعىش رەت تانىستىرعان ادام – ءاليحان بوكەيحانوۆ» ەكەنىن ايتادى. «روسسيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» اتتى كوپ تومدىق كىتاپتىڭ 1903 جىلى «كيرگيزسكي كراي» دەگەن 18-تومى جارىق كوردى. ونىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحانوۆ «ابايعا ەرەكشە توقتاپ، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى» اتاعان»، — دەيدى.

1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىندە، 1907 جىلى باسىلىپ شىققان «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا، زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» دەپ اتالاتىن كىتاپتا اباي ءومىربايانى باسىلىپ شىققان، اۆتورى ءا. بوكەيحانوۆ.

اباي تۋرالى جانە ءبىر ماقالا 1908 جىلى تاتار تىلىندەگى “ۋاقىت” گازەتىنىڭ 393-شى سانىندا جاريالاندى. ماقالا اۆتورى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولاتىن.

جوعارىداعى ماقالالاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز كەزەگىندە اباي اقىندىعىن تانۋدا ءبىرشاما قىزمەت اتقارعانى تالاسسىز. سولاي دەي تۇرعانمەن دە، بۇل ماقالالاردا تاريحي ومىرباياندىق  سيپاتتىڭ بەل الىپ جاتقاندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ولاردا اباي اقىندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى، ونىڭ قازاق  پوەزياسىن دامىتۋداعى اتقارار قىزمەتى تام-تۇمداپ ءسوز بولعانمەن دە تەرەڭ زەرتتەلىپ، كەڭىنەن تولعاپ پىكىر ايتىلعان جوق. ەندەشە، شىنايى ادەبي تالداۋدان ءوتىپ، زەردەلى وي، زەيىندى تالعاممەن اباي اقىندىعىنا عىلىمي تۇرعىداعى العاشقى ءادىل باعا ا. بايتۇرسىنوۆ ماقالاسىندا بەرىلدى.

«قازاق» گازەتىندە جاريالانعان اباي تۋرالى دەرەگى بار ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى – ءنازيپا قۇلجانوۆا. ول 1887 جىلى تورعايدا دۇنيەگە كەلگەن. پەداگوگ، مادەني قايراتكەر، جۋرناليست، اۋدارماشى بولعان. ءنازيپا قوستاناي قالاسىنداعى ورىس-قازاق ايەلدەر گيمنازياسىن بىتىرگەن. ول «قازاق» گازەتىنە وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت ماسەلەسى تۋرالى ماقالالار جازىپ، «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىنىڭ باعدارلاماسى تۋرالى پىكىرلەرىن جاريالاپ، بەلسەندى ارلاسىپ جۇرگەن. «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى 101-سانىندا ء«نازيپا» دەپ قول قويىپ، ء«بىر كەرەك جۇمىس» دەگەن ماقالاسىن جاريالاعان. ماقالادا قازاق جەرىندە ادەبيەت كەشتەر جانە باسقا دا ءتۇرلى ويىندار وتكىزۋ تۋراسى ءسوز بولادى. 13 اقپاندا سەمەي جەرىندە وتكەن ادەبيەت كەشى جانە سول كەشتىڭ رۋحاني تىرەگىنە اينالعان اباي تۋرالى وي قوزعالادى.

ماقالادان ءبىز اۆتوردىڭ كوكسەگەنى حالقىنىڭ رۋحاني بايۋى، ءبىلىمدى ەل قاتارىنا قوسىلۋى ەكەنىن بايقايمىز. «باسقا جوعارى مادەنيەتتى ەلدەرگە ەلىكتەپ ءبىز دە مادەني-ادەبي كەش، جيىنداردى ءجيى ۇيىمداستىرىپ تۇرساق دەگەن نيەت» دەگەن جولدار وسىنىڭ ايعاعى. ماقالانىڭ ءون بويىنان سول كەزەڭدەگى ونەر-بىلىمگە جاقىن، جالپى، قولىنا قالام ۇستاعان كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ تسەنزۋرادان كوزدەرىن اشا الماي، ايتارىن ايتا الماي قينالعانىن بايقايمىز. ءنازيپا قۇلجانوۆا وقىرماندارعا «سەندەر تەك سول جوسپارىما قوسىلىڭدار، بىرىگىپ جۇمىس ىستەسەك العا باسامىز» دەگەن وي تاستايدى. گازەت اباي تۇلعاسىنا قاتىسى بار ءبىراز ماقالالار جاريالاعان. سولاردىڭ ءبىرى — گازەتتىڭ 1915 جىلعى №10-سانىندا «قىر بالاسى» دەپ قول قويىلعان «جاڭا كىتاپتار» اتتى ماقالا. ماقالانىڭ اۆتورى – ءاليحان بوكەيحانوۆ. مۇندا ول سوڭعى شىققان كىتاپتارمەن تانىستىرادى. تانىستىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ مازمۇنىن تۇسىندىرەدى، كىتاپتىڭ اۆتورى تۋرالى بىرەر دەرەكتەر بەرىپ كەتەدى. كىتاپتىڭ جازىلۋ جايى تۋرالى دا قۇندى ويلار ايتادى.

«زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. ۆىپۋسك VIII,1942 گ. تسەنا 1 رۋب.»، — دەپ باستالاتىن ماقالادا اۆتور بۇل كىتاپتىڭ ۇلى ابايدىڭ ۇستازى — ەۆگەني پەتروۆيچ ميحاەليسكە ارنالىپ جازىلعاندىعى تۋرالى ايتادى. «بۇل كىتاپتا، – دەيدى ءاليحان بوكەيحانۇلى، — اباي ميحاەليسكە ايتقان كوپ ءسوزى بولۋعا لايىق. ميحاەليس ءتارجىما ءحالىن جازعان گ.ب. «قىردا جوعالاتىن قازاق التىنى ابايدى تاپقان ميحاەليس». شىنىمەنەن، ەگەر ميحاەليسپەن اباي ومىردە كەدەسپەسە اباي ءوز بويىنداعى بۇكىل قابىلەت-دارىنىن اشا الار ما ەدى. ونى وسىنداي دارەدەگە جەتكىزىپ وتىرعان، ناعىز «اباي» قىلعان – شىعىس جانە باتىس مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، عىلىمىن جەتە تانىپ-ءبىلۋى. ال ونى وسى جولعا تۇسىرگەن – ميحاەليس».

ميحاەليستىڭ حاتتارى مەن ءارتۇرلى تاقىرىپتاردا جازىلعان ماقالالارى توپتاستىرىلىپ بەرىلگەن بۇل كىتاپتىڭ قازاق جۇرتىنا بەرەرى مول ەكەندىگىنە ءاليحان بوكەيحانۇلى باسا نازار اۋدارادى. ول ماقالالاردىڭ بارلىعىندا قازاق جەرى، سۋى، جانۋارى، تارباعاتاي، التاي تاۋلارىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى جازىلعاندىعى، بۇل دەرەكتەردىڭ كەلەشەك ۇرپاققا دا قالاتىن مول ءارى قۇندى دۇنيەلەر ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ۋاي، قانىم، سەن دەنەدە از كۇن قوناق،

زامان جوق كوپ تۇرۋعا، ءومىر شولاق.

جاس مەزگىل ەكى اينالماس، مويىنىن بۇرماس،

جۇمىس ەت، وقتاي زىرلاپ، قارداي بوراپ، -

دەگەن ولەڭ جولدارىمەن اياقتالعان بۇل ماقالادا ءومىردىڭ وتكىنشى ەكەنىن، «از عۇمىرىڭدا وقۋ وقىپ، ءبىلىم ءبىل، ەڭبەكتەن» دەگەن وي مەڭزەلگەن. سول ارقىلى ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردى ەڭبەكسۇيگىشتىككە، عىلىم-ءبىلىم جولىنا تۇسۋگە ۇگىتتەۋ ماقساتى بىلىنەدى. جالپى، ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ گازەت بەتىندە شىققان ماقالالارى نەمەسە جاساعان باياندامالارى مەن جازعان دۇنيەلەرىنىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلسەك، باسىم كوپشىلىگى تانىمدىق تۇرعىدا جازىلعان.

اباي تۆورچەستۆوسىن تانۋ مەن تانىتۋدا وزىندىك ورنى بار ماقالانىڭ ءبىرى – مىرجاقىپتىڭ «اباي» اتتى ماقالاسى. ۇلى ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا 10 جىل تولعانىنا وراي جازىلعان بۇل ماقالانىڭ مىناداي باستى قۇندىلىقتارى بار. ءبىرىنشى – اباي اقىندىعىن، اباي مۇراسىن، ابايدىڭ ۇلىلىعىن ۇعىنۋدىڭ العاشقى سوقپاعىن سالۋشىلاردىڭ ەڭبەگىن كورسەتىپ، زەرتتەۋشىلەر ەسىمىن ناقتى اتاۋمەن باعالى. قاشاندا ادىلدىك جاقتاۋشىسى، وزگەنىڭ ەڭبەگىن باعالاۋدا تۋرا جولدان تايمايتىن مىرجاقىپ وسى ماقالاسىندا ابايدى العاش ەلگە تانىتۋشى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەندىگىن ايتىپ، ولاردى تۇڭعىش ابايتانۋشىلار رەتىندە باعالايدى. اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى تۇيىندەۋلەرىندە ادەبيەتتىڭ حالىق ومىرىندەگى ورنى جايىندا ايتقان احمەتتىڭ قاداۋ-قاداۋ پىكىرلەرىن دامىتا وتىرىپ، «تاريحى، ادەبيەتى جوق حالىقتىڭ دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋى، ۇلتتىعىن ساقتاپ، ىلگەرى باسۋى قيىن. ادەبيەتى، تاريحى جوق حالىقتار باسقالارعا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ، جوق بولادى. قاي جۇرتتىڭ بولسا دا جانى ادەبيەت. جانسىز ءتان جاساماق ەمەس»، — دەپ تۇيەدى. سوندىقتان دا ول ابايدى قازاق ادەبيەتىنىڭ اسقار شىڭىنا بالاپ، ابايدىڭ ۇمىتىلۋى — قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇمىتىلۋى، جوعالۋى دەپ سانايدى. ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن دىڭگەگى ەكەندىگىن، ودان كوز جازىپ قالۋ بولاشاق ۇرپاق الدىندا كەشىرىلمەس كۇنا ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. اقىن مىرجاقىپ اباي اقىندىعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، «ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان ءبىرىنشى كىرپىش — اباي ءسوزى، اباي ويى بولارعا كەرەك. ابايعا شەيىن قازاق قولعا الىپ، وقىرلىق شىن مانىندەگى قازاق ادەبيەتى دەرلىك ءبىر نارسە بولعان جوق ەدى. …بالكي مۇنان كەيىن، ابايدان ۇزدىك اقىندار، جازۋشىلار شىعار، بىراق ەڭ جوعارعى ارداقتى ورىن ابايدىكى، قازاق حالقىنا ساۋلە بەرىپ، العاشقى اتقان جۇلدىز – اباي»، — دەپ، اباي اقىندىعىنىڭ ءادىل باعاسىن بەرەدى.

اۆتور وسى ماقالادا اباي ەسىمىن ۇمىتپاۋ تۇرعىسىندا ىستەلىپ جاتقان شارالاردى قۋانا قارسى الىپ، سول جولدا ىزدەنىپ جۇرگەندەردىڭ ءىسىن قۇپتايدى. سەمەيدەگى اباي كەشىن وتكىزگەن وقىعان قازاق جاستارىنىڭ ىسىنەن يگىلىكتىڭ باستاماسىن كورەدى. ءسويتىپ، ابايدى بولاشاقتا جان-جاقتى تانىر، ابايدى جاتتاپ وسەر كۇننىڭ تۋارىنا سەنىم بىلدىرەدى.

ادالجاندى، حالقىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى سول كۇندەردە بۇگىنگىنىڭ جايىن سەزگەندەي، ءوز رۋحىنىڭ حالقىمەن بىرگە ەكەندىگىن دە ەسكەرتە كەتەدى: «ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، بىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر». مىرجاقىپ اتاپ وتكەن ەسكە ءتۇسىرۋ كەشى اباي شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋداعى يگىلىكتى شارالاردىڭ ءبىرى ەدى. بۇل تۋرالى «قازاق» گازەتىندە ء«تىلشى» دەپ قول قويعان اۆتوردىڭ ماقالاسى جاريالاندى. وندا «بۇل جاعرافيا جۇمحرياتىنىڭ كوشى حالىقتى ءسۇيىندىرىپ، كوڭىلىن اشتى: «بىزدە دە ابايداي دانىشپان ادام تۋادى ەكەن-اۋ، اتاعى قازاق تۇگىل ورىسقا دا شىعىپ، ءوزى ولسە دە تەرەڭ ويلارىن، قىمبات سوزدەرىن، تۇرلەنگەن كۇيلەرىن جۇرتىنا ميراس قىلىپ، ارتىنا قالدىرعانداي» دەپ جۇرت شاتتاندى»، — دەپ جازدى. «اباي تۋرالى» باياندامانى ء«نازيپا حانۋم (قۇلجانوۆ جاميھاتى) ورىسشا وقىعانىن» دا كورسەتە كەتەدى.

جالپى العاندا، XX عاسىردىڭ باسىندا ەڭ كوپ تارالىممەن تاراعان گازەتتىڭ بەتىندەگى وزىق ويلى قازاق زيالىلارىنىڭ اباي جايلى ايتىل­عان كەلەلى وي-تۇجىرىمدارى ۇلتىنىڭ ۇلى رۋحاني ۇستاز تۋرالى زەرتتەۋدىڭ قالىپتاسۋىنا جاڭا جول اشتى. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى ابايتانۋ ءداۋىرى سولاردان باستاۋ الادى. ول كەيىن كەڭ ارناعا، ۇلى اعىسقا اينالدى.

بۇگىندە ابايتانۋدا تىڭ بەلەستەرگە كوتەرىلدىك دەسەك، ول ەڭ الدىمەن وسى عىلىمنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ۇلىلار ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. سونىڭ جەمىسى. مۇنى ەش ۇمىتۋعا بولمايدى. ال، ابايتانۋداعى قازاق زيالىلارىنىڭ «وقشاۋ سوزدەرى» حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ نازاردان تىس قالىپ كەلگەن تاريحتان بەلگىلى. ونى ەندى-ەندى بايىپتاي باستادىق. ەشتەن كەش جاقسى دەمەي مە؟!. سەڭ قوزعالدى. ارى قاراي ءىس جۇرەرىنە ەش كۇمان جوق. ۇلىلاردىڭ ۇلىلىعىن تانۋعا كەڭ جول اشىلعاي.

حح عاسىر باسىنداعى قازاق پوەزياسىنداعى اباي ءداستۇرى  

حح عاسىر باس كەزىندەگى قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعى اباي اتتى ۇلى ارنادان باستاۋ الادى. سوندىقتان حح عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتى ءسوز ەتكەندە، شاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، سۇلتانماحمۇت، ماعجان سىندى ۇلى تۇلعالار پوەزياداعى اباي سالعان ءداستۇردىڭ سان قىرىن اشىپ، جاڭاشىلدىقپەن جالعاستىرعانىن اتاپ ءوتۋ ءلازىم. ونسىز سول كەزدەگى پوەزيانىڭ دامۋ بارىسىن، كوتەرىلگەن بيىگىن اشا المايمىز.

«اباي — قازاقتىڭ جاڭا رەاليستىك جازباشا پوەزياسىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالدى. ابايدىڭ اقىندىق دارىنى اسا قۋاتتى جانە سان قىرلى. ول – كەرەمەت سۋرەتكەر اقىن جانە سىرشىل ليريكانىڭ سيرەك كەزدەسەتىن شەبەرى. سونىمەن بىرگە ءبىز ابايدى ويشىل اقىن دەيمىز. مۇنى الدىمەن اقىننىڭ ءومىر قۇبىلىستارىن تەرەڭ تولعاۋ جاعى باسىم كەلەتىن ولەڭدەرىنە قاتىستى ايتساق، سونىمەن قاتار ءومىر، ادام تاعدىرى، دۇنيە، زامان اعىمى جايلى پىكىرلەرى، دۇنيەتانىمى كوبىرەك كورىنەتىن ولەڭدەرىنە قاتىستى، ياعني ويشىل-فيلوسوف اقىن دەگەن ماعىنادا ايتامىز» — دەپ، ز.احمەتوۆ ۇلى دارىنعا ۇلكەن باعا بەرەدى دە: «اقىن تۇلعاسى قانشالىقتى ءىرى بولسا، ىقپالى سونشالىقتى زور بولاتىنى، اينالاسىنا تۇسەتىن جارىعى دا مول بولاتىنى انىق»، — دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

اباي وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ بارلىعىنا «جارىعىن ءتۇسىردى» دەسەك، ءوسىرىپ ايتقانىمىز ەمەس. ويتكەنى «اباي — قازاقتاعى سۋرەتتى، سۇلۋ ءسوزدىڭ اتاسى، تەرەڭگە سىرلى، كەڭ ماعىنالى كەستەلى ولەڭنىڭ اتاسى. قازاق ولەڭىنە ورنەك بەرگەن، ءتۇرىن كوبەيتىپ، قالىبىن مولايتقان – اباي. ول قازاقتىڭ ىشىنەن وقۋشى تاپقان». ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇل ويلارىنان ارتىق اباي بولمىسىن تاپ باسىپ تانۋ قيىن. اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار ونىڭ وسى «وقۋشىلارى». ولار حح عاسىر باس كەزىندەگى قازاق پوەزياسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن شاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، سۇلتانماحمۇت، ماعجان سىندى ءبىر تۋار دارىندار ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى ءوز كەزەگىندە اباي ۇلىلىعىن تانۋعا ۇمتىلىپ، اقىندىعىن باعالاۋعا تىرىسقان بولاتىن. وسى ورايدا اباي اقىندىعىن باعالاۋداعى ولاردىڭ ۇلى اقىنعا بەرگەن اتاۋلارى دا ءارى قىزىق، ءارى وي سالارلىق. ەڭ جاقىن شاكىرتى شاكارىم «ۇلى ۇستاز» تۇتسا، احمەت «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ بىلەدى، ماعجان ءۇشىن «اقىندار حاكىمى» بولسا، سۇلتانماحمۇت «اقىندار پايعامبارى» كورەدى.

اباي ۇلىلىعىن تاني ءبىلىپ، اقىندىعىنا تابىنعان وسىناۋ «وقۋشىلار» ۇلى اقىن ءداس-ءتۇرىنىڭ ءار قىرىن، ءار باعىتىن ءوز شىعار-ماشىلىق مۇمكىندىگىنە، ۇستانعان ماقساتىنا وراي دامىتىپ، جاڭعىرتىپ اكەتتى.

اباي – سونىمەن قاتار كەلەر ۇرپاقتان ءۇمىتىن ەش جويماعان اسا زور جاسامپازدىق  تۇلعا. ءوزىن ونەگە ەتەر ۇرپاق جايى ۇلى ارمان كۇيىندە قالماسىنا سەنگەن ونىڭ:

بىلىمدىدەن شىققان ءسوز،

تالاپتىعا بولسىن كەز.

نۇرىن، سىرىن ۇعۋعا،

كوكىرەگىندە بولسىن كوز، -

دەگەن ەل جاستارىنا قويار تالابى شىن مانىندە جۇزەگە استى دەسەك، ونى شاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، ت.ب. شىعارماشىلىق تۇلعالار بولمىسىنان تابامىز.

وزدەرىنىڭ اقىندىق جولىنىڭ باستاۋىندا-اق، ولار اباي ءۇمىتىن جالعاستىرۋدى شىعارماشىلىق ماقسات تۇتتى. قالاي بولعاندا دا ولەڭ ءسوز دەپ تانىلعان ءسوز ونەرى ارقىلى حالقىنا سەپتىگىن تيگىزۋدىڭ قامىن ويلادى. ءسويتىپ، ۇلى ۇستاز مىندەت ارتقان اقىندىق ونەرپازدىقتى ميراس ەتىپ، ونىڭ دەرتپەن تەڭ ەكەنىن جانىمەن ءتۇسىندى. ەلگە وي ايتۋعا ولەڭدى وڭتايلى كورىپ، سونى دۇرىس ساناپ، ءسوزىنىڭ دىتتەگەن جەرىنە جەتەرىنە سەنىم ارتتى. ەلدى وياتۋدى ماقسات تۇتقانىن وزدەرىنە باقىت سانادى. ماسەلەن، احاڭنىڭ «جازۋشى قاناعاتى» اتتى ولەڭىندەگى مىنا جولدار وسىنىڭ كۋاسى:

بۇل ءسوزدى بىرەۋ الماس، بىرەۋ الار،

قۇلاعىن بىرەۋ سالماس، بىرەۋ سالار.

تەپ-تەگىس كوپكە ۇناۋ وڭاي ەمەس،

كەيىنە جاراماسا، كەيىنە جارار.

قايسىسى ىقىلاسىن سالىپ تىڭداپ،

جاراتپاي قايسىبىرى تەرىس قارار.

دۇنيەدە سۇيگەنىم بار، كۇيگەنىم بار.

سولاردان از دا بولسا بەلگى قالار [4, 57].

“ىزىڭداپ ۇشقان سارى ماسانىڭ” تىرلىگىن ءومىر-كۇرەستە ارقاۋ ەتكەن شاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، سۇلتانماحمۇت، ماعجاننىڭ  «بال ارانىڭ» تىنىمسىز ەڭبەگىندەي  ءىسى ءتۇبى جارىققا شىقتى. ولار بۇگىنگى دۇنيەدە «رۋحاني كوسەم» اتانىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ بوي تۇزەر بايتەرەگىنە اينالدى.

ابايدىڭ ءتول شاكىرتىنە سانالاتىن شاكارىم ولەڭدەرىندە ايىرىقشا كوزگە تۇسەتىن ەرەكشەلىك — ازاتشىل، كۇرەسشىل رۋح. بۇل قاسيەت وعان ابايدان جۇققان. اباي پوەزياسىنان ۇيرەنگەن ۇلگى ەكەندىگىنە مىنا جولدار دالەل بولا الادى:

پاتشا قۇداي، سيىندىم،

تۋرا باستا وزىڭە.

جاۋ جاعادان العاندا،

جان كورىنبەس كوزىمە.

ارعىن، نايمان جيىلسا،

تاڭىرقاعان سوزىمە.

قايران ءسوزىم قور بولدى

توبىقتىنىڭ ەزىنە.

ۇلى اقىن ءوز زامانىندا جۇرت تۇسىنبەي قور بولعاندىعىن اھ ۇرا وكىنىشپەن ەسكە الا وتىرىپ، «جاۋ جاعادان العاندا، جان كورىنبەس كوزىمە» دەپ رۋحىنىڭ بيىكتىگىن تانىتادى. سول ءبىر رۋح بيىكتىگى شاكارىمنىڭ قاي ولەڭىندە بولسىن كورىنىس تاۋىپ جاتادى.

شاكارىم سونىمەن بىرگە ابايدىڭ قوعام تۋرالى تولعامىن، ادام بولمىسىن تانۋداعى ىزدەنىسىن، ادامدىق، ازاماتتىق يماندىلىقتى، ار-ۇجداندى، ادامگەرشىلىكتى ۋاعىزداۋ ونەگەسىن، ءبىلىم مەن ونەر شاشپاق ۇلگىسىن، تەڭىزدەي تەرەڭ ويشىلدىعىن ۇلى ۇستاز ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، جاڭاشا جاڭعىرتىپ، جاسامپازدىقپەن دامىتتى. ول ۇستاز ۇستانعان ۇلى ماقساتتى ايقىن اڭعارىپ، اقىن اعانىڭ جان دۇنيەسىن وزىندەي تاني ءبىلدى. سوندىقتان دا ويلارى ۇندەس شىعىپ، سىرلارى ءبىر بىرلىك بويىنان تابىلىپ جاتتى. ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە جازىلعان «جاستارعا» اتتى ولەڭىندە شاكارىم:

كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،

ارام ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق،

وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس مال بەرەرلىك،

ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.

…ساق بولالىق، ءبىر شوقىپ، ءبىر قارالىق!

قاراۋىلدار مەزگىل عوي، تۇر، قارالىق!

ءجۇز ايتقانمەن، وزگەنىڭ ءبارى نادان،

جالىنالىق ابايعا ءجۇر بارالىق، -

دەپ، ۇستاز ۇلىلىعىن تانىپ، جاستاردى اباي توڭىرەگىنە توپتاستىرىپ، دانادان ءتالىم الۋعا ۇندەسە، كەيىنگى ولەڭدەرىندە ۇستاز بولمىسىمەن ءتىپتى ۇندەسىپ، ونىڭ رۋحىن تەرەڭ ۇعىنعاندىعىن دالەلدەي تۇسەدى.

كىم جالعىز، دۇنيەدە ەستى جالعىز،

بولماعان سوڭ مۇڭداسار ءبىر سىڭارى.

جالتاقتاپ جالعىز اباي وتكەن جوق پا؟!

تابىلدى ما قازاقتان سونىڭ پارى؟

بۇل «بۇل قازاقتان مۇڭداسار جان تاپپاعان» اباي رۋحىمەن استاسۋ ەمەي، نە؟ ۇستاز جانىن تانىسا، شاكارىمدەي تانىسىن!

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ كۇرت العا باسقان اعارتۋشىلىق وي-سانانىڭ ورىستەۋى اباي ارقىلى قازاق پوەزياسىنا ازاماتتىق وي-تولعانىستى اكەلگەن بولاتىن. شاكارىم دە ۇلى ۇستاز ۇستانعان وسى باعىتتى دامىتتى. ازاماتتىق پوەزياعا ءتان بيىك اسقاق-تىق، ءومىر قۇبىلىسىنا تەرەڭ ۇڭىلگەن تانىم-تولعام شاكارىم ولەڭدەرىنىڭ باستى يدەيالىق تۇعىرىنا اينالدى. اقىننىڭ شىنايى ازاماتتىق بولمىسىن، اقىندىق سەنىم كوزىن ايقىن-دايتىن باستى تاقىرىپتار – قورشاعان ورتا، تابيعات الەمى، تارتىستى قوعام، قوعامداعى ادام، ونىڭ بولمىسىنداعى قادىر-قاسيەت، ادامگەرشىلىك قاعيدالارى جانە مىنەز-قۇلىق، تاربيە نەگىزى. شاكارىم ءۇشىن ناعىز ادام دەگەن اتقا لايىق جاندار – ەڭ بيىك يدەال. شاكارىمنىڭ سىرشىل پوەزيا ارقىلى ادامدىق بولمىستى تانۋعا ۇمتىلعان ازاماتتىق ءىرى ماقساتىنىڭ ءبىرى – ۇلتىنىڭ بويىنا بالە بولىپ جابىسقان وسى ءبىر جاعىمسىز قاسيەتتەردەن ارىلتۋ. «ۇيرەتۋدەن جالىقپاۋ» قاعيداسىن ۇستانعان ابايدى دانا ۇستاز تانىعان شاكارىم ۇلى اقىن ۇسىنعان ادامدى ادامدىققا تاربيەلەۋ اتتى جاندى يدەيانى ودان ءارى دامىتتى. دانىشپان اباي:

بولماشى كەكشىل،

بولسايشى كوپشىل.

جان اياماي كاسىپ قىل! –

دەپ ناقىل ايتسا، شاكارىم دە ۇلتقا قىزمەت ەتۋدى ادام بالاسىنىڭ ەڭ باستى مىندەتى، قاسيەتتى پارىزى سانايدى.

ادامدىق بورىشىڭ،

حالقىڭا ەڭبەك قىل.

اق جولدان اينىماي،

ار ساقتا، ونى ءبىل.  

مۇندا ول ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن العا تارتادى. شاكارىم ولەڭدەرىندەگى ازاماتتىق تۇلعانىڭ بولمىسىن ايىراتىن كورسەتكىشتە وسىعان تىعىز بايلانىستى. ياعني ۇلت الدىنداعى بورىش ۇعىمى الدىڭعى قاتارعا شىعىپ، ازاماتتىڭ حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي باعالانۋى. ال ومىردە ادام بولىپ قالۋ ءۇشىن، ادامگەرشىلىكتى جوعالتپاۋ ءۇشىن نە قاجەت؟! ادامنىڭ ادام بولىپ قالۋى – الەمدەگى ءسوز ونەرىن قادىر تۇتقان بۇرىنعى-سوڭعى بار سۋرەتكەردى تولعاندىرعان كيەلى ماسەلە. زامانانىڭ زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ بۇل سۇراق-تى حح عاسىر بيىگىنەن ادامزات الدىنا قويا ءبىلدى. “قاشان ادام قالادى ادام بولىپ؟! سوعىستا دا سول سۇراۋ، بەيبىت كۇندە دە سول سۇراۋ!” دەگەن ۇلى تولعانىس ادام ونەر اتتى ۇلى ءۇردىستى جانىنا ارقاۋ ەتكەلى بەرى “كۇن تارتىبىنەن” ءبىر تۇسكەن ەمەس. بۇل سۇراق قازاقتىڭ ۇلى اقىندارى اباي مەن شاكارىمدى دە ءومىردى سوزبەن ورنەكتەگەن سۋرەتكەر رەتىندە تولعاندىرماي قويماسى حاھ. «ادام دەگەن داڭقىم بار، ادام قىلماس حالقىم» بار كۇڭىرەنگەن اباي ۇيىقتاعان ويدى تۇرتپەك نيەتپەن ادامنىڭ ادام بولىپ قالۋىن كوزدەپ، تالاي دانالىقتى العا جايىپ سالدى. ۇلى اقىننىڭ ادام بولىپ قالۋ ءۇشىن ۇسىنعان بەس قاعيداسىن:

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –

بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،

قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي –

بەس اسىل ءىس كونسەڭىز.

شاكارىم “تالاپ پەن اقىل” ولەڭىندە سەگىزگە جەتكىزەدى:

سابىر، ساقتىق، وي، تالاپ بولماعان جان،

انىق تومەن بولماي ما حايۋاننان.

ىنساپ، راحىم، ار، ۇيات تابىلماسا،

ولگەن ارتىق دۇنيەنى بىلعاعان.

شاكارىم ابايداعى ونەر-عىلىمعا ۇندەۋدىڭ ارناسىن وتارشىلدىقتىڭ ەزگىسىندەگى ۇلتىنىڭ بوستاندىعى جولىنداعى كۇرەسكە بۇرۋعا ۇمتىلىپ، ول جولداعى ەل مەن ەر بىرلىگىنىڭ اتقارار مىندەتىن ايقىنداۋدى شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالدىرادى. جاڭا ىزدەنىستەرگە بەت بۇرادى. وسى بەتبۇرىستان كەيىنگى ءوز شىعارمالارىنا ازاتتىق ويدى ارقاۋ ەتكەن احمەت، مىرجاقىپتارعا وي سالعان العاشقى يدەيالاردىڭ كورىنىسى بوي كورسەتەدى. ارينە، شاكارىم شىعارمالارى تىكەلەي ازاتشىلدىق كۇرەستى مەڭزەمەگەنمەن، وسى ويدىڭ ومىرشەڭ بولۋىنا، وزىنەن كەيىنگىلەردىڭ شىعارما-شىلىعىنان مول ورىن الۋىنا سەپتىگى از بولعان جوق. ازاتتىق ويدىڭ، ۇلت-ازاتتىق يدەيانىڭ ورنىعۋىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. «قوش» اتتى ولەڭىندە:

مەن قايعى جەدىم عوي،

قاپى ءوتتى دەدىم عوي.

قازاعىم، قام ويلان،

سەن دە ادام ەدىڭ عوي، -

دەيدى شاكارىم. بۇدان ءبىز ەل-جۇرت قامىن ويلاعان تۇلعانىڭ حالقىنا قايىرىلۋىن كورە-ءمىز. مۇندا ۇمىتسىزدىكتەن گورى سەنىم باسىم. تۋعان حالقىنىڭ بويىنداعى ۇلى كۇشتىڭ بۇلقى-نىسىنا سەنەدى اقىن، سول سەنىمىنە ءۇمىتتى سەرىك ەتەدى. تۇلعانىڭ تولىعارىنا، ەلىنىڭ ويانارىنا اقىن ۇلكەن سەنىممەن قارايدى.

ادەبيەتتەگى جاڭاشىلدىق پەن ءداستۇر ۇعىمدارىنىڭ ناقتى بەلگىسىن وسى شاكارىم شىعارماشىلىعىنان كورەمىز. ءداستۇر دەگەنىمىز م.اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «…ماعىناسىنا حاراكتەر دە، ءتۇر دە، وقۋ مەن ءوسۋ دە، دامي ءتۇسىپ وزگەرۋ دە، مازمۇن مەن سىرتقى سيپات كورىك-كۇي ماسەلەسى — ءبارى دە كىرەتىن نارسە».

بۇل تۇرعىدان كەلگەندە شاكارىمنىڭ ابايدىڭ ءىنىسى عانا ەمەس، دارىندى شاكىرتى ەكەندىگىن، ۇلى اقىن ءداستۇرىن وزىنە ءتان ورنەگىمەن ارلەپ العا اپارۋشى ەكەندىگىن العاش ايتىپ، عىلىمي تۇجىرىم بەرگەن مۇحتار اۋەزوۆ بولدى. شىنىندا اباي مەن شاكارىم اراسىنداعى شىعارماشىلىق بايلانىس اسا تەرەڭ. ول — قۇرعاق ەلىكتەۋشىلىك ەمەس، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرعان ونەرگە تامىرلاستىق.

شاكارىم شىعارماشىلىعىندا تازا اعارتۋشىلىق تاقىرىپتىڭ دا ورنى ەرەكشە. شاكارىم ءجاي وقۋعا شاقىرۋشى ەمەس، شاكارىم ءۇشىن وقۋ-ءبىلىم، عىلىم جولى. ونىڭ بۇل ويلارى “سەن عىلىمعا”، “سىناتارسىڭ ءوزىڭدى”، “عىلىمسىز ادام حايۋان” ت.ب. ولەڭدەرىندا انىقتا، ناقتى كورىنىس تاپقان. ول — ايتەۋىر وقۋدىڭ جوقشىسى ەمەس، سول وقۋ اپارار تانىمنىڭ جول باسشىسى.

عىلىمسىز ادام — ايۋان،

نە قىلساڭدا عىلىم ءبىل.

عىلىمعا دا كەرەك جان،

اقىلسىز بولسا عىلىم تۇل.

شاكارىمنىڭ عىلىمعا ۇندەۋدەگى ماقساتى تىم الىستا. ول — الدىڭعى تولقىن قالىپتاستىرعان اعارتۋشىلىق باعىتتى ودان دا ءارى جەتىلدىرمەك نيەتتە جۇرگەن “جاڭا جولدىڭ باسشىسى”. “وقۋ ءبىلىم بۇلاعى، ءبىلىم ءومىر شىراعى” دەگەن قاعيدانى ۇستانعان، ءبىلىم شىراعىنىڭ تانىم شام-شىراعىنا اينالۋىن اڭساعان ۇلى اعارتۋشى. ءۇش-اق ءتۇرلى ءومىر بار:

ءبارى دە ماس، ءبىر ءراۋىشتى بولادى شال مەنەن جاس.

ەڭ كەرەكتى دەگەنىڭ — ورتانشى ءومىر،

تۇگەل قولىڭ جەتپەيتىن ءبىر جانتالاس.

قاپى وتكىزبە سول كەزدىڭ ءبىر ساعاتىن،

وكىنىشتى قالمايدى كەتسە اعاتىڭ.

كۇنى-ءتۇنى دەي كورمە، عىلىم ىزدە،

قالسىن دەسەڭ ارتىڭدا ادام اتىڭ، -

دەيدى شاكارىم. ء“ۇش-اق ءتۇرلى ءومىر بار”… وسى ءبىر جولداردا ادام ءومىرىنىڭ بۇكىل بولمىسى ايقىندالىپ تۇر. اقىن ءومىردىڭ ورتانشىسىن كورسەتۋ، سوعان نەگىزگى ويدىڭ سالماعىن سالا مەڭزەۋى ارقىلى، ادامدى ىزدەنىسكە، بىلىمگە تالپىندىرادى. وسىناۋ ەكى شۋماق ارقىلى تۇيىندەلگەن تۇجىرىمدا، اقىننىڭ اعارتۋشىلىق وي يدەياسىنىڭ تۇتقاسى جاتىر. ول – ىزدەنىس، ول – ەڭبەك.

ال ەڭبەك تاقىرىبى – شاكارىمنىڭ بۇكىل اعارتۋشىلىق بولمىسى مەن دانالىق ويىنىڭ ء دانى دە ءنارى. اباي “ەڭبەك ءتۇبى زەينەت” دەگەن ۇلى قاعيدانى ۇستانىپ، “ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي” دەگەن قاناتتى ءسوز قالدىرسا، شاكارىمدەگى ەڭبەك ىزدەنىسپەن تىعىز بايلانىستى. شاكارىمدەگى وي “ينەمەن قۇدىق قازعاندى” مەڭزەيدى. جانە ول ۇنەمى العا ۇمتىلىستى جاقتايدى، سوعان ۇندەيدى. وعان ۇلگى رەتىندە اباي جولىن ۇسىنادى.

شاكارىمدى اقىن رەتىندە دە، دانا ويشىل رەتىندە دە تولعانتقان، تۇڭعيىق ويدىڭ تەرەڭىنە تارتقان تىلسىم سىردىڭ ءبىرى – ء«ومىر» ۇعىمى. ول اقىننىڭ «دۇنيە مەن ءومىر»، ء«ومىر»، «تۋماق، ولمەك – تاعدىردىڭ شىن قازاسى»، ء«ومىر سىرىن كوزدەسەڭ»، «انادان العاش تۋعانىمدا»، ء«ۇش-اق ءتۇرلى ءومىر بار…» ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبىنا ارقاۋ بولعان. قاشاندا بولماسىن، قاي زاماندا بولماسىن اقىندار ادام عۇمىرىنا ءوز ورەسى جەتكەن بيىكتەن وي جىبەرۋگە تىرىسىپ-اق باققان. ەجەلگى جىراۋلار، جىراۋلىق تولعام مەن اقىندىق ايقىندىقتى ۇشتاستىرعان بۇقار تولعاۋلارىنان مۇنى ايقىن بايقايمىز. اباي دا، شاكارىم دە بۇدان تىس قالا المايدى. دۇنيەگە كەلۋ مەن كەتۋدىڭ ءمانى نە دە؟.. ءومىر سوڭى وكىنىشتەن تۇرا ما؟.. وكىنبەستەي ايلا بار ما؟.. مىنە، شاكارىمدى تولعاندىرعان وسى سۇراقتار. ادام بالاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ وزىنەن شاكارىم ونىڭ ءومىر جولىنىڭ بار ءمانىن اشىپ بەرەدى.

انادان العاش تۋعانىمدا،

جىلادىم نەگە دىبىستاپ؟ –

دەپ باستالاتىن ولەڭىندە اقىن ادام ءومىرىنىڭ مىڭ قۇبىلعان استارلى سىرىنا ۇڭىلەدى. سابيلىك تۇيسىك پەن ەسەيگەن سەزىمنىڭ توعىسىنان ءومىر اتتى ۇلى ۇعىمنىڭ ءمانىن اشۋعا ۇمتىلادى. الگى سۇراقتىڭ جاۋابى قانداي بولماق؟ جاۋابى مىناۋ:

«مۇقتاجدىق ءومىر جولى بۇل» دەپ،

مۇڭايتىپ اقىل جىلاتقان.

«جاس ءومىر قىزىق ونى ءبىل» دەپ،

الدامشى ءۇمىت ۋاتقان.

اقىن ويىنشا ءومىر قيىندىعىن جەڭەر جالعىز كۇش — العى كۇننەن جاقسىلىق كۇتەر ءۇمىت. ءۇمىت العا جەتەلەيدى. بىراق ۇمىتكە «سەرىك» قاجەت، ول — «سەرىك» — ء«ومىر ولىمگە تۇسالعانعا» شەيىنگى ارالىقتاعى قاجەت قاسيەتتەر.

ەڭبەككە شىدا، ەبىن تاپ تا،

«سابىردىڭ ءتۇبى — سارى التىن».

ءوزىمشىل بولما، كوپتى ارداقتا،

ادامنىڭ ءبارى ءوز حالقىڭ.

ىنساپ پەن مەيرىم، ادىلەتتى،

جانىڭداي كورىپ، جان ساقتا.

ول جولدا ولسەك، نەمىز كەتتى

ماقساتقا جەتپەي قالساق تا.

ۇلى اباي ءومىر تۋرالى:

جاس قارتايماق، جوق تۋماق، تۋعان ولمەك،

تاعدىر جوق، وتكەن ءومىر قايتا كەلمەك.

باسقان ءىز، كورگەن قىزىق ارتتا قالماق،

ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك، -

دەپ، تولعانسا، شاكارىمنىڭ دە ءومىر تۋرالى تۇجىرىمى وسىلاي ورىلەدى. بىراق شاكارىم تانىمىنىڭ ءبىر سىرى – ول ءومىردىڭ الدامشى ەكەنىن بىلە تۇرا، ونى وكىنبەستەي وتكىزۋدىڭ ناقتى مىسالدارىن العا تارتۋىندا.

تۋماق، ولمەك – تاعدىردىڭ شىن قازاسى،

ورتاسى ءومىر، جوقتىق عوي — ەكى باسى.

ساعىمداي ەكى جوقتىڭ اراسىندا،

تىرشىلىك دەپ اتالار ءبىراز جاسى.

ءيا، ومىرگە كەلدىڭ، كەتتىڭ، بەلگى بار ما؟! بەلگى قالۋى مۇمكىن بە؟ ساعىم دۇنيە ساعىم كۇيىندە قالا بەرمەك پە… وكىنىش! ال وسى ساعىم دۇنيەنى ساعىنىشتى ومىرگە اينالدىرۋعا بولا ما؟ بولادى. ول ءۇشىن شاكارىم جەتى نارسەنى بۇلجىتپاي ورىنداۋدى ۇسىنادى.

ءومىردىڭ وكىنبەيتىن بار ايلاسى،

ول ايلا — قياناتسىز وي تازاسى.

مەيرىم، ىنساپ، ادىلەت، ادال ەڭبەك،

تازا جۇرەك، تاتۋ دوس — سول جاراسى.

شاكارىم – ناعىز ليريك اقىن. ونىڭ ليريكاسى سىرشىل سەزىمگە تولى. ولەڭدەرى كوركەمدىك بوياۋى قانىق، جۇرەكتىڭ قىلىن شەرتەتىن نازىكتىككە باي بولىپ كەلەدى. اباي ولەڭدەرىنەن تابىلاتىن سۋرەتكەرلىككە ءتان بەلگىلەر شاكارىمنىڭ ليريكاسىنان دا بوي كورسەتىپ وتىرادى. ويتكەنى شاكارىم – اباي ءداستۇرىن، ونىڭ ءسوز ونەرىندەگى ۇلگى-ورنەگىن جاڭاشىلدىقپەن بايىتىپ، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق بىرلىگىنەن جاڭا جول، سونى سوقپاق تاپقان اقىن.

«اكەسىنىڭ بالاسى – ادامنىڭ دۇشپانى. ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ» دەگەن اباي قاعيداسىن شاكارىم – بۇكىل ءومىر بويى بەرىك ۇستاپ وتكەن ادام. اقىن:

ادامنىڭ ماعان ءبارى ءبىر،

نە مۇسىلمان، نە كاپىر.

تامام ادام ءبىر باۋىر،

بولىنبەسە ولگەن سوڭ.

مەن ۇلتشىل ەمەسپىن،

جاقىنىم مىناۋ دەمەسپىن،

اشىلسىن انىق كومەسكىم،

ايتايىن كەزى كەلگەن سوڭ، - دەيدى.

شاكارىم پوەزيانى ءسوز ونەرىنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسى دەپ بىلەدى. ۇلى اباي «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەسە، شاكارىم ولەڭدى «قوسپاسىز، تازا كۇمىسكە» تەڭەيدى. سوندىقتان دا ول ولەڭ ونەرىنىڭ اسىل قاسيەتىن ارداقتاپ وتكەن. وعان ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى مىسقالداي بولسا دا نۇقسان كەلتىرمەۋگە تىرىسىپ باققان. شاكارىم – پوەزيا ولكەسىندە ءوز بيىگىنەن ەش تومەندەمەگەن، قازاق ولەڭىن بيىككە كوتەرگەن حح عاسىردىڭ ەڭ ايتۋلى اقىنى. ول اقىندىقتاعى اباي ءداستۇرىن ورىستەتە وتىرىپ، قازاق پوەزيا الەمىنە وزىندىك وشپەس ورنەگىن سالىپ كەتتى. ءوزىنىڭ پوەزياعا، ولەڭگە قويعان مىنا تالابىنىڭ ورەسىنەن شىعا ءبىلدى.

ەرىكتى بيلەپ السىن ايتىلعان جىر،

سىرتى-گۇل، جاراسىمدى ىشىندە — سىر،

جانىڭنىڭ ءلاززات الار جارىعىنداي،

ماڭگىلىك وشپەيتۇعىن توگىلسىن نۇر.  

ولەڭنەن سەزىم تەرگەن، سىر تەرگەن، سول ارقىلى ساناعا اقىل قۇيىپ، ءنار بەرگەن شاكارىم اسىل ءسوزى ارقىلى كەيىنگىگە وسيەت قالدىرىپ، ونەگە بەرىپ كەتتى.

ادام ءۇشىن ەڭبەگىم، ومىردەن بار تەرگەنىم. قالاعانىن قاراپ ال، مۇرام سول، جاستار بەرگەنىم!- دەپ ءوزى ايتقانداي، سوڭىنا مول مۇرا قالدىرىپ، تاڭداۋدى دا، تولعاۋدى دا كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتتى.

حح عاسىر باسىنداعى اباي ءداستۇرىن بيىككە كوتەرىپ، جاڭاشىلدىقپەن دامىتقان، ءسويتىپ قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان ۇلى اقىننىڭ ءبىرى – ماعجان جۇماباەۆ. ماعجاننىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعان اباي پوەزياسى — رۋح بيىكتىگىنىڭ بەلگىسى. اباي مەن ماعجان – وي-سانا، ەل الدىنداعى ۇلى مىندەتتى ۇعۋ، رۋح بىرلىگى جاعىنان وتە جاقىن اقىندار. ويتكەنى ماعجان «اقىننىڭ اقىنىڭ» رەتىندە حاكىم ابايدىڭ سىر مەن سەزىمگە تولى كوڭىل كۇي ليريكاسىن، ادامنىڭ ىشكى بولمىسىنا تەرەڭ بويلاعان سىرشىلدىعىن، جان تەربەتەر سەزىمنىڭ تەرەڭ يرىمدەرىن جۇرەككە ءدوپ جەتكىزەر سەزىمشىلدىگىن، جانسىزعا جان بىتىرەر سۋرەتكەرلىگىن شەبەر يگەرىپ، ونى «ەۆروپالىق اشەكەيمەن» ۇلبىرەتىپ، وزىندىك ۇلگى تاۋىپ، وزگەشە ورىسپەن ۇشتاستىردى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى پوەزياسىنان قانىپ ءىشىپ، ابايداي ۇلى رۋحاني ۇستاز تاپقان ماعجان ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ەلىكتەۋىمەن بىرگە، ءوز ءۇردىسىن تابۋعا تىرىستى. ۇيرەنۋ مەن ىزدەنۋدى ۇشتاستىرعان دارىندى اقىن وزىنە دەگەن سەنىمدى شەگەلەي ءتۇستى.

قازاق ولەڭ ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزى «التىن حاكىم ابايعا» ارناعان ولەڭىندە جاسىرىن تۇرعان ليريكالىق قاھارماننان ءبىز وسىنداي سەنىمدى بايقايمىز.

تىنىش ۇيىقتا قابىرىڭدە، ۋايىم جەمە!

«قور بولدى قايران سەزىم بوسقا» دەمە،

ارتىندا قازاقتىڭ جاس بالالارى مەن

ءسوزىڭدى كوسەم قىلىپ جۇرەر جەڭگە!

ماعجاننىڭ «ارتىڭدا قازاقتىڭ جاس بالا-لارى» سوزدەرىنەن اباي ءىزىن باسقان ۇرپاقتىڭ اتىنان سويلەگەن اقىننىڭ سەرتتى ءۇنىن اڭعا-رامىز. اباي ارقىلى اقىندىقتى پايعامبارلىق، حاكىمدىلىك دەپ تۇسىنگەن اقىننىڭ ولار تۋدىرعان تۋىندىلاردى “قاسيەتتى ءسوز” دەپ بىلگەنىن، ونىڭ ەرمەك ءۇشىن جازىلمايتىنىن، جان مەن ار تازالىعىنان جارالاتىنىن، سوندىقتان دا تەڭدەسسىز بيىك ونەر ەكەندىگىن ءاۋ باستان تانىعانىن تومەنگى ولەڭ جولدارىنان بايقايمىز.

جانىمنىڭ جانى،

ءتانىمنىڭ قانى،

تىرشىلىگىم سەنىمەن،

ويلاندىم — تويمادىم،

ىزدەدىم — قويمادىم،

كەڭەس ءبىراز مەنىمەن،

ەستىسە سەنى — جان ۇيىر،

باعاڭدى بىلمەس كوپ سيىر!

اقىننىڭ «ولەڭ» اتتى شاعىن ولەڭىنەن الىنعان بۇل ۇزىندىدەن اباي ۇلگى شاشقان ولەڭ ونەرىنە دەگەن قۇشتارلىق پەن ونىڭ قۇدىرەتىنە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك سەزىلىپ تۇرعان جوق پا؟!

مىرجاقىپ ولەڭ ونەرىنىڭ اباي تانىعان قۇدىرەتىن مويىنداۋ ارقىلى ونى ۇلتتىڭ ساناسىن ازاتتىق  كۇرەسكە وياتۋدىڭ كۇشتى قۇرالى دەپ ءبىلىپ، ءوز پوەزياسىنا ازاتشىلدىقتى ارقاۋ ەتۋى نەگىزىندە ابايمەن ىشتەي ۇندەسىپ، ولەڭ ولكەسىنە وزىندىك رۋح سەپتى.

سۇلتانماحمۇت الەۋمەتتىك ومىردەگى تەڭسىزدىك كورىنىسىن شىنشىلدىقپەن سۋرەتتەي ءبىلىپ، قوعام-دىق قايشىلىقتىڭ نەگىزىن «كوكىرەك كوزىمەن» كورىپ، ناقتى تانىپ-ءبىلىپ، اششى شىندىقتى اقىندار پايعامبارى ساناعان ابايشا ايتا الىپ، شىنشىلدىققا سۋارىلعان ازاتشىل ويدىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى.

قاراپ وتىرساق، حح عاسىر باسىنداعى اقىندار اباي مۇراسىنان ۇلگى-ونەگە الا وتىرىپ، ۇلى تۇلعانىڭ سان قىرلى، مول سىرلى پوەزياسىنان جاندارىنا جاقىن، رۋحىنا ۇيلەس، ءوز وي-پىكىرىمەن ۇندەس كەلەر تۇسىن ءۇيىرىپ اكەتىپ، جاڭ-عىرتا دا جاڭاشا دامىتقانىن بايقايمىز.

ءيا، ءبىرىنىڭ-ءبىرى جالعاسى ىسپەتتى ۇستاز بەن شاكىرتتەر شىعارماشىلىق بايلانىسى — ۇلكەن ىزدەنىستەرگە اپارار سارا جول. سونىڭ شىنايى كورىنىسىن احمەت بايتۇرسىنۇلى پوەزياسىنان تابامىز. احمەت شىعارماشىلىعى — قازاق ولەڭىنىڭ رەفورماتورى ۇلى اباي مۇراسىنىڭ تىكەلەي جالعاسى. ونىڭ قاي ولەڭىن الىپ قاراساق تا، نە تاقىرىپ شەشىمىندە، نە ءسوز ساپتاۋ مانەرىندە، نە ولەڭ قۇرىلىسىندا اباي اقىن ونەگەسى سەزىلمەيتىن تۇس كەمدە-كەم. ەڭ باستىسى — ولارداعى يدەيالىق ۇندەستىكتىڭ بىرىنەن ەكىنشىسىندە جال-عاسىن تاۋىپ، ۋاقىت تالابىنا وراي جاڭاشىلدىقپەن دامىتىلىپ وتىراتىندىعى.

احمەت باس اقىنعا قوعامنىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قوزعاعان وي-تولعام، وتارلىق قىسپاعىنداعى ۇلتتىڭ قامىن ويلاعان تۇستان ۇندەسىپ، ازاماتتىق ۇستانىمىنان تۋىنداعان ازاتتىق سارىندى العا تارتۋىمەن جاڭاشا جول تاپتى.

ەلدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن بىرلىككە شاقىرىپ، كۇرەسكە ۇندەگەن احمەت ولەڭدەرى بوستاندىقتى، ازاتتىقتى اڭساعان الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى پروگرەسشىل ۇنىمەن ۇشتاسىپ جاتادى.

مەن بۇقتىم-جاتتىم،

سەن بۇقتىڭ-جاتتىڭ،

كىم ىستەمەك قىزمەت؟!

اۋىزبەن ايتىپ،

ىستەرگە قايتىپ،

جولاماساق نە مىندەت؟

وسى احاڭنىڭ وزىنە ءتان سارىن، ءوزى سالعان جول دەيتىن كۇرەسشىلدىك رۋحتىڭ وزىندە اباي ءتالىمىنىڭ استارى جاتقاندىعى ايقىن. ابايدىڭ اتاقتى «سەگىز اياعىنداعى مىنا جولدار سونىڭ كۋاسىندەي:

ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس،

كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس.

مالىڭدى جاۋعا،

باسىڭدى داۋعا،

قور قىلما، قورعا تاتۋلاس.

«سەگىز اياق» دەمەكشى، وسى ولەڭ ۇلگىسىندە جازىلعان احمەتتىڭ «جيعان-تەرگەنىن» وسىناۋ ابايدىڭ دانالىق تۋىندىسىنىڭ دۇنيەگە قايتا كەلگەن ءبىر سىڭارى دەپ باعالاۋعا بولاتىنداي. وزگەنى بىلاي قويعاندا، ەكى اقىننىڭ ءسوز باس-تاۋلارىنا دەيىن ەگىزدىڭ سىڭارىنداي توگىلىپ ءتۇسۋى عاجاپ كەلىسىم ەمەس پە؟!

اباي:

الىستان سەرمەپ،

جۇرەكتەن تەربەپ،

شىمىرلاپ بويعا جايىلعان.

قيۋادان شاۋىپ، قيسىنىن تاۋىپ،

تاعىنى جەتىپ قايىرعان.

تولعاۋلى توقسان قىزىل ءتىل،

سويلەيمىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل.

احمەت:

ويۋىن ويىپ،

ورىنداپ قويىپ،

ءتۇر سالعانداي ورنەككە.

قيىننان قيىپ،

قيىردان جيىپ،

قۇراپ، ءسوزدى تەرمەككە.

ەڭبەككە ەگىز، ءتىل مەن جاق،

ەرىنبەسەڭ، سويلەپ باق!

احمەتتىڭ تەك اعارتۋشىلىق، ونەر-ءبىلىم، كۇرەسكە ۇندەگەن ولەڭدەرىندە عانا ەمەس، تەرەڭ فيلوسوفيالىق ءتۇيىن تۇيگەن ولەڭدەرىندە دە تانىمى، ءتۇيسىنۋى ابايمەن ساباقتاس ءورىلىپ جاتادى. ونىڭ «ن. ق. حانىمعا ء(نازيپا قۇلجانوۆاعا ارناعان) ولەڭىندە بۇل جاي ءتىپتى جاقىندىق تانىتادى.

بۇل ولەڭىندە احمەت:

ءتان كومىلەر، كومىلمەس ەتكەن ءىسىم،

ويلاتىندار مەن ەمەس ءبىر كۇنگىسىن،

جۇرت ۇقپاسا، ۇقپاسىن جابىقپايمىن،

ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭگى ءۇشىن، -

دەگەن زور سەنىم مەن ۇلكەن فيلوسوفيالىق وي تۇيەدى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جولىنداعى سانسىز قيىندىقتار، جازىقسىز جاپا شەگۋ مەن قۋدالاۋ، قيىن تاعدىرى مەن ارپالىستى ءومىر، بوستاندىقتىڭ ءمانى مەن ماقساتى جايلى تولعاۋلار اقىندى وسىنداي ءومىر مەن ءولىم، بۇگىن مەن بولاشاق تۋرالى تەرەڭ تۇجىرىمعا الىپ كەلەدى. ول عۇمىرىن ارناعان يگى ءىستىڭ جەمىسى مەن جەڭىسىن ەرتەڭىنەن كۇتەدى. العا جەتەلگەن اق ارمان بيىگىندە مەرت بولۋدان قامىقپاي، ءتانى ولگەنمەن، رۋحى ولمەستىگىنە سەنىپ، بۇگىننەن كەلەشەكتىڭ جالعاسىن كورەدى. وسى ارقىلى ادامنىڭ ءومىرى مەن ءولىمى جايلى — «مەنىڭ مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن، ءولدى دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس» دەپ ۇلى اباي تۇيگەن ويدى ورىستەتە تۇسەدى.

«ن. ق. حانىمعا» ولەڭىنەن ءبىز ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن، جارقىن بولاشاعى ءۇشىن بويىنداعى بارىن سارپ ەتەر، ەشتەڭەسىن ايامايتىن قاھارمان كۇرەسكەر بەينەسىن تانيمىز:

شارشايدى دەپ ويلاما شالدىققاننان،

ۇزاقسىنىپ جاتپاسپىن جالىققاننان.

جۇرت قولىمنان كەلمەسە وكپەلەمەس،

بارىم ساقتاپ، مەن اياپ الىپ قالمان.

ۇلى ابايدان ءتالىم الىپ، ولەڭ قۇدىرەتى ارقىلى حالقىنا وي سالىپ، سانالى ءىس-ارەكەتكە، كۇرەسكە ۇندەۋ – احمەت پوەزياسى اكەلگەن جاڭا ارنا. سوندىقتان ول قازاق پوەزياسىندا باستاعان جاڭا باعىت – ۇلتتىق بىرلىك پەن ۇلتتىق ازاتتىقتى جىرلاۋ. قۇر جىرلاۋ، قۇرعاق ويباي ەمەس، بوستاندىقتىڭ بيىگىنە الىپ شىعار جولدى كورسەتىپ، ءجون سىلتەۋ. احمەتكە دەيىنگى اقىندار ءوز حالقىنىڭ قايعى-قاسىرەتىن سەزىنىپ، جانى ەزىلە جىرلاعانىمەن، قۇتقارۋدىڭ ءجونىن ايتا المادى، ال احمەت كورەر كوزگە، سەزەر جۇرەككە مۇنى كورسەتىپ عانا قويماي، نىسانا ەتىپ قويا ءبىلدى. بۇنىڭ باستى سەبەبىن س.قيراباەۆ: «ولاردىڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ) بۇكىلروسسيالىق دامۋدىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭى تۋعانىن دۇرىس تانىپ، سونىڭ ىڭعايىمەن قازاق قوعامىن قوزعالىسقا كەلتىرۋدىڭ جولىن ىزدەۋىنەن» [5, 78 ب.]، — دەپ بىلەدى.

احمەت پوەزياسىنداعى اعارتۋشىلىق – ويانۋعا، ويانۋ – قاسىرەتتىڭ سىرىن بىلۋگە، باس كىنالىنى سەزىنۋگە، سەزىنۋ – بوستاندىققا جول اشار بۇلقىنىسقا جەتەلەدى. مىنە، احمەتتەي پوەزيانىڭ ۇلى تۇلعاسى سالعان ولەڭ ولكەسىندەگى سارا جول وسى.

اقىن از بايتۇرسىنوۆ احمەتتەي،

ءسوزى التىن، ماعىناسى مەرۋەرتتەي،

وسىدان عيبرات الىپ جاس جىگىتتەر،

ءھامماسى ءوز حالقىنا قىزمەت ەتكەي! –

دەپ مىرجاقىپ تەگىن ايتپاعان. سۇلتانماحمۇتتىڭ سوناۋ 1914 جىلى «وتكىرسىڭ ناركەسكەننىڭ الماسىنداي» دەۋى وسىدان ەدى.

قاشاندا جاڭا وي، جاڭا جولدىڭ قالىپتاسىپ كەتۋى، كوكەيدەن شىعا قالۋى قيىن. احاڭ تاعدىرى دا، ولەڭى دە جاساندىلىقتان ساۋ. ول ەركىن­دىك ءۇنىن ولەڭ ارقىلى شىرقاۋ بيىككە كوتەردى. ابايدان ءتالىم الىپ عانا قويماي، وزىندىك سارا جولىن دا اكەلدى. قازاق پوەزياسىنا احمەت بايتۇرسىنۇلى اكەلگەن ەلدىك، ەركىندىك، ازاتتىق سارىنىن مىرجاقىپ، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، بەرنياز، ساكەن، ءىلياستار ازاماتتىق ابىرويمەن كوتەرىپ تىڭ ىزدەنىستەرمەن بايىتتى، جاڭا رۋحاني بيىكتەرگە كوتەردى.

احمەت پوەزياسىنىڭ ارنالى باعىتى، قازاق ادەبيەتىندە الار ورنى جايلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ: «ول قاراپايىم دا تۇسىنىكتى قازاق تىلىندە ازاتتىق تۋرالى، ۇلت تۋرالى، ەزىلگەن، ارتتا قالعان قازاق ۇلتى تۋرالى جىرلادى. ول – قارسىلىقشىل اقىن. ول پوەزياسىن قازاقتاردى ەزگەن مونارحيالىق رەسەيدىڭ ساياساتىمەن كۇرەسۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىردى. ىشكى سۇلۋلى­عى مەن مازمۇنى جاعىنان، جيناقىلىعى مەن جەلىلىگى جاعىنان ا.بايتۇرسىنۇلى جىرلارى قازاق ادەبيەتىندە ءبىرىنشى ورىن الادى» [6.19 ب.]، — دەپ ولەڭدەرى ءورشىل رۋحىمەن دارالاناتىن­دىعىن اتاپ وتكەن بولاتىن.

تاپشىلدىققا قانشا تابىنسا دا، احاڭنىڭ قازاق جازبا ادەبيەتىنە جاڭا سارىن، جاڭا ۇلگى اكەلگەنىن تانىعان، ع.توعجانوۆتىڭ: «…احمەتتى قازاق ەڭبەكشىلەرى ۇمىتپايدى. ءبىر كەزدە «سارى ماسا» بولىپ ىزىڭداپ وياتقان احمەتتى قادىرلەي بىلەدى. كوبىمىز سول احمەتتىڭ باۋىرىندا وسكەنبىز. سول كەزدەگى احمەتتىڭ ءالى دە ەسكىرمەگەن ۇلگىلى سوزدەرى، ۇلگىلى ىستەرى كوپ. احمەتتىڭ تاريحي ىسىنە، تاريحي ماڭىزى بار ولەڭدەرىن ءالى دە ءبىز ۇلگى قىلامىز. اباي، احمەت سىقىلدى ءوز تۇسىنا يە بولعان تاريحي ادامدارىن قازاق ەڭبەكشىلەرى سىيلاماق» [7, 29 ب.]، — دەگەنىنە قوسىلماۋ قيىن. ەندەشە ۇلى اباي سالعان سارا جولدى ودان ءارى دامىتىپ، قازاق پوەزياسىنا وزگەشە ويلى ولەڭ اكەلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ شىعارماشىلىعى كەيىنگى اقىن-جازۋشىلارعا وزىندىك ۇلگى-ونەگە بولارى ءسوزسىز. قازاق وي-ساناسىنىڭ قوس الىبى قوعامدىق دامۋدىڭ ءار كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەنىمەنەن، ۇنەمى ويى ۇندەس، جۇرەگى تىلدەس ەكەندىگى ايدان انىق.

حح عاسىردا اباي داستۇرىنەن ۇلگى الىپ، قازاق پوەزياسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ءبىر-تۋار اقىندار دۇنيەگە كەلىپ، ولاردىڭ ارقاي-سىسى سونى ۇنىمەن، تىڭ تىنىسىمەن قازاق پوەزياسى ايدىنىندا ەمىن-ەركىن ءجۇزدى.

پوەزياسى از دا بولسا سازدىعىمەن، قازاق ولەڭىنىڭ ءتول تابيعاتىنان تۋعان تازالىعىمەن، ءبىر ەستىگەندە-اق كوڭىلگە قونا كەتىپ، ويعا ۇيالاي قالاتىن ءارى بەينەلى، ءارى ماعىنالى ءسوز ۇلگىسىمەن ەرەكشەلەنەتىن احمەت بايتۇرسىنوۆ، جەكە باسىنىڭ، الەۋمەتتىك توپتىڭ، نەمەسە بەلگىلى ءبىر تاپتىڭ مۇددەسى ەمەس، ەل مۇڭى، ەل شەرى، ەل زارى، ەل كەگىن جىرلاعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، زامانىمىزدىڭ اتاقتى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي “جارقىراعان اشەكەيىمەن، ەۆروپالىعىمەن” تامساندىرعان جىرى سۇلۋ، سەزىمى سىرشىل ماعجان، تەرەڭ تانىمدىق ولەڭدەرىمەن، اسقاق رومانتيكالىق ەپيكاسىمەن تولعاندىرعان شاكارىم، قازاق وي-ساناسىنىڭ اسپانىنا جارىق “كۇن” ساۋلەسىنىڭ نۇرىن شاشۋدى، ولەڭ ونەرىنىڭ “تولعان ايى” بولۋدى اڭساپ، ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتىن العا اسىرۋعا ۇمتىلىپ، پوەزيا كوگىندە جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ وتكەن سۇلتانماحمۇت قازاق ادەبيەتىنىڭ “التىن كەزەڭىندە” ءومىر ءسۇرىپ، تۋعان ادەبيەتىمىزگە قايتالانباس تۋىندىلار سىيلادى. ولاردىڭ ءبارى ابايدى پوەزيا الەمىندەگى ۇلى ۇستاز تۇتتى. ۇلى اقىن ءداستۇرىن جاڭاشىلدىقپەن دامىتتى. سول ارقىلى قازاق پوەزياسىندا ماڭگىلىككە وشپەس ءىز قالدىردى.

ادەبيەت

1. «قازاق»، 1913, № 3

2. «قازاق»، 1913, № 41

3. مۇحامەدحانوۆ ق. اباي مۇراگەرلەرى. — الماتى: اتامۇرا، 1995.

4. بايتۇرسىنوۆ ا. شىعارمالارى. — الماتى: جازۋشى، 1988. — 267 ب.

5.قيراباەۆ س. ادەبيەتىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى. — الماتى: ءبىلىم، 1995. — 288 ب.

6.دۋلاتوۆ م. بايتۋرسىنوۆ احمەت بايتۋرسىنوۆيچ. وبششەستۆو يزۋچەنيە كيرگيزسكوگو كرايا. ۆىپ. 3. — ورەنبۋرگ، 1922. 7.توعجانۇلى ع. جۇسىپبەكتىڭ سىنى، ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى. — م.، 1926. — 119 بەت.

ءو.ءابديمانۇلى
 Abai.kz