ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرi, بەلگiلi جازۋشى قالمۇقان يساباي «جاس الاش» گازەتiنiڭ رەداكتسياسىنا كەلiپ، جاقىندا يتاليانىڭ تريەست قالاسىندا 104 كەڭەس جاۋىنگەرiنە ەسكەرتكiش ورناتىلعانىن، سول جاۋىنگەرلەردiڭ 36-سى قازاق ەكەنiن ايتتى. سونداي-اق، 23 جاسىندا باتالون كومانديرi بولعان بەيسەن رايسوۆ جانە بiر روتا فاشيستi جەر جاستاندىرىپ، ەرلiكپەن قازا تاپقان 10 قازاق جاۋىنگەرi جايىنداعى دەرەكتەردi الدىعا جايىپ سالدى.

- «ەرلiگi ءۇشiن» مەدال جانە وردەنمەن ماراپاتتالعان بەيسەن رايسوۆ العاش رەت 1942 جىلى تۇتقىنعا تۇسكەن. سوۆەت ادامدارىمەن بiرگە ءۇش رەت كونتسلاگەردەن قاشتى. يوسيف بروز تيتونىڭ اسكەرiنە قوسىلىپ، جاۋعا قارسى سوعىستى، - دەپ ءسوز باستادى 85 جاستى القىمداعان قالمۇقان اتا. - سوۆەت ادامدارىنان با­تالون جاساۋعا تيتو بۇيرىق بەرەدi. «كەڭەس ادامدارى بiزدiڭ جاۋىنگەرلەرگە ەرلiكتiڭ ۇلگiسiن كورسەتەدi»، - دەيدi ول. 300-دەن استام ادامنان باتالون جاساقتالادى. ءدال سول كەزدە بەيسەن قى­زىل ارميانىڭ سەرجانتى بولاتىن. با­تالونعا كiمدi كوماندير ەتiپ سايلايمىز دەگەندە وزگە­لەردiڭ وفي­تسەر­لiك شەن-شەك­پە­نiنە قاراماستان تيتو بەيسەنگە توقتاعان.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرi, بەلگiلi جازۋشى قالمۇقان يساباي «جاس الاش» گازەتiنiڭ رەداكتسياسىنا كەلiپ، جاقىندا يتاليانىڭ تريەست قالاسىندا 104 كەڭەس جاۋىنگەرiنە ەسكەرتكiش ورناتىلعانىن، سول جاۋىنگەرلەردiڭ 36-سى قازاق ەكەنiن ايتتى. سونداي-اق، 23 جاسىندا باتالون كومانديرi بولعان بەيسەن رايسوۆ جانە بiر روتا فاشيستi جەر جاستاندىرىپ، ەرلiكپەن قازا تاپقان 10 قازاق جاۋىنگەرi جايىنداعى دەرەكتەردi الدىعا جايىپ سالدى.

- «ەرلiگi ءۇشiن» مەدال جانە وردەنمەن ماراپاتتالعان بەيسەن رايسوۆ العاش رەت 1942 جىلى تۇتقىنعا تۇسكەن. سوۆەت ادامدارىمەن بiرگە ءۇش رەت كونتسلاگەردەن قاشتى. يوسيف بروز تيتونىڭ اسكەرiنە قوسىلىپ، جاۋعا قارسى سوعىستى، - دەپ ءسوز باستادى 85 جاستى القىمداعان قالمۇقان اتا. - سوۆەت ادامدارىنان با­تالون جاساۋعا تيتو بۇيرىق بەرەدi. «كەڭەس ادامدارى بiزدiڭ جاۋىنگەرلەرگە ەرلiكتiڭ ۇلگiسiن كورسەتەدi»، - دەيدi ول. 300-دەن استام ادامنان باتالون جاساقتالادى. ءدال سول كەزدە بەيسەن قى­زىل ارميانىڭ سەرجانتى بولاتىن. با­تالونعا كiمدi كوماندير ەتiپ سايلايمىز دەگەندە وزگە­لەردiڭ وفي­تسەر­لiك شەن-شەك­پە­نiنە قاراماستان تيتو بەيسەنگە توقتاعان.

- بەيسەننiڭ اي­تۋىنشا، - دەيدi اقساقال: «1943 جىلدىڭ كوكتەمiندە تيتو: «كە­زiندە قازاق دالاسىن 3 جىل پانالادىم. بۇل ۇلتتى وتە جاقسى بiلە­مiن. ەسەپسiز ەر ەمەس. قازاق ەسەپپەن، سانامەن سوعىساتىن حالىق. سەرجانت بولسا دا بەيسەن رايسوۆتى با­تالون كومانديرi ەتiپ تاعايىندايمىن»، - دەپتi». تيتونىڭ بۇل سەنiمiن رايسوۆ تا، باتالونداعى جاۋىنگەرلەر دە اقتاۋعا بار كۇش-جiگەرiن سالدى. اسiرەسە، قازاق جاۋىنگەر­لەرi ەرلiكتiڭ جارقىن ۇلگiسiن كورسەتە بiلدi.

ماسەلەن، 1945 جىلدىڭ ءساۋiر ايىندا گيتلەر: «وڭتۇستiك اسكەر بەرليندi قورعاۋعا كەلسiن»، - دەپ بۇيرىق بەرگەن. ال تيتو اسكەرiنiڭ مiندەتi وسىدان تۋدى. ياعني، تريەست قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ۆيپاۆا وزەنiنەن بiردە-بiر فاشيستi سولتۇستiككە قاراي وتكiزبەۋ كەرەك. بۇل مiندەتتi ورىنداۋدا بەيسەن رايسوۆ باسقارعان باتالوننىڭ ورنى بولەك. اسiرەسە، اتالعان وزەننiڭ بiر وتكەلiن بارلاۋعا بارىپ، جاۋعا تاپ بولعان 10 قازاق جاۋىنگەرiنiڭ ەرلiگi ەل ەسiندە.

- ولاردى بۇكiل باتالون بولىپ كۇتتiك. كەلمەدi, - دەپ ەسكە الىپتى بەيسەن رايىسوۆ. - بارلاۋشىلاردى iزدەۋگە شىقتىق. سويتسەك، بارلاۋعا شىققان 10 قازاق جاۋىنگەرi 150 ادامى بار جاۋدىڭ بiر روتاسىنا تاپ بولىپتى. كوپiردەن وتكiزبەيمiز دەپ سەرت­تەسكەن-اۋ شاماسى. جاۋدىڭ بۇكiل روتاسىن قىرىپ، وزدەرi دە مەرت بولىپتى.

سوعىستىڭ 65 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا قالمۇقان اقساقال قازاقستان جانە يتاليا ۇكiمەتiنە حات جازادى. قازاقتىڭ ەر حالىق ەكەنiن كورسەتە بiلگەن ءدال وسى 10 قازاق بارلاۋشىسىنا ارناپ تريەست قالاسىنا ەسكەرت­كiش قويۋ كەرەك دەپ. سونداي-اق، اتالعان باتالون يۋگوسلاۆيانىڭ سلوۆەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرiندە سوعىسقان. ياعني، جاۋىنگەرلەرگە قاتىستى قانداي دا بiر قۇجات سلوۆەنيەنiڭ استاناسى ليۋبليانا قالاسىندا بولۋى ءمۇم­كiن. «مۇنى دا ەسكەردiم. قازاقستانداعى يتاليا ەلشiسiنە حات جازدىم. باتالوننىڭ iزiن ليۋبليانا قالاسىنىڭ مۇراعاتىنان iزدەڭدەر دەپ. تريەست قالاسى ءۇشiن قازا تاپقان كەڭەس جاۋىنگەرلە­رiنiڭ تiزiمiن تاپتى. 104 ادام ەكەن. ونىڭ 36-سى قازاق. ەندەشە، ازاتتىق ءۇشiن جان پيدا ەتكەن ازاماتتارعا ەسكەرتكiش ورناتىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ كەرەك. مiنە، سول ەسكەرت­كiشتiڭ اشىلۋ سالتاناتى يتاليا­نىڭ فاشيستiك ۇلتشىلداردان ازات بولعان كۇنi, ياعني ءساۋiردiڭ 25-iندە ءوتتi. بiراق، بارۋدىڭ ءساتi تۇسپەي قالدى»، - دەيدi اقساقال. ارينە، ەرلەردiڭ ەلەۋسiز قالماعانىنا جەڭiس جاۋىنگەرiمەن بiرگە بiز دە قۋاندىق.

ال 23 جاسىندا تيتونىڭ سەنiمiنەن شىققان قازاق جiگi­تiنiڭ كەيiنگi ءومiرi قالاي ءورiلدi? قالمۇقان يسابايدىڭ ايتۋىنشا، جەڭiس تۋى جەلبiرەگەننەن سوڭ ەلگە ورالعان بەيسەن رايسوۆ كگب-نىڭ قىرىنا iلiنiپتi. تيتومەن ستالين­نiڭ اراسىنداعى سالقىندىق ءوز سالدارىن تيگiزسە كەرەك. ونىڭ ۇستiنە ستاليننiڭ «تۇتقىن­عا تۇسكەن ادام جوق، ونىڭ ءبارi ساتقىندار» دەگەن قاتال ۇكiمi بار. ال بەيسەن رايسوۆ - تيتونىڭ قاراماعىنداعى باتالوندى باسقار­عان، ءارi تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋىنگەر. ونىڭ ۇستiنە، باتالوندا كiم بولدى، قالاي سوعىستى، بارلىق قۇجات رايسوۆتىڭ قولىندا قال­عان. كگب «باتالونداعى جاۋىن­گەر­لەر­دiڭ تiزiمiن بەر» دەپ قىسىمعا الادى. قۇجاتتى تاپسىرسا، مايدانداستارىنىڭ ءبارi تۇتقىندالاتىنى انىق. مۇنى بiلگەن رايسوۆ 1948 جىلى بiر تۇندە بارلىق قاعازىن كوتەرiپ، اشحابادقا كەتiپ قالادى.

- كگب بەيسەن تۋرالى، ونىڭ ماعان ايتقان اڭگiمەلەرi تۋرالى مەنەن دە سۇرادى، - دەيدi قالمۇقان اقساقال: «كەيiننەن «مۇن­داي­لار بولعان» دەگەن كiتاپ شىعاردىم. ءۇش تاراۋدان تۇرادى. بiرiنشiسi - «مۇنداي قازاق بول­عان». ەكiنشiسi - «مۇنداي نەمiس بولعان». ءۇشiنشiسi - «مۇنداي ورىس بولعان». وندا بەيسەن رايسوۆ تۋرالى كەڭiنەن جازىلعان. ءۇش ۇلتتىڭ ەرلەرi جان-جاقتى سالىستىرىلعان».

كەزiندە يلمەناۋ قالاسىنىڭ كومەندانتى قىزمەتiن اتقارعان جازۋشى قالمۇقان يساباي: «ابايدىڭ گەتەدەن اۋدارماسى بار ەمەس پە؟ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» دەپ باستالاتىن. گەتە بۇل ولەڭ جولدارىن ءدال وسى يلمەناۋ قالاسىندا جازىپتى. قالادا گەتەنiڭ مۇراجايى اشىلعان. سول مۇراجايعا ابايدىڭ اۋدارماسىن تاسقا قاشاپ جازدىرىپ، iلگەنiم بار. قازiر گەتەنiڭ قالامىنان تۋعان ولەڭ مەن ابايدىڭ قازاقشا اۋدارماسى قاتار تۇر»، - دەيدi. ارادا 65 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە سول سۇراپىل سوعىستىڭ ءالi دە جازىلماعان، تولىق انىقتالماعان سىرلارى قانشاما؟! ال ونىڭ ارقايسىسىندا بiزگە بەلگiلi-بەلگiسiز جاۋىنگەرلەردiڭ تاعدىر-تالەيi جاتىر. مايدانگەر جازۋشىنى مازالايتىن دا - وسى جايت.

ديلارا يسا

«جاس الاش»، 25 مامىر 2010