بيىلعى جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاقستان بۇكىلالەمدىك ساۋدا جۇيەسىن ءتۇزىپ وتىرعان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا تولىققاندى مۇشە بولادى. ءسويتىپ، بۇيىرسا 2016 جىلدىڭ باسىنان ەلىمىز دۇنيە ەلدەرىنىڭ باسىم بولىگىمەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ جاڭا تارتىبىنە كوشەدى. ەندەشە، قازاقستانستاندىق ەكونوميكا تاريحىندا الداعى ۋاقىتتا مۇلدەم جاڭا كوكجيەكتەر اشىلىپ، تۇتىنۋشىلار ءۇشىن تاڭداۋدىڭ كەڭ مۇمكىندىگىنە جول سالىنادى. ارينە، باسەكەلەستىكتى ءبىرىنشى ورىنعا شىعاراتىن ساۋدانىڭ جاڭا ءتارتىبى وڭاي بولمايتىنى دا انىق. دەگەنمەن، بۇل قازاقستاننىڭ الەمنىڭ وزىق وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋ مەجەسىنە اپاراتىن مىندەتتى باعىتتىڭ ءبىرى.

ايتا كەتەرلىگى، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا قوسىلۋ بارىسىنداعى ۇدەرىستەر قازاقستان كەلiسسوزدەرى ۇيىم تاريحى بو­يىنشا ەڭ كۇردەلi بولدى. «قازاقستاننىڭ ۇيىممەن، ونىڭ مۇشەلەرىمەن اراداعى كەلىسسوزدەرى 19 جىلدان استام مەرزiمگە سوزىل­دى. دسۇ حاتشىلىعىنىڭ جانە بiزبەن كەلiسسوز جۇرگiزگەن iرi مەملەكەتتەردiڭ پiكiرiنە زەر سالساق، دسۇ قۇرىلعالى بەرi بiزدiڭ كەلiسسوزدەر ەڭ كۇردەلi كەلiسسوز بولىپ تابىلادى ەكەن. سەبەبى، بiز كەدەندiك وداقتامىز، مۇنىمەن بىرگە 2012 جىلدان باستاپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا دا مۇشە بولىپ تابىلامىز. سوندىقتان، ماڭىزدى ماسەلەلەرىمىزدىڭ جارتىسى دەرلىك ەاەو كوميسسياسىنىڭ قۇزىرىندا. نەگىزى، بارلىق ماسەلەلەردى ەاەو-عا مۇشە مەملەكەتتەرمەن اقىلداسىپ، كەلىسە وتىرىپ، وسى شەشiمدەردi قابىلدادىق دەپ ايتۋىمىزعا بولادى»، - دەيدى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا ىستەرى ءمينيسترى جانار ايتجانوۆا.  ونىڭ ايتۋىنشا، كەلىسسوزدەر بارىسىنىڭ وسىنشاما سوزىلۋىنا تاعى ءبىر ماڭىزدى سەبەپ بار، بۇل - قازاقستاننىڭ وزىندىك ۇلتتىق مۇددە-تالاپتارىنىڭ تاباندى قورعالۋىنا دا قاتىستى ماسەلە.

ايتا كەتەرلىگى، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋداداعى ەڭ باسىم ۇلەسi دسۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەرگە تيەسiلi. سوندىقتان، ەلiمiزدiڭ اتالمىش ۇيىمعا ەنۋi زاڭدى ءارى زامان تالابىنا ۇندەسەتىن ماسەلە. ماسەلەن، رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، بۇگiنگi تاڭدا دسۇ-عا الەمنiڭ 161 مەملەكەتi مۇشە بولىپ وتىر. قازاقستان بۇيىرسا 162-ءشى مۇشە مەملەكەت اتانباق. ال قازىرگى تاڭدا الەمدiك ساۋدانىڭ 98 پايىزى وسى ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردiڭ ۇلەسiنە تيەدi ەكەن. ەگەر قازاقستانعا قاتىستى مالىمەتتەرگە كەلسەك، 2014 جىلدىڭ سوڭعى دەرەكتەرi بويىنشا، ەلىمىزدەگى سىرتقى ساۋدا اينالىم 119,4 ملرد. اقش دوللارىن قۇراعان. وسى ساۋدانىڭ ەڭ iرi ۇلەسi دسۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەرگە تيەدى. اتاپ ايتقاندا، قازاقستاندىق سىرتقى ساۋدانىڭ 40 پايىز ۇلەسiن ەۋرووداق ەلدەرi الىپ وتىر. ودان كەيiن وتكەن جىلدارى عانا دسۇ مۇشەسى اتانعان رەسەيمەن ساۋدا ۇلەسى - 19 پايىز، قىتايمەن - 18, شۆەيتساريا - 5, تۇركيامەن 3 پايىز بولىپ كەلەدi. مىنە، وسى اقپاراتتىڭ وزىنەن قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمىنداعى مەملەكەتتەردىڭ باسىمى دسۇ اياسىندا ارiپتەس بولىپ جۇرگەن مەملەكەتتەر ەكەنى اڭعارىلادى.

«دسۇ-عا ءوتۋ دەگەن - تەك قانا سىرتقى ساۋدا ساياساتىن عانا ەمەس، ءوزiنiڭ ەكونوميكالىق، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسiپ سالاسىنداعى ساياساتتارىن وسى دسۇ ەرەجەلەرi مەن قۇقىقتىق بازاسىنا ساي جۇرگiزۋ دەگەن ءسوز. ول بiزدiڭ ەلگە كەلەتiن تiكەلەي شەتەلدiك ينۆەستيتسيانىڭ كولەمiن ارتتىرۋعا تiكەلەي سەپتىگىن تيگىزەدى. بiز تاۋەلسiزدiك العان باستاپقى جىلداردا باسقا ەلدەرمەن ەكi جاقتى ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق كەلiسiمدەرگە قول قويعان بولاتىنبىز. سول كەلiسiمدەردiڭ ارقاسىندا بۇگiنگi كۇنi قازاقستان ەكونوميكاسىنا 200 ملرد. دوللاردى قۇرايتىن تiكەلەي شەتەلدiك ينۆەستيتسيالارى كەلدi. ول بiزدiڭ ەكونوميكامىزدىڭ وركەندەۋiنە تiكەلەي اسەر ەتتi. ەكونوميكامىزدىڭ قازiرگi دامۋى كەزەڭiندە بiزدiڭ ەڭ ۇلكەن ماقسات - ونى ءارتاراپتاندىرۋ. بiزدiڭ ەكسپورتىمىزدىڭ 80 پايىزى شيكiزاتتىڭ ەنشىسىندە. سوندىقتان بiز قازiرگi زامانعى ينۆەستيتسيالىق جانە ساۋدا كەلiسiمدەرiن جاساپ جاتىرمىز»، - دەپ تۇسىندىرەدى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا ىستەرى ءمينيسترى جانار ايتجانوۆا.

ال دسۇ اياسىندا نەندەي جاڭالىقتار كۇتىلەدى دەگەنگە كەلسەك، ەڭ الدىمەن ەلىمىزدە كەدەندىك تاريفتىك ساياسات وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ماسەلەن، مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، جالپى تاۋارلارعا قاتىستى قازاقستاننىڭ قازىرگى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىنداعى ورتاشا كەدەندىك ءتاريفى  10,4 پايىزدى قۇراسا، بۇل كورسەتكىش كەدەندىك وداق قۇرىلعانعا دەيىن 6,2 پايىز شاماسىندا بولعان ەكەن. بۇل رەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارى ءۇشىن كەدەندىك باجدىڭ ورتاشا دەڭگەيى 10,2 پايىزدى قۇرايتىن بولادى، ال ونەركاسىپ تاۋارلارىنا بۇل كورسەتكىش - 5,6 پايىز دەڭگەيىندە بولماق. 3 مىڭ 512 تاۋارلى پوزيتسيالار بويىنشا، سونىڭ ىشىندە اۆتوكولىكتەر، ازىق-تۇلىك، اعاش ماتەريالدارى، زەرگەرلىك بۇيىمدار، سىم-تەمىرلەر، كابەلدەر، سۋسىندار جانە تاعى باسقالارعا قازاقستانداعى باج ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ بىرىڭعاي كەدەندىك تاريفىنەن الىناتىن بولادى. ياعني، بۇنداي تاۋارلارعا بىرىڭعاي كەدەندىك تاريف دەڭگەيىنە قاراعاندا ءبىرشاما تومەن بولادى. بۇدان بولەك، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەننەن سوڭ قازاقستاندا ەكسپورتپەن جانە يمپورت الماستىرۋ شارالارىمەن بايلانىستى سۋبسيديالار تولىق توقتاتىلادى. دسۇ اياسىنداعى قول جەتكەن كەلىسىمدەرگە وراي، قازاقستاندا سيىر ەتى، شوشقا جانە قۇس ەتىنە تاريفتىك كۆوتا مولشەرى ارتتىرىلاتىن بولادى. بۇدان بولەك، قىزمەت كورسەتۋدىڭ ون سەكتورى جانە 116 سەكتورعا تاۋەلدى باعىت بويىنشا قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى مىندەتتەمەنى قازاقستان وزىنە الاتىن بولادى. ولاردىڭ ىشىندە تەلەكوممۋنيكاتسيا، ساقتاندىرۋ، بانكتىك قىزمەت، كولىك، تۋريزم، ساۋدا جانە باسقا دا سالالار بار. سونىمەن قاتار، قازاقستان دسۇ-عا رەسمي قوسىلعان كۇننەن كەيىنگى ءتورت جىل ىشىندە ۇكىمەتتىك ساتىپ الۋلار تۋرالى كەلىسىمگە قوسىلۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردى باستايتىن بولادى. بۇدان بولەك، الداعى ۋاقىتتا جەر قويناۋىن پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتارداعى جەرگىلىكتى قامتۋ تۋرالى تالاپتار تۇرىندەگى مەملەكەتتىك قولداۋلار جويىلادى. بۇدان بولەك، دسۇ-عا كىرگەننەن باستاپ ەكسپورتپەن، يمپورتتى الماستىرۋمەن بايلانىستى بارلىق سۋبسيديالارعا تىيىم سالىنۋى كەرەك. 

ماقتانىشپەن ايتۋعا تۇرارلىق ماسەلە - قازاقستاننىڭ دسۇ-داعى ەڭ باستى جەڭiسi - جالپى اۋىل شارۋاشىلىعى ءونiمiنiڭ 8,5 پايىز كولەمiندە سۋبسيديالاۋدى جۇرگiزۋ قۇقىعى بولىپ تابىلادى. مينيستر جانار ايتجانوۆانىڭ سوزىنە سەنسەك، دسۇ قۇرىلعالى بەرi مۇنداي ناتيجەگە تەك قىتاي مەن قازاقستان عانا قول جەتكiزiپ وتىر. «ۇزاققا سوزىلعان كەلiسسوزدەردە بiز اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسىمدىق بەردىك. سەبەبi حالقىمىزدىڭ 40 پايىزى اۋىلدا تۇرادى. جانە ولاردىڭ تابىسى مەن كۇنكورiسi اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى اتقارىلعان iستەرگە تiكەلەي بايلانىستى»، دەيدى مينيستر جانار ايتجانوۆا. ونىڭ ايتۋىنشا، «سارى كورزيناعا» قاتىستى ساۋالدار كەلiسسوزدەردە وتە قيىن ءجۇرىپ، كەلiسسوزدەردiڭ مەرزiمiن دە ۇزارتىپ جiبەرگەن. «سەبەبi بiزگە ۇيىمعا ەنۋ ەمەس، دسۇ-عا قانداي تالاپتارمەن كiرەتiنiمiز ماڭىزدى بولدى. ەڭ باستى جەڭiسiمiز - جالپى اۋىل شارۋاشىلىعى ءونiمiنiڭ 8,5 پايىز كولەمiندە سۋبسيديالاۋدى جۇرگiزۋ قۇقىعى. دسۇ قۇرىلعالى بەرi مۇنداي ناتيجەگە تەك قىتاي مەن قازاقستان قول جەتكiزiپ وتىر. قىتاي 2001 جىلى دسۇ-عا مۇشە بولعانىن بiلەسiزدەر»، - دەيدi ول. 

دەگەنمەن، بۇل دسۇ اياسىندا قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى باسىمدىققا مەيلىنشە يە بولادى دەگەن ءسوز ەمەس. ونىڭ ۇستىنە اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆ دسۇ-عا كىرۋدە بارلىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمى دەپ قاراۋعا دا بولمايتىنىن العا تارتادى. «دسۇ-نى قانداي دا ءبىر ساناتوري نەمەسە بارلىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمى دەپ قاراستىرۋعا بولمايدى. دسۇ - باسەكەلەستىكتىڭ جاڭا ساتىسى، جاڭا بەلەستەر مەن جاڭا تاۋەكەلدەر. بۇل يمپورتشىلارعا تىڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ارتادى دەگەن ءسوز»، - دەيدى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى. ونىڭ ءسوزىن بارلاساق، قازاقستاننىڭ دسۇ-عا كىرۋى جاڭا ينۆەستيتسيالار تارتۋعا، داۋ-جانجالداردى حالىقارالىق سوتتاردا شەشۋگە، سونداي-اق، حالىقارالىق ساۋدا ەرەجەلەرىن قۇرۋعا اتسالىسۋعا مۇمكىندىك تۋادى. «مەنىڭ ويىمشا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر بولادى. ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەتىمىز سول مۇمكىندىكتەردى جىبەرىپ الماي، جۇزەگە اسىرا ءبىلۋ بولماق»، - دەگەندى ايتادى مينيستر. 

قازاقپارات