ديدار امانتاي: تەاتر دا… ءوز ۋاقىتىنىڭ پەرەزەنتى ەمەس
ش.ايمانوۆ اتىنداعى قازاقفيلم كينوستۋدياسىنىڭ باس رەداكتورى، مەملەكەتتىك "دارىن" جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى-دراماتۋرگ ديدار امانتاي:
«تەاتر - ماڭگىلىك ونەر. بىراق، كەز-كەلگەن جاعدايدا بەلگىلى ءبىر ساياسي احۋالعا نە الەۋمەتتىك احۋالعا ىقپال ەتەتىن ونەردىڭ ءتۇرى ەمەس. ويتكەنى، ول ۇزدىكسىز حالىققا قىزمەت ەتەتىن ونەردىڭ ءتۇرى»، - دەپ باستادى بىزبەن اڭگىمەسىن.
1. ديدار اعا، مادەنيەت مينيسترلىگىندە بۇرىنعى كەزدەگىدەي رەپەرتۋارلىق-رەداكتسيالىق كوللەگيا قۇرۋ جانە درامالىق شىعارمالاردىڭ گرانت ماسەلەسى دە سولاي شەشىلۋ كەرەك دەگەنگە قالاي قارايسىز؟ الدە باسقا ۇسىنىسىڭىز بار ما؟
ش.ايمانوۆ اتىنداعى قازاقفيلم كينوستۋدياسىنىڭ باس رەداكتورى، مەملەكەتتىك "دارىن" جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى-دراماتۋرگ ديدار امانتاي:
«تەاتر - ماڭگىلىك ونەر. بىراق، كەز-كەلگەن جاعدايدا بەلگىلى ءبىر ساياسي احۋالعا نە الەۋمەتتىك احۋالعا ىقپال ەتەتىن ونەردىڭ ءتۇرى ەمەس. ويتكەنى، ول ۇزدىكسىز حالىققا قىزمەت ەتەتىن ونەردىڭ ءتۇرى»، - دەپ باستادى بىزبەن اڭگىمەسىن.
1. ديدار اعا، مادەنيەت مينيسترلىگىندە بۇرىنعى كەزدەگىدەي رەپەرتۋارلىق-رەداكتسيالىق كوللەگيا قۇرۋ جانە درامالىق شىعارمالاردىڭ گرانت ماسەلەسى دە سولاي شەشىلۋ كەرەك دەگەنگە قالاي قارايسىز؟ الدە باسقا ۇسىنىسىڭىز بار ما؟
تەگىندە، بۇل جەردە ەكى نارسەنى انىقتاپ الۋىمىز قاجەت. ءبىرىنشىسى، ەگەر تەاتر ءبىزدىڭ مەملەكەت تاراپىنان كوممەرتسيالىق ورتادا جۇمىس ىستەيتىن كوممەرتسيالىق بيزنەس قۇرىلىم رەتىندە قاراستىرىلاتىن بولسا نەمەسە نىسانا كورەرمەننىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن قالىپتاستىرۋ ەمەس، اقشا تابۋ كوزىنە اينالسا، ارينە، رەپەرتۋارلىق-رەداكتسيالىق كوللەگيانىڭ قاجەتى جوق. ال ەگەر تەاتر مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە، قوعامدىق سانانىڭ ءبىر فورماسى رەتىندە تۇجىرىمدالسا، وندا مەملەكەت تەاترعا اقشا سالۋى قاجەت. بارىمىزگە بەلگىلى، ءدال بۇگىنگى جاعدايدا ەشقانداي تەاتر ءوز بەتىمەن كۇن كورە المايدى. تەاترعا ەل بيۋدجەتىنەن قارجىلاندىرىلاتىن بريتانيا بالەت ونەرى سەكىلدى ۇكىمەت تاراپىنان كومەك قاجەت. تەاتر - ونەردىڭ ەڭ نازىك تە اسىل ءتۇرى. سوندىقتان، ءبىز تەاتردى ءوزىڭدى-ءوزىڭ قۇتقار دەپ تاسقىن سۋعا تاستاپ جىبەرۋىمىز مۇمكىن ەمەس. تەاتردى ماپەلەپ، ايالاۋ قاجەت. جالپى، تەاتر - ينتەلەكتۋالدىق كۇش-قۋاتتى، اسقان وقىمىستىلىقتى، تەرەڭ دە جان-جاقتى بىلىمدىلىكتى، جىلدار بويى قالىپتاساتىن ماشىقتى جانە ۇلكەن قارجىنى تالاپ ەتەتىن ونەر. وسى تۇرعىدا رەپەرتۋارلىق-رەداكتسيالىق كوللەگيا قۇرىلىپ، درامالىق شىعارمالارعا گرانت بەرۋ ماسەلەسى العا قويىلۋى قاجەت دەپ ويلايمىن. بۇل جەردە جەرگىلىكتى قارجىلاندىرۋدى بارلىق وبلىستاردا زاڭداستىرۋ كەرەك نەمەسە مادەنيەت مينيسترلىگى تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلۋى ءتيىس. (سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كينو تۋرالى زاڭ قابىلدانۋى قاجەت).
2. جاس دراماتۋرگتەردىڭ پەسا جازباۋىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ الدە ولار ءبىر-ەكى پەسا جازىپ، ونىسى ەش جەردە قويىلماعان سوڭ، ءبىرجولاتا دراما جازۋعا قولىن ءبىر سىلتەي مە؟
نەمىس فيلوسوفى م.حايدەگگەر: "فيلوسوفيا - قاشاندا بۇگىنگى كۇن تارتىبىنەن الشاق تۇرادى", - دەگەن ەكەن. سوندىقتان، تەاتر دا فيلوسوفيا ءتارىزدى ءوز ۋاقىتىنىڭ پەرزەنتى ەمەس. تەاتر - ونەرپازداردىڭ تالعامىن قالىپتاستىراتىن كوزقاراس تەزى، ىزدەنىستىڭ قايناعان قازانى، ونەردىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ ءبىرى، ءومىر ءسۇرۋ الۋاندىعى - كەڭ اۋقىمدا. بۇگىنگى تاڭدا زامان اعىمىنا ساي - كينوعا ءتۇسىپ، جىلدام كوزگە ءتۇسۋ، تەلەۆيزياعا شىعىپ، وقىس تانىلۋ ۇلكەن جەتىستىك، عاجايىپ تابىس سانالادى. سوندىقتان دا، جاس دراماتۋرگتەر تەاترعا بارمايدى. ولارعا كينو ستسەناريىن جازعان يگى. ويتكەنى، كينو ستسەناريىن جازىپ، ۇزاق ۋاقىت كۇتپەي تەز كورىنۋگە بولادى. سونداي-اق، تەاترعا قاراعاندا ولاردىڭ كورەرمەندەرى ۇزاق تۇراقتايدى. تەاتر قانداي جاعدايدا بولماسىن تەرەڭدىككە ۇمتىلۋدى قاجەت ەتەدى. كورەرمەن جينايمىز دەپ، تايازدىققا، ۇستىرتتىككە بارۋعا بولمايدى.
3. تاياۋ شەتەل اتانىپ جۇرگەن وزبەك، قىرعىز، تاتار، ءازىربايجاننىڭ اۋدارما پەسالارىن ساحناعا شىعارۋ ادەتكە اينالىپ كەتكەن سەكىلدى، الدە مۇنى تەاتر رەجيسسەرلەرى مەن ديرەكتورلارى بيزنەسكە اينالدىرىپ العان با؟
بۇل ساۋالىڭىز - وتە ورىندى. ەگەر ساۋال تۋىنداپ جاتسا، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بار ەكەندىگى - ونى تۋدىراتىن جاعدايدىڭ قالىپتاسقانىمەن تۇسىندىرىلەدى. شىنىندا دا، قازىر اۋدارما پەسالار كوپ قويىلىپ جاتىر. مۇندا ەشقانداي وعاشتىق جوق. ويتكەنى، ول 100%-عا قويىلىپ جاتقان جوق. بار بولعانى 20-30%-عا عانا شىعار. ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزىلمەگەندىكتەن، ەسەبىن ەشكىم بىلمەيدى. جالپى، تەاترتانۋدى زاماناۋي تۇرعىعا جەتكىزەمىز دەسەك، كينو ونەرىنىڭ قۇرىلىمىمەن تەڭ دارەجەدە دامىتۋ قاجەت. ول دەگەنىمىز - تەاترعا كەلەتىن كورەرمەندەر تالعامىن، قىزىعۋشىلىق دارەجەسىن، كەلەتىن ۋاقىتىن انىقتاپ-زەرتتەپ، مونيتورينگ جۇرگىزۋ، ءسويتىپ، تابىسقا قول جەتكىزۋدىڭ الدىن الا شارالارىن جاساۋ - كوپ كومەك بەرەر ەدى. ەڭ اۋەلى تەاتردىڭ ماسەلەسىن جونگە كەلتىرۋدە ينۆەنتاريزاتسيا ء(تيىستى عيماراتتار، زاتتار ءتىزىمىن، جارامدىعىن) نەمەسە تەاتر تۋرالى ۇلتتىق بايانداما جاسالۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، كورەرمەندەر سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن تەاتر تابيعاتىن ساقتاي وتىرىپ، جانرلاردىڭ جاڭا ءبىر يگىلىكتەرىن قولدانۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ءاربىر سپەكتاكل مەن دراماتۋرگيالىق شىعارمالارعا تەلەديداردان جارناما جۇرگىزىلىپ وتىرسا - نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. وعان قابات، عالامتور سايتتارىندا جارنامالىق اينالىمدار بەرىلسە، بۇل دا تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر جولىنا اينالار ەدى.
4. جاڭا ءداۋىردى قالاي جازۋعا بولادى جانە جاڭا قاھارماندار كىمدەر؟
تەاتردىڭ تاقىرىبى ەشقاشان وزگەرمەيدى. تەاتردىڭ تاقىرىبى بىرەۋ، ول -ەستەتيكا. فيلوسوفيا عىلىمى دانالىققا قۇشتارلىق بولسا، تەاتر ونەرى - اسەمدىككە قۇشتارلىق دەپ ايتۋىما بولادى. ونەر دەگەنىمىز - كەز-كەلگەن شىندىقتى ايتۋدىڭ ءبىر جولى. جانە، شىندىقتى كوركەم شىعارمامەن ايتۋ الدەقايدا ءتيىمدى. ونەر - ەستەتيكا - تەاتر. زامان اعىمىنا ساي اۆتوكولىك، عالامتور، كومپيۋتەر، تەحنولوگيا دامىعانىمەن، ادامنىڭ تابيعاتى سول كۇيىندە قالادى. سوندىقتان، كوڭىلىڭىز قالاعان تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىتۋگە بولادى. تەك قانا سول شىعارماڭىزدى اسەمدىك فورماسىندا بەرە ءبىلۋىڭىز قاجەت.
5. بۇگىنگى تەاترداعى كوركەمدىك كەڭەس دەگەننىڭ قۇرىلىمىنا، جۇمىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ولار كىمدەردەن قۇرىلۋى ءتيىس؟
ءار تەاتردىڭ كوركەمدىك كەڭەسىندە كىمدەر وتىرعانى - بارشامىزعا بەلگىسىز. بىراق، كوركەمدىك كەڭەس تسەنزۋرانىڭ (مەملەكەتتىك باقىلاۋدىڭ، تەكسەرىسىن) ءرولىن ەمەس، كوركەمدىك كەڭەس - اقىل-كەڭەستىڭ ءرولىن اتقارۋى ءتيىس. كوپشىلىك پىكىرلەر ورتاعا سالىنىپ، تالقىعا ءتۇسۋ بارىسىندا ءوز شەشىمىن تابادى. ال سوڭعى ءسوز رەجيسسەر تاراپىنان ۇسىنىلىپ، وسىنداي شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناس ورناۋى قاجەت. وسىلايشا، ناعىز ونەردىڭ مۇرات-مۇددەسىنە قايشى ماسەلەلەر سۇرىپتالىپ، كوركەم وي شەڭبەرىنە جەتەلەيتىن دۇنيەلەر قالماق.
6. ءبىر تەاتردا ءبىر رەجيسسەردىڭ ۇزاق قىزمەت اتقارۋى قانشالىقتى تابىستى؟ نەگە جاس رەجيسسەرلەر دايىندالمايدى؟
مەنىڭشە، "سەن تەاتردا قىزمەت ىستەۋگە قۇقىلىسىڭ، ال سەنىڭ جاسىڭ - كەلدى، ورىندى - بوسات" دەگەن ماسەلە العا قويىلماۋى ءتيىس. ەگەر سەنىڭ تەاترىڭا زيالى قاۋىم مۇشەلەرى، ونەرپازدار، جازۋشىلار كەلسە، ءومىر ءسۇرۋىڭدى توقتاتپا. ال، ونداي كورەرمەندەر كەلۋىن توقتاتسا، سەنىڭ ۋاقىتىڭ ءوتتى دەگەن ءسوز. رەجيسسەر ۋاقىتىنىڭ وتكەندىگى كورەرمەندەردىڭ سانىمەن جانە ساپاسىمەن شەشىلۋى ءتيىس. ال جاستار جاعىنا كەلەتىن بولساق، جاستارعا قويىلىم قويۋعا مۇمكىندىك بەرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ءتىپتى، تەاترداعى كىشى زالداردى جاستاردىڭ قۇزىرىنا بەرگەن ءجون. ول جەردە قازان قايناپ جاتۋى ءتيىس. ارينە، زاڭعا قايشى ەمەس، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ءارى ونەردىڭ مۇراتىن ناسيحاتتايتىن شىعارمالار بولۋى قاجەت. مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتان بولەك، حالىقتار دوستىعى مەن بىرلىگىن جانە قازاقتىڭ مۇددەسىن ايتۋعا ەركىندىك، كەڭىستىك بەرىلۋى پارىز. وسى تاراپتان كەلگەندە، مەنىڭ ويىمشا، ساحنا ەكسپەريمەنت الاڭىنا اينالۋى ءتيىس.
7. تەاتردى ديرەكتور باسقارۋ كەرەك پە، الدە بيلىكتى كوركەمدىك جەتەكشى دەپ سوعان جۇكتەگەن دۇرىس پا؟ جالپى تەاتر كوركەمدىك جەتەكشىسىن رەسەي، باسقا دا ەلدەردەگى سياقتى، تەاتر قايراتكەرلەر وداعى بەكىتسە قالاي بولار ەدى؟
تەاتردىڭ شارۋاشىلىعىن ديرەكتورى جۇرگىزۋى قاجەت، ال شىعارماشىلىعىن - رەجيسسەرلەر بيلەۋى ءتيىس. ديرەكتور ءارى باسشى، ءارى مەنەدجەر بولۋى كەرەك. ول رەجيسسەر نەمەسە دراماتۋرگ بولۋى مىندەتتى ەمەس. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ونەردى جاقسى ءتۇسىنىپ، تەرەڭ سەزە بىلەتىن، جانى اۋىراتىن، جاناشىر بولۋى قاجەت. باسشىلىق ەتۋشى قول استىنداعىلاردان اسەمدىككە قۇشتار ەتىپ، عاشىقتىق سەزىمىن وياتاتىنداي سپەكتاكل قويۋدى تالاپ ەتە بىلسە بولعانى. تەاترعا ساحنانى جانىنان ارتىق كورەتىن، بار بولمىسىمەن تۇيسىنەتىندەي تەاتر قايتاركەرلەرى شوعىرلانعاندا عانا جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزەدى. سوندا عانا تەاتر ونەرى كوركەيىپ، جاندانباق.
8. تەاتر قايراتكەرلەر قوعامىنىڭ ستاتۋسى قانداي بولۋى كەرەك؟ ول قانداي مىندەتتەردى اتقارۋى ءتيىس؟
شىعارماشىلىق ورتا ءبىر باسقا دا، شىعارماشىلىق قايراتكەرلەردىڭ وداعى ءبىر باسقا. كەز كەلگەن وداق - كاسىپتىك وداق. ول مۇشەلەرىنىڭ ومىردەگى پراگماتيكالىق ماسەلەلەرىن شەشەتىن مەكەمە بولۋى ءتيىس. جۇمىسسىز قالعان تەاتر قايراتكەرلەرىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ، اۆتورلىق قۇقىقتارىن قورعاپ، قارجىلاي كومەك كورسەتۋى قاجەت. وسىنداي ماسەلەلەرمەن اينالىسقان جاعدايدا عانا "تەاتر قايراتكەرلەر قوعامى" دەگەن مارتەبەگە ساي بولادى.
9. جاھاندانۋمەن بىرگە تەاتردىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى دەسەك، تەاترىمىز قانداي باعىت الۋى ءتيىس؟ ۇلتتىق تەاترىمىزدىڭ دامۋ باعىتى قانداي؟
تەاتر - كەڭىنەن الساق، بار ۇلتقا ورتاق، بار ۇلتتىڭ ەنشىسىندەگى ونەردىڭ ءتۇرى. سوندىقتان جاھاندانۋ كەزىندە تەاتر باتىسقا قاراي بەت الۋى كەرەك پە، الدە شىعىسقا قاراي بەت الۋى كەرەك پە دەگەن ماسەلە تۇرعان جوق. مۇندا: "قانداي سپەكتاكلدى قويۋ كەرەك؟" دەگەن سۇراق تۋىنداپ تۇر. ءتىپتى ول مىڭ جەردەن عالامدىق بولعانىمەن، كەز كەلگەن كورەرمەندى قۋانتا السا، مۇنىڭ ءوزى - ۇلكەن جەتىستىك. ۇلتتىق تەاترىمىزعا كەلەتىن بولساق، بۇل جەردە ايتىلار ماسەلە كوپ. جالپى العاندا، ۇلتتىق ء(مان-ماعىنا، قۇندىلىق) دەگەنىمىز -تەك قانا ۇلتىمىزدىڭ اتا-بابادان قالعان باي قازىنا، اسىل مۇراسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، دۇنيەجۇزىندە تۇڭعىش رەت باسقا حالىقتاردان بۇرىن جاڭا ءبىر فورمالاردى ويلاپ تابۋ نەمەسە وزگەشە ءبىر جاڭالىقتارعا قول جەتكىزۋ، ياعني ءبىرىنشى بوپ جاڭاشا جۇيە قالىپتاستىرۋ دەپ ەسەپتەيمىن. تابىلعان جاڭالىعىڭىز وزگە ەلدەرگە تابىس رەتىندە ۇسىنىلاتىن بولسا، بۇل دا ءبىر ۇلتتىق بەلگىڭىز. مىسالى، جاپوندىقتار كۇشتى تۇرمىستىق تەحنولوگيالىق زاتتاردى ويلاپ تاپتى، امەريكاندىقتار دجيپ اۆتوكولىگىن شىعاردى، نەمىستەر «مەرسەدەس» اۆتوكولىگىمەن تانىمال دەگەن سەكىلدى. جاپوندىقتار جاڭادان دجيپ اۆتوكولىگىن جاساۋ ءۇشىن كۇش سالىپ تالپىنعانىمەن، بۇل ءبارىبىر امەريكاندىقتاردىڭ ءومىرىن بەينەلەيتىن وبراز، ديزاين بولىپ شىعادى. سوندىقتان، ءبىز دە تەاترعا قىزمەت ەتۋدە ەشكىمگە بەلگىسىز تىڭ يدەالار ۇسىنىپ، فورما تاپساق، رەفورما تۋدىرساق، بۇل ءبىزدىڭ عانا ۇلتىمىزعا ءتان بەلگى بولىپ قالۋشى ەدى. ال "ۇلتتىق تەاتر" دەگەندى ەتنوگرافيالىق دەڭگەيدە عانا ءتۇسىنۋ تاياز ويلاۋدىڭ نىشانى بولىپ ەسەپتەلەدى.
سۇحباتتاسقان ايگەرىم تەڭگەبەكوۆا
«تەاتر.Kz» جۋرنالى، № 2, ءساۋىر،
الماتى - تاراز
