تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، اۋىلدىڭ جاعدايىنان گورى ۋربانيزاتسياعا كوپ يەك ارتقانىمىز بەلگىلى. اۋىل جۇرتىن قالاعا كوشىرۋ – قالانى قازاقىلاندىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى دەپ سانالعاندىقتان، اۋىلدى كوركەيتۋ ەكونوميكانىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ قاتارىنا كىرمەدى. ونداعى اعايىندى قالا ورتالىقتارىنا كوشىپ كەلۋگە ۇندەدىك. بىراق اۋىل حالقىنىڭ بارلىعى بىردەي ءبىز ويلاعانداي قالاعا جوڭكىلە قونىس اۋدارا قويمادى. قالالىق بولۋدى ەمەس، اۋىلدىق بولىپ قالا بەرۋدى قۇپ كورگەن جانداردىڭ قاراسى كوپ بولىپ شىقتى. اۋىلدى قيماعان ەلدىڭ تاڭداۋ قۇقىن سىيلاعاندىقتان، بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت اۋىلدىڭ ەكونوميكاسىنا نازار اۋدارىپ، ونى ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق باسىم باعىتتارىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىپ وتىرعان جايى بار.
مەملەكەت بۇعان دەيىن دە اۋىلدىڭ جاعدايىن نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. 2002-2005 جىلدارى «اۋىل جىلى» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جۇزەگە اسسا، بىرنەشە جىل بۇرىن «اق بۇلاق» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلىپ، ونىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى جوباسى جاسالدى. دەسەك تە، اۋىلعا كوڭىل ءبولۋ ىجداعاتتىلىقتى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى ەلدى مەكەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك شالعاي ايماقتاردا ورنالاسقان. ول وڭىرلەرگە بەرىلگەن كومەكتەر مەن قارجىلاردىڭ جۇمسالۋىن قاداعالاۋ دا ۇلكەن شارۋا.
پرەزيدەنت بيىلعى جولداۋىندا «بولاشاق – اگرارلىق سەكتوردا، اسىرەسە، شاعىن جانە ورتا بيزنەس تۇرىندەگى جاڭا وڭدەۋ كاسىپورىندارى جەلىسىن قۇرۋدا. بۇل تۇستا ءبىز بيزنەستى نەسيە ارقىلى قولداۋعا ءتيىسپىز. فەرمەرلەر ۇزاقمەرزىمدى قارجىلاندىرۋ مەن ساتۋ نارىقتارىنا دەلدالسىز، تىكەلەي شىعا الاتىن بولۋى ءتيىس. اۋىل وندىرۋشىلەرىنىڭ قارىزدارىن كەپىلدەندىرۋ جانە ساقتاندىرۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قۇرۋ دا وزەكتى ماسەلە» دەگەن بولاتىن. اۋىلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ قازاقستاننىڭ جانە ەلباسىنىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، شالعايداعى جۇرتقا قولدان كەلگەنشە كومەك كورسەتىلىپ جاتىر.

جۇمىسسىزدىق. اۋىزسۋ تاپشىلىعى…

قر وڭىرلىك دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، قازاقستاندا 6936 اۋىلدىق ەلدى مەكەن بار. وندا شامامەن 7,6 ميلليون ادام ءومىر سۇرۋدە، ياعني حالىقتىڭ 44%-ى اۋىلدا تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. 2009 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اۋىلدى جەرلەردە 1 ملن. 678 مىڭ 992 شاڭىراق بار ەكەن. بۇل دەگەنىمىز، ءار جانۇيادا شامامەن 4,5 ادامنان بار دەگەن ءسوز. دەگەنمەن، وسىنشا حالىق مەكەندەپ جاتقان اۋىلداردىڭ جاي-كۇيى كوڭىل كونشىتپەيدى. اسىرەسە، ونداعى ەڭبەك رەسۋرستارىنا مەملەكەت تاراپىنان سۇرانىس جوق بولعاندىقتان، جۇمىسقا جارامدى ادامداردىڭ كوپ بولعانىنا قاراماستان، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى ءالى تولىق شەشىم تاپپاعان.
بۇل جەردە مىناداي ماسەلەلەردى نازاردا ۇستاۋ كەرەك سياقتى. اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تەك مەملەكەتتەن بەرىلەتىن كومەككە ەمەس، ونىڭ جەر بەدەرىنە، بەيىمدەلگەن شارۋاشىلىق تۇرىنە (مۇناي، استىق جانە تاعى باسقا وندىرىستەرگە جاقىن نەمەسە الىس ورنالاسقاندىعىنا), گيد­روسفەراسىنا (سۋ رەسۋرستارىنىڭ ازدىعىنا نەمەسە مولدىعىنا) بايلانىس­تى بولسا كەرەك. گەوگرافيالىق ورتاسى قولايلى ەلدى مەكەندەر مەملەكەت بولگەن سۋبسيديالاردىڭ ارقاسىندا ەتەك-جەڭىن جيناپ ۇلگەردى. سولتۇستىك ايماقتاعى استىق ەگىنجايلارى مەن قويمالارىندا جۇمىس ىستەيتىن، وڭتۇستىكتەگى ماقتا مەن كۇرىش القاپتارىنداعى شارۋا اعايىندار جاقسىلىققا كەنەلىپ جاتىر. مۇناي مەن ۋران كوزدەرىنە جاقىن ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردەگى تۇرعىندار دا جەرگىلىكتى ءوندىرىس وشاقتارىندا قىزمەت ەتىپ، جاعدايلارىن قالىپقا ءتۇسىرىپ وتىر. ال اياقسۋ مەن اۋىزسۋى تاپشى، جەرى مەن كليماتى ەگىن شارۋاشىلىعىنا قولايسىز ايماقتار كۇردەلى رەفورمالاردى قاجەت ەتىپ وتىرعانى بۇگىنگى كۇننىڭ اششى شىندىعى. قازىرگى تاڭدا تەك مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن عانا قارجى الىپ وتىرعان اۋىلداردىڭ سانى كوپ.
بىزبەن تىلدەسكەن الماتى وبلىسى، كوكسۋ اۋدانى، «ون جىلدىق قازاقستان» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى اينۇر ­بەرداليەۆا ۇكىمەتتىڭ شالعاي ايماقتاردا ينتەرنەتتى دامىتقانىن قالايدى. «اۋىلداردا ينتەرنەت جىلدامدىعى قالامەن سالىستىرعاندا شامامەن ءتورت ەسە باياۋ. ينتەرنەت تەك بايلانىس قۇرالى ەمەس، سونىمەن بىرگە ول وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋى­نا كومەكشى قۇرال. مەكتەپ وقۋشىلارى كوپ سۇراقتىڭ جاۋابىن ينتەرنەتتەن ىزدەيدى، سوندىقتان ينتەرنەت تورابىن جەتىلدىرۋگە كۇش سالسا ەكەن» دەيدى. ال وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ارىس اۋدانى، زاداريا اۋىلىنىڭ ازاماتى نۇرجان جيەنبەك جۇمىسسىزدىق پەن اۋىزسۋ تاپشىلىعىن اۋىلدىق جەرلەردىڭ باستى تۇيتكىلدى ماسەلەسى دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەكى ماسەلە شارۋالار مەن ديقانداردىڭ ەكى قولىن بىردەي بايلاپ وتىر. «بۇرىندارى ادامدار قىسقارتۋعا ءىلىنىپ، جۇمىسسىزدىققا ۇشىراسا دا، ءوز بەتتەرىنشە جەر تىرناپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ كەتە بەرەتىن. كەيىننەن سۋ تاپشىلىعى ورىن العاننان كەيىن، ەل نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ قالدى» دەيدى ول. ءبىز اڭگىمەلەسكەن ەكى تۇرعىن وزدەرىنىڭ دە، اۋىلداستارىنىڭ دا مەملەكەتتەن ايرىقشا قولداۋ كۇتىپ وتىرعاندارىن جاسىرمايدى.

نەسيەدەن قاعاجۋ قالعان…

قالاي دەسەك تە، مەملەكەت بەل­سەن­دىلىكتى اۋىل حالقىنىڭ وزىنەن كۇتىپ وتىر. ەل ۇكىمەتىندەگىلەر دجون كەننەديدىڭ «مەملەكەت بىزگە نە بەرەدى دەپ ەمەس، ءبىز مەملەكەتكە نە بەرە الامىز؟» دەپ ويلاڭدار» دەگەن ايگىلى ءسوزىن قايتالاپ ايتقىسى كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. وڭىرلىك دامۋ مينيسترلىگى بيىل كوپتەگەن اۋدانداردان كاسىپكەرلىكتى قولداۋ ورتالىقتارى اشىلادى دەپ وتىر. قر وڭىرلىك دامۋ ۆيتسە-ءمينيسترى سەرىك جۇمانعاريننىڭ سوزىنە قاراعاندا، اتالعان ورتالىقتار ءاربىر اۋدان ورتالىعىندا اشىلادى. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە 17 قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى بار. الايدا ولاردىڭ بارلىعى تەك قالالاردا عانا جۇمىس ىستەيدى. ەندى مۇنداي ورتالىقتار شالعايداعى ەلدى مەكەندەرگە جاقىن اۋدانداردا قۇرىلماق. وندا ەسەپ-قيساپ جۇرگىزۋ، سالىق ساياساتىن ءتۇسىندىرۋ جانە بيزنەستى جوسپارلاۋ بويىنشا كاسىبي كەڭەستەر بەرىلەدى. ۆيتسە-ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر ءوز يدەيالارىن ساۋاتتى تۇردە قاعازعا تۇسىرە المايدى ەكەن.
اۋىلدى جەرلەردە شاعىن كاسىپكەر­لىكتەن گورى، ورتا جانە ءىرى شارۋا قوجالىقتارى جاقسى دامىعان. ولاردىڭ وزدەرى جوعارىدا ايتقانداي گەوگرافياسى، شارۋاشىلىعى قولايلى وڭىرلەردە قونىس تەپكەن. بۇل اۋىل شارۋاشىلىعى سۋبەكتىلەرىنىڭ بيۋدجەتكە تۇسىرەتىن تابىسى 4,1%-دى (2 ترلن. تەڭگە) عانا قۇرايدى. باسقالاردى ايتپاي-اق قويايىق، كەدەندىك وداق دەپ اتالاتىن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا وتىرعان رەسەيدە بۇل كورسەتكىش 8%. بىزدەن ەكى ەسە كوپ. ال بەلورۋسسيانىڭ ءجىو-ءنىڭ 18%-ىن اۋىل شارۋاشىلىعىنان تۇسكەن تۇسىمدەر قۇرايدى ەكەن.
قازاقستاندا وسى كۇنگە دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعىن نەسيەمەن قامتاماسىز ەتەتىن قارجى ينستيتۋتى ءالى قۇرىلماعان. رەسەي مەن بەلورۋسسيادا شارۋالاردىڭ جەرى مەن مۇلكىن كەپىلدىككە الىپ، ۇزاق مەرزىمگە ارزان نەسيە بەرەتىن اگروبانك جۇمىس ىستەيدى. ال بىزدەگى «قازاگرونىڭ» قارجى ينستيتۋتتارى ۇسىناتىن نەسيەلەردى اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋار وندىرۋشىلەرىنىڭ نەبارى 5-6 پايىزى عانا الادى، ونى دا ءىرى شارۋاشىلىقتار پايدالانادى. ال ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ءالى كۇنگە دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءتيىستى دەڭگەيدە نەسيە بەرمەيدى. ەكىنشى دەڭگەيلى بانك­تەر اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قىزمەت ەتەتىندەردىڭ نەبارى 3,6 پايى­زىن عانا نەسيەمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. سوندىقتان ەلىمىزدە ءاربىر اۋىل تۇرعىنىنا جەرى مەن مۇلكىن كەپىلدىككە قويىپ، ۇزاق مەرزىمگە، ارزان نەسيە الاتىنداي جاعداي جاسالۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.

ينۆەستيتسياعا مۇقتاجدىق…

قازىر اۋىل شارۋاشىلىعىنا تەك مەملەكەتتەن عانا قارجى بولىنەدى. بىلتىر اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاي-كۇيىنە قاتىستى پارلامەنتتە تىڭداۋ بولعاندا، دەپۋتاتتار وسى ماسەلەنى تالقىلاعان ەدى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ۇلەس قوسپاي وتىر دەپ ايىپتاعان بولاتىن.
ەگەر مەملەكەت اۋىل حالقىن ارزان نەسيەمەن قامتاماسىز ەتسە، ء«بىر وقپەن ەكى قويان اتار» ەدى. بىرىنشىدەن، پايىزى تومەن نەسيە ارقىلى ءار اۋىل وزىنە لايىق شارۋاشىلىق ءتۇرىن وزدەرى قالىپتاستىرىپ الادى. مىسالى، الىستاعى ءبىر اۋىلدىڭ شارۋاشىلىق الەۋەتىن انىقتاۋ ءۇشىن، مينيسترلىكتەن مونيتورينگ جۇرگىزۋگە قوسىمشا قارجى مەن ماماندار تارتىلاتىنى بەلگىلى. فەرمەرلىك جوبانىڭ ومىرشەڭ ەكەنىنە كوز جەتكىزىلگەندە عانا مەملەكەت تاراپىنان سۋبسيديا بولىنەدى. ال ارزان نەسيەنىڭ ارتىقشىلىعى – نەسيە العان فەرمەر بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الادى. ويتكەنى ءار اۋىلدىڭ قانداي كاسىپكە بەيىم ەكەنىن سول اۋىلدىڭ تۇرعىندارىنان ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. ەكىنشىدەن، ارزان نەسيەنىڭ ارقاسىندا تابيعاتى مەن كليماتى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولايسىز دەپ ەسەپتەلەتىن ايماقتاردا دا جاڭا كاسىپ تۇرلەرى پايدا بولۋى مۇمكىن.
ينۆەستيتسيالىق جۇمىستاردى جانداندىرساق، اۋىلداعى كوپ ماسەلەنىڭ كۇرمەۋى شەشىلەتىنى انىق. سۋ تاپشىلىعى بار ايماقتاردا تامشىلاتىپ سۋاراتىن جىلىجايلار سالۋ، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى گەندىك-موديفيكاتسيالانعان ونىمدەر ءوندىرۋ، توپىراعى اسا قۇنارلى ەمەس ايماقتار ءۇشىن ارنايى اگروتىڭايتقىشتار ساتىپ الۋ، جايىلىمى از وڭىرلەردە جەم-ءشوپ بازالارىن قۇرۋ، ەت، ءسۇت ونىمدەرىن وندىرەتىن فەرمەرلەردى زاماناۋي تەحنولوگيالارمەن جاراقتاندىرۋ، مالدى اسىلداندىرۋ، وسىنىڭ بارلىعى ەداۋىر ينۆەستيتسيانى قاجەت ەتىپ وتىر. ءبىر ايتا كەتەرلىك جاعداي، ەگەر مەملەكەت اۋىلعا ينۆەستيتسيا تارتىپ جاتسا، ونىڭ جارتىسىنان استامىن شاعىن شارۋا قوجالىقتارىنا جۇمساعانى ءتيىمدى بولار ەدى. سەبەبى اۋىلداعى شاعىن كاسىپكەرلەر كومەككە وتە مۇقتاج، ولار بۇعان دەيىن كوپ سۋبسيديادان قاعىلعان توپقا جاتادى. اۋىلداعى كاسىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتى اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى بولاتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

ساياسات سىرى

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىزىندا ۇكىمەت تۋعان جەرىنە ورالعىسى كەلەتىن ورالماندارعا قاتىستى «ورالمانداردى جايعاستىرۋ وڭىرلەرىن ايقىنداۋ تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. قاۋلى بويىنشا ەندى سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىز اقمولا، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا ورنالاستىرىلاتىن بولادى. بۇدان باسقا وڭىرلەرگە قونىستانعىسى كەلەتىن قازاقتارعا «ورالمان» مارتەبەسى بەرىلمەيدى. سونىمەن قاتار قاۋلى بويىنشا جوعارىداعى 7 وبلىستان وزگە ايماقتاردا تۇرعىسى كەلەتىن ورالمانداردىڭ ەسەپشوتىندا 2 ملن. 444 مىڭ تەڭگە اقشا بولۋى ءتيىس. ەگەر قالتالارىندا ونداي اقشا بولماسا، قازاقستانعا قاراي جول جابىق. الايدا بۇل سوما تەك ءبىر ورالمانعا ەمەس، ونىڭ تۇتاس جانۇياسىنا بەلگىلەنگەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
ۇكىمەتتىڭ ورالماندارعا قاتىستى بۇل ساياساتىن سىناۋشىلار دا، قولداۋشىلار دا كوپ. سىناۋشىلار ورالمانداردىڭ كەز كەلگەن جەرگە اپارىپ جاماي بەرەتىن جاماۋ ەمەس ەكەنىن، ۇكىمەتتىڭ ولاردىڭ تاڭداۋىمەن ساناسپاي وتىرعانىن ايتادى. دەگەنمەن، مۇنداي ماسەلەلەرگە ءۇستىرتىن ەمەس، تەرەڭ ءۇڭىلىپ قاراعان ءجون. بىرىنشىدەن، سولتۇستىك وبلىستار قازاقتاردىڭ ۇلەسى كەم وڭىرلەرگە جاتادى. ەكىنشىدەن، ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە قاراستى كوشى-قون كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى اسلان قارجاۋباەۆتىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى ۋاقىتتا جوعارىدا اتى اتالعان وبلىستاردا كوشىپ كەلگەندەردەن گورى، كوشىپ كەتكەندەردىڭ سانى كوپ. سول سەبەپتى ول جاقتا سىرتتان قونىس اۋدارىپ كەلگەندەرگە شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانۋعا، باسپانالى بولۋعا مۇمكىندىك بار. ال قانداستارىمىزدى حالقى تىعىز وبلىستارعا قونىستاندىرۋ جۇمىسسىزدىقتى ودان ارى اسقىندىرىپ، كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە قيىنشىلىقتار تۋعىزاتىنى بۇعان دەيىن جۇرگىزىلگەن كوشى-قون ساياساتى تۇسىندا دالەلدەندى.
ۇكىمەت ورالمانداردىڭ تاڭداۋ قۇقىمەن ساناسپاي وتىر دەۋ دە اسىعىس پىكىر. بۇل جەردە قونىس اۋدارىپ كەلۋشىلەر كەز كەلگەن وبلىسقا ورنالاسۋعا قۇقىلى، بىراق بەلگىلەنگەن 7 وبلىستان باسقا ايماقتارعا قونىستانسا، ورالمان مارتەبەسىنەن ايىرىلىپ، مەملەكەت بولەتىن كومەكتەن قاعىلادى. بىراق ورالماندار ۇكىمەت سىزىپ كورسەتكەن 7 وبلىستا ءومىر بويى تۇرۋعا مىندەتتى ەمەس، ارادا بەس جىل وتكەننەن كەيىن ءوزى قا­لاعان وڭىرلەرگە قونىس اۋدارا بە­رۋىنە بولادى. ال 2 ملن. 444 مىڭ تەڭگە ولار­دىڭ وزدەرىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى تۇر­مىستىق قيىندىقتان ساقتانۋىنا كەرەك.
جەر بەتىندە شەكارا سىرتىنداعى قانداستارىن ءوز ەلىنە كوشىرىپ الۋمەن اينالىسىپ جاتقان ءۇش مەملەكەت قانا بار ەكەنىن، سولاردىڭ ءبىرى قازاقستان ەكەنىن پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ بۇعان دەيىن تالاي رەت ايتتى. مەملەكەتتىڭ ورالماندارعا قاتىستى قولدانىپ وتىرعان بۇگىنگى ساياساتىن سىن ساداعىنا الۋ ابەستىك بولار. رەسەي فەدەراتسياسىنا بۇعان دەيىن ۋكراينانىڭ ورىس­تار كوپ شوعىرلانعان بولىگى قىرىم­نىڭ جالپى حالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى قوسىلعانى كوپشىلىككە بەلگىلى. سوندىقتان قازاقتار از شوعىر­لان­عان وبلىستارعا سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىزدى ورنالاستىرىپ، ونداعى ءوز ۇلتىمىزدىڭ ادامدارىنىڭ سانىن كوبەيتىپ جاتساق نەسى ايىپ؟ كەزىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ەلوردانى الماتىدان استاناعا كوشىرگەندە دە، قارسى داۋ ايتۋشىلاردىڭ قاراسى مول بولعان. الايدا استانامىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرگە اۋىسۋى ونداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسىنىڭ كوبەيۋىنە كوپ سەپتىگىن تيگىزگەنىن كوزبەن كورىپ وتىرمىز. قازاقستاننىڭ تەرىسكەيىندەگى وبلىستارعا كوز الارتىپ وتىرعانداردى كۇن سايىن كورىپ وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا نەمقۇرايلى قاراپ، ونىڭ تەرەڭ ءمانىن قاپەرگە الماۋ ەلدىگىمىزگە سىن بولار ەدى.

بەيبىت نالىباەۆ

"انا ءتىلى" گازەتى