- سiز بۇگiنگi بيلiك قانداي دا ءبىر ناقتى قادامدارعا بارۋعا دايىن دەپ ويلايسىز با؟ ەل پرەزيدەنتi قانشالىقتى قازاق قوعامىنىڭ ماسەلەسiن تۇسiنەدi جانە سەزiنەدi?
- قازاقستان - بۇگiن تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىن يگەرە باستاعان، بۋىنى قاتايىپ، قابىر­عاسى بەكiپ وتىرعان تابىس­تى مەملەكەتتەردiڭ بiرi. قالاي دەسەك تە، ول تابىستا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلكەن ۇلەسi بارىن تاعى دا مويىنداۋ كەرەك. الىستاعى جانە جاقىنداعى كورشiلەرگە قاراعاندا، بiزدiڭ دامۋ ستراتەگيامىز كوش-كەرۋەن العا كەتiپ قالعان.
ەگەر ەستەرiڭiزدە بولسا، 90 جىلدارى ەلiمiزدiڭ بولاشاعى جونiندە نەشە ءتۇرلi ساۋەگەيلەر ءارتۇرلi بولجامدار ايتقان بولاتىن، بiرەۋi iس جۇزiنە اسقان جوق. نەگiزگi سەبەپ - كۇشتi ورتالىقتانعان بيلiك بولدى جانە مودەرنيزاتسيا جوعارىدان ءجۇردi.
بiز قازiر ەكونوميكاسى دامىپ كەتكەن ەلدەردi جيi مىسال­عا كەلتiرەمiز. كەزiندە اقش جاڭادان قۇرىلىپ، دامىپ جاتقان كەزدە، ارگەنتينانىڭ دا ستارت الاڭى بiردەي بولعان. بiراق ارگەنتينا ارتتا قالدى. ويتكەنi «ۇلكەن قازاننىڭ iشiندەگi كوجەنi 93 پايىز حالىق iشپەي، 7 پايىز قالاۋلى توپ قانا iشكەن كەزدە، حالىقتىڭ باسىم كوپشiلiگi مودەرنيزا­تسيانىڭ نەگiزiن قابىلدامايدى» ەكەن.
بيلiك مادەني-رۋحاني، ماتەريالدىق-قارجىلىق رەسۋرستاردى جالپىلاما حالىققا ۇسىناتىن بەلگiلi بiر تەتiكتەر جاساۋى كەرەك. سول كەزدە بۇكiل حالىق مەملەكەت ءۇشiن جاۋاپ بەرۋ دارەجەسiنە جەتەدi.

- سiز بۇگiنگi بيلiك قانداي دا ءبىر ناقتى قادامدارعا بارۋعا دايىن دەپ ويلايسىز با؟ ەل پرەزيدەنتi قانشالىقتى قازاق قوعامىنىڭ ماسەلەسiن تۇسiنەدi جانە سەزiنەدi?
- قازاقستان - بۇگiن تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىن يگەرە باستاعان، بۋىنى قاتايىپ، قابىر­عاسى بەكiپ وتىرعان تابىس­تى مەملەكەتتەردiڭ بiرi. قالاي دەسەك تە، ول تابىستا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلكەن ۇلەسi بارىن تاعى دا مويىنداۋ كەرەك. الىستاعى جانە جاقىنداعى كورشiلەرگە قاراعاندا، بiزدiڭ دامۋ ستراتەگيامىز كوش-كەرۋەن العا كەتiپ قالعان.
ەگەر ەستەرiڭiزدە بولسا، 90 جىلدارى ەلiمiزدiڭ بولاشاعى جونiندە نەشە ءتۇرلi ساۋەگەيلەر ءارتۇرلi بولجامدار ايتقان بولاتىن، بiرەۋi iس جۇزiنە اسقان جوق. نەگiزگi سەبەپ - كۇشتi ورتالىقتانعان بيلiك بولدى جانە مودەرنيزاتسيا جوعارىدان ءجۇردi.
بiز قازiر ەكونوميكاسى دامىپ كەتكەن ەلدەردi جيi مىسال­عا كەلتiرەمiز. كەزiندە اقش جاڭادان قۇرىلىپ، دامىپ جاتقان كەزدە، ارگەنتينانىڭ دا ستارت الاڭى بiردەي بولعان. بiراق ارگەنتينا ارتتا قالدى. ويتكەنi «ۇلكەن قازاننىڭ iشiندەگi كوجەنi 93 پايىز حالىق iشپەي، 7 پايىز قالاۋلى توپ قانا iشكەن كەزدە، حالىقتىڭ باسىم كوپشiلiگi مودەرنيزا­تسيانىڭ نەگiزiن قابىلدامايدى» ەكەن.
بيلiك مادەني-رۋحاني، ماتەريالدىق-قارجىلىق رەسۋرستاردى جالپىلاما حالىققا ۇسىناتىن بەلگiلi بiر تەتiكتەر جاساۋى كەرەك. سول كەزدە بۇكiل حالىق مەملەكەت ءۇشiن جاۋاپ بەرۋ دارەجەسiنە جەتەدi.
- بiزدە سiزدiڭ باعالارى­ڭىزعا كەلiسپەيتiپ پرينتسيپتi ماسەلەلەر بار، ماسەلەن، حالىقتى مەملەكەت ءۇشiن جاۋاپ بەرۋ دەڭگەيiنە جەتكiزبەي وتىرعان بۇگiنگi بيلiكتiڭ ءوزi ەكەنi - سوقىر كورiپ وتىرعان جايت. دەگەنمەن دە ەلدi ۇلتتىق مۇددە تۋى استىندا بiرiكتiرۋ يدەياسى كiمگە دە بولسا ماڭىزدى بولسا كەرەك...
- البەتتە! بiزدiڭ ەلگە قوعام مەن مەملەكەتتiڭ، سالتتار مەن ينستيتۋتتاردىڭ، الەۋمەت­تiك توپتاردىڭ قارىم-قاتىناسىنان بولەك، بەلگiلi بiر تۇراقتاندىرعىشتار (ستابيليزاتورلار) ۇلتتى ۇيىستىرىپ جiبەرەتiن بەلگiلi بiر يدەيالار قاجەت.
مىسال ءۇشiن، 1990 جىلدارى رەسەيدە ۇلكەن ساياسي ماسەلەلەر بولىپ جاتقان كەزدە، ەلتسين سولجەنيتسىندى ەلگە الىپ كەلiپ، بۇكiل رەسەيدi پويىزبەن ارالاتقىزدى. ول بارلىق جەرلەردە ورىستىڭ رۋحىن كوتەرiپ، ورىس ۇلتىن ۇيىستىرۋعا كوپ ەڭبەك ەتتi. بۇل ۇلكەن فاكتور بولدى.
كەزiندە كەمەل پاشا دەگەن تۇركيانىڭ قورعانىس مينيسترi ورتا ازياعا كەلiپ، قىزىلدارعا قارسى باسماشى قوزعالىسىن باستاپ سوعىسقان. ول تاجiكستاندا جەرلەنگەن. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيiن، تۇرiكتەر كەمەل پاشانىڭ مۇردەسiن ەلiنە قايتارىپ، ونى قانداي قۇرمەتپەن قايتا جەرلەدi?! بۇل نە ءۇشiن كەرەك بولدى؟ بۇل ۇلتتى ۇيىستىرۋ ءۇشiن كەرەك ەدi.
مىسال ءۇشiن، بiزدiڭ قاجى­عۇمار دەگەن اعامىز قىتايدىڭ شاۋەشەك دەگەن جەرiندە ۇيقاماقتا وتىر. مەن ونىڭ تۇتقىندا جازعان كiتابىن وقىپ شىقتىم. بۇل كiتاپتا ءوزiمiز سياقتى قازاقتىڭ باستان وتكەندەرi, قازاقتىڭ ءوز iشiندەگi رۋحاني-مادەني ۇردiستەرi باياندالادى. بۇل ازاماتتى حالىقارالىق امنيستيا ۇيىمى ار-وجدان تۇتقىنى دەپ تانىعان.
بiر ايتا كەتەرi, قاجىعۇ­مار -  «تەمiر پەردە» زامانىنىڭ قۇربانى، قازiر ول كەزدەگi كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستiك جوق. كەرەك دەسەڭiز، ول وداقتىڭ ءوزi دە جوق. قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا ستراتەگيالىق ارiپتەستiك ورناعان دەپ ايتامىز. نەگە قىتاي وكiمەتiنە قازاقستانعا دەگەن ىستىق ىقىلاسى رەتiندە قاجىعۇماردى ەلiنە قايتارماسقا؟
سونىمەن قاتار مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ مۇردەسi مەن مۇراجايى ءوزiنiڭ تۋعان جەرi - بۇرىنعى تورعاي وبلىسىندا. كۇمبەزi ورنالاسقان بۇرىنعى كەڭشار تاراپ كەتكەن، مۇراجايدىڭ ءوزi قۇلاۋ ۇستiندە. مىسال ءۇشiن، نەگە مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ مۇراجايىن استاناعا، نە الماتىعا سالتاناتتى تۇردە كوشiرمەسكە؟! وسى سياقتى ۇلتتىق سەزiمگە اسەر ەتەتiن iس-شارانىڭ ءوزiن ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتiندەي دارەجەدە وتكiزۋگە بولادى. وسىنداي يگiلiكتi جۇمىسقا ساياسي كوزقاراستارعا قاراماستان، قوعامنىڭ بارلىق وكiلدەرi اتسالىسىپ، بiر ماقساتقا جۇمىلدىرىلسا، ەل بiرiگەتiن بولادى.
يزرايلدi الىپ قارايتىن بولساق، ول 60 ملن. ارابتاردىڭ ورتاسىندا وتىرعان 4 ملن. حالىقتان تۇرادى. ولار سول وزدەرiنiڭ جۇدىرىقتاي جۇمىلۋلارىنىڭ ارقاسىندا عانا توتەپ بەرiپ قانا قويماي، ءوزiنiڭ اراب ەلدەرiنە ءسوزiن وتكiزiپ وتىر. بiزگە دە بۇكiل ماسەلەنi شەشۋ ءۇشiن، وسىنداي كۇشتi قوعام جاساۋىمىز قاجەت.
- جاقىن ارادا جاستار وكiلدەرi ءوزiنiڭ تالاپ-تiلەكتەرiمەن بيلiككە شىقتى. بۇل جونiندە نە دەر ەدiڭiز؟
- قازاقستان قوعامىندا جاس­تاردىڭ اراسىندا بيلiككە دەگەن نيگيليزم ءورiس الىپ كەلەدi جانە كەيبiر ساياساتشىلار وسى ۇدەرiستىڭ «شوعىن ۇرلەپ»  ءجۇر. نيگيليزمنiڭ تامىرىن قارايتىن بولساق، ول XIX عاسىردا رەسەيدەگi اكەلەر مەن بالالار اراسىنداعى تۇرمىس­تىق تارتىستان شىعىپ، بارا-بارا ساياسي نيگيليزمگە ۇلاستى. سول نيگيليزمنىڭ  سوڭى 1917 جىلعى تەكتونيكالىق ۇدەرiستەر­گە جەتتى. اقىرى، مىنە، سونىڭ سالدارىنان  رەسەي ءالi ەسiن جيا الماي جاتىر. مىسالى، رەسەي­دەگi قازiرگi تاڭدا بولىپ جاتقان لاڭكەستiك، سكين­حەندتiك قۇبىلىستار - ءبارi سول XIX عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىنداعى شەشiلمەي قالعان ءما­سە­لەلەردiڭ بۇگiنگi جاڭعىرىعى. سوندىقتان قازاقستان قوعامىن ءارi قاراي جۇمىلدىرىپ دامىتۋ ءۇشiن، بiزگە وسى جاستاردىڭ اراسىنداعى نيگيليزم ماسەلەسiن بۇگiننەن باستاپ «ەمدەۋ» قاجەت.
نەگiزiندە، بۇل ۇدەرiستەر - ءاربiر دامىعان ەلدەردiڭ بويىندا بار «سيمپتومدار» مەن «شيەلەنiستەر». بۇل شيەلەنiس­تiڭ ءمانi مىنادا: دۇنيە جۇزiندە «ۋربانيزاتسيا» ۇدەرiسi ءجۇرiپ جاتىر، وسى ۇدەرiس بiزدiڭ ەلiمiزدە دە بولىپ جاتىر. مiنە، وسى ۇدەرiس قوعامدى بەلگiلi بiر مادەني-تۇرمىستىق شيەلەنiسكە اكەلiپ تىرەي بەرەدى. بiز شيەلەنiس دەگەن تەرميننەن قورىقپاۋىمىز كەرەك، ويتكەنi دامۋدىڭ ءوزi قاراما-قايشىلىقتان تۇرادى.
ەندi بiر مىسال. الماتى جىلىنا 50 مىڭنان استام اۋىلدان كەلگەن ادامدى قابىلدايدى. اۋىلدان كەلگەن ادامنىڭ، اسiرەسە جاستاردىڭ قۇندىلىقتارى، مادەنيەتi مەن قالادا تۇراتىن ادامنىڭ ءومiردi قابىلداۋىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار. اۋىل ادامى - قازاقي; قازاقتىڭ ءداستۇرiن بويىنا سiڭiرگەن; ءتۇپ-تامىرىن بiلەدi جانە سىيلايدى، بويىندا بەلگiلi بiر ادامگەرشiلiك-گۋمانيستiك قاسيەتتەرi بار. قالا ادامدارىنىڭ پسيحولوگياسى، مەنiڭشە، بiراز وزگەرگەن: ولاردىڭ وي-ساناسى باتىسقا جاقىنىراق; باس­قا بiر مادەنيەتتەردiڭ ەلەمەنتتەرiن قابىلداعان; كومفورميزمگە جاقىن تۇرادى. مiنە، وسى ەكi مادەنيەتتiڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق كەيبiر ساياسي-الەۋمەتتiك ماسەلەلەردiڭ كاتاليزاتورى بولىپ تۇر جانە ۇلتتىق ماسەلەلەردi كوتەرۋدiڭ دiڭگەگi.
بۇگiنگi تاڭداعى قازاقستاندا بولىپ جاتقان ۇدەرiستەردiڭ نەگiزi, ءتۇپ-تامىرى وسىندا. سونىمەن بiرگە 1990 جىلعى قازاقتار تۇراقتىلىق دەگەن ۇعىمعا زور ءمان بەرiپ ءومiر سۇرسە، بۇگiنگi قازاق تۇراقتىلىق دەگەن ۇعىمعا قاناعاتتانباي وتىر. تۇراقتىلىق ۇعىمىمەن قاتار، ۇلتتى دامىتۋدىڭ باعىت-باعدارىن بەرۋدi تالاپ ەتەدi.
سوندىقتان جاستاردى قوعامعا «ينتەگراتسيالايتىن»، «الەۋمەتتەندiرەتiن» مەملەكەتتiك جوبا جاساۋ كەرەك.
- سiز ساياساتتانۋشى رەتiندە ەلiمiزدە ورىن العان بiرپارتيالى پارلامەنتتiك جۇيەگە قانداي باعا بەرەسiز؟
- قازاقستانداعى بiر پار­تيا­لىق جۇيە سۋبەكتيۆتi, ياعني «ادام» فاكتورىنان پايدا بولعان. دەگەنمەن دە دۇنيە جۇزiندە بiر پارتيالىق مەملەكەتتەر كوپ جانە ەكونوميكالىق دامۋى وتە شاپشاڭ ەلدەر. ولار: جاپونيا، تايۆان، قىتاي، ءۇندiستان. بiراق ولار بەلگiلi بiر دامۋ دەڭگەيiنە جەتكەن سوڭ، ترانسفورماتسيالانىپ، باسقا پارتيالارمەن ءوز بيلiگiن بولiسەدi.
بiر پارتيالىق بيلiك جۇيەسى­نiڭ iشiندە قوعامنىڭ دامۋى مەن الەۋمەتتiك دامۋعا، ەكونوميكالىق دامۋعا بايلانىستى ءار­تۇرلi فراكتسيالار، ءارتۇرلi الەۋ­مەتتiك توپتار اراسىندا پiكiرتالاستار بولۋى اۋاداي قاجەت.
- ۇلتتى ۇيىستىرۋ ماسە­لەسiن كiم جۇرگiزۋi كەرەك، بيلiك قولىنا الۋى كەرەك پە؟ بۇگiنگi بيلiك سوعان دا­يىن دەپ ويلايسىز با، تiپتi ول بيلiككە قوعامداعى سەنiم­سiزدiك اسقىنىپ تۇرعان جاعدايدا ۇيىستىرۋ ميسسياسى ونىڭ قولىنان كەلەر مە ەكەن؟
- كورشi رەسەيگە قارايتىن بولساڭىز، كiشكەنتاي عانا ماسەلەگە بولا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ونى جiلiكتەپ، ەگجەي-تەگجەيلi اشىپ جازادى. بيلiكتەگiلەرi دە سول ماسەلە تۋرالى تولىقتاي مالiمەت بەرiپ، نۇكتە قويادى. جاقىندا رەسەيدە بولعان كەزەكتi لاڭكەستiك كەزiندە رەسەي پرەزيدەنتi مەدۆەدەۆ تە، پرەمەر-مينيستر پۋتين دە سول ماسەلەنiڭ باسى-قاسىندا ءجۇردi دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
قىزىلاعاشتا، تارباعاتايدا بولعان سۋ اپاتتارىنا بايلانىستى جاعدايلارعا قوعام ءوزiنiڭ بەلسەندiلiگiن كورسەتتi, ال بيلiك تارپىنان مۇنىڭ سەبەپ سالدارىن قوعامعا ءتۇسiندiرۋ شارالارى بولعان جوق. بiزدە پرەزيدەنت تاپسىرما بەرمەي، ەشتەڭە شەشiلمەيدi. تارباعاتايداعى جاعدايعا 10-15 كۇن بول­عانشا، سوندا دا پرەزيدەنت ەشتەڭە ايتپايىنشا، شەنەۋ­نiكتەردiڭ بiردە-بiرەۋi سول جاققا بارۋ كەرەكتiگiن، كومەكتەسۋ قاجەتتiگiن ايتقان جوق. بiزدە بارلىعىن پرەزيدەنت رەتتەيدi, سودان سوڭ عانا شەنەۋنiكتەر قيمىلداي باستايدى. ال بۇكiل قازاقستاننىڭ ماسەلەسiنە بiر عانا پرەزيدەنت جاۋاپ بەرە المايدى عوي. بۇل تۇرعىدان العاندا، بiزگە شەنەۋنiكتەردi مiندەتتi تۇردە قوعامنىڭ باقىلاۋىنا قويۋ كەرەك سياقتى.
وسى ماسەلەلەردiڭ بارلىعىن شەشپەي، بiزدiڭ ەل دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلا المايدى. اتاقتى فۋتۋرولوگ ف.فۋكۋياما ءاربiر ەلدiڭ دامۋى بiرiنشi رەتتە سول ەلدiڭ قۇندىلىقتارى مەن مادەنيەتiنە تiكە­لەي بايلانىستى ەكەندiگiن دالەلدەپ بەردi.
سوندا ءوزiنiڭ سالت-ءداستۇرiن دامۋدىڭ فاكتورىنا اينال­دىر­عان ەلدەر - جاپونيا، ءوڭتۇس­تiك كورەيا، قىتاي، ءۇن­دiستان مەملەكەتتەرi بولىپ شىقتى. سوندىقتان بiز ءوزiمiزدiڭ سالت-ءداستۇرiمiزدi, ءما­دەنيەتiمiزدi دامۋدىڭ فاكتورىنا اينالدىرا بiلۋiمiز كەرەك.
ساياساتتانۋدا «ماڭگi قۋىپ جەتۋ الگوريتمi» دەگەن ۇعىم بار. بۇل الگوريتمگە «باتىس وركەنيەتi مەملەكەتتەرiنەن» باسقا ەلدەردiڭ كوپشiلiگi كەلە جاتىر. پول رايت دەگەن امەريكاندىق ساياساتتانۋشى «باتىس ەلدەرi ەشكiمدi قۋىپ جەتپەي، ءوز جولىمەن كەلە جاتىر، ال قۋىپ جەتۋشi ەلدەر باتىس ستاندارتتارىنا جاقىنداعان كەزدە، باتىس باسقا دەڭگەيگە شىعىپ كەتكەن»، - دەيدi.
بۇل ءتۇيiندi شەشۋدiڭ جولى - ۇلتتىق ينتەللەكتۋالدىق قۇندىلىقتاردى جان-جاقتى جۇمىلدىرا وتىرىپ، دامىعان ەلدەر كلۋبىنا ەنۋ. ەلiمiز وسى جولمەن كەلە جاتىر.  

دينارا مىرزاباەۆا،
«D»
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ -
«بIز قايتسەك  جۇمىلعان جۇدىرىق بولا الامىز؟

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 16 (53) وت 21 اپرەليا  2010 گ.