- ءسىزدىڭ نەگىزگى قىزمەتىڭىزدەن ءبو­لەك، تاريحي زەرتتەۋلەرمەن، سو­نىڭ ىشىندە بالبال تاستاردى تانۋمەن كوپ­تەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى ءبى­لەمىز. جالپى، ءدال وسى تاقىرىپ­پەن نەگە اينالىستىڭىز؟

- ءسىزدىڭ نەگىزگى قىزمەتىڭىزدەن ءبو­لەك، تاريحي زەرتتەۋلەرمەن، سو­نىڭ ىشىندە بالبال تاستاردى تانۋمەن كوپ­تەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى ءبى­لەمىز. جالپى، ءدال وسى تاقىرىپ­پەن نەگە اينالىستىڭىز؟

- باستاپقى كەزدە مەن بالبال­تاس­قا عىلىمي تۇرعىدان ەمەس، بەل­گىلى ءبىر وبرازدىق تۇرعىدان قىزىعا باس­تادىم. سەبەبى ءبىز قازاق دا­لا­سىن ەلەستەتكەن كەزدە كوزگە ءجيى كە­لەتىن وبرازداردىڭ ءبىرى: شەكسىز دالا، قيسايىپ تۇرعان بالبال تاس، ۇزاقتان مەنمۇندالاعان توبە. دالا كو­رىنىسىنىڭ سىرى - ول تاڭ اتىپ، كۇن باتىپ جاتسا دا، كەز كەلگەن ۋا­قىت­تا وسى شەكسىز دالادا ءبىر مۇڭ باي­قالادى. ال بالبال تاس تۇرعان جەر­دە دالا مۇڭى بۇدان دا قاتتى سە­زىلەدى...
بالبال تاس - بۇل ءوزىڭىز بىلە­تىن­دەي، نەگىزى ەرتە تۇركىلىك ءداستۇر. بال­بال تاستاردىڭ نەگىزگى تارالۋ ايماعى - ورحوننان باستاپ كاس­پي جاعاسىنا دەيىن. ال قىپشاق ءدا­ۋىرىنەن كەيىن بالبال تاستار ءۇر­دىسى جالعاسىپ، سولتۇستىك كاۆكاز، رە­سەي، ۋكراينا، دۋنايعا دەيىن جا­يىلدى. بىراق باتىسقا ىعىسىپ، ۋا­قىت وزگەرگەن سايىن ونىڭ فور­ما­سى دا وزگەرىپ وتىردى. بۇگىنگى قۇلپىتاستار مەن قويتاستار - سول بالبالداردىڭ جالعاسى. نەگىزى، بۇل تاقىرىپتى ارحەولوگتار زەرتتە­گەن سوڭ، بۇعان قاتىستى تەك عىلىمي كوزقاراس قالىپتاسىپ قالعان. مە­نىڭ­شە، مۇنىڭ تەك عىلىمي كوزقا­راس­تان باسقا دا، ايتالىق، تانىم­دىق، رۋحاني استار-ماعىناسى زور.
بىرىنشىدەن، بالبال تاستاردى ونەر تۋىندىلارى دەپ تە قاراۋ قا­جەت. تاستا ادام بەينەلەرىن، سول كەز­دەگى تۇلعالاردىڭ مىنەزدەرىن كەل­تىرىپ، بىردە ايبىندى رۋحتى، ال باس­قا ءبىر كەزدە تراگەديالىق كە­يىپ­تى جەتكىزە العان.
ەكىنشىدەن، بالبال تاستار تۋ­رالى جۇيەلى زەرتتەۋلەر از. كوپ­تە­گەن عالىمدار، تەك بەلگىلى ءبىر اي­ماقتىڭ نەمەسە ءوڭىردىڭ كولەمىندە عانا ولاردى قاراستىرادى. ال ءبىز ولاردى كەڭ ماسشتابتا قا­را­عىمىز كەلەدى. وسى ۋاقىت بويى، ءبىز­ سە­مەيدەگى شىڭعىستاۋ، پاۆ­لو­دار­داعى باياناۋىل مەن قى­زىل­تاۋ، اق­مولاداعى ەرەيمەنتاۋ، جام­بىل­داعى شۋ مەن مەركى جانە قىر­عىزستان مەن موڭعولياعا سا­پار جاسادىق. قازىر سول ەكس­پە­دي­تسيا­لاردا جيناقتالعان ماتە­ريال­داردى تالداۋدامىز. قۇداي قالاسا، وسى جىلى قاراعاندىداعى قار­قا­رالىعا جانە موڭعولياعا ەكىنشى ساپاردى جوسپارلاپ وتىرمىز.
ۇشىنشىدەن، بۇل - ولاردىڭ ساق­­تالۋى مەن قورعالۋ ماسەلەسى. جىل­­دان-جىلعا دالادا تۇرعان تاس­تار­دىڭ سانى ازايىپ، كوبىسى ۇر­­­­­لانىپ، قال­عانى قيراتىلىپ جا­تىر. وسى­عان نازار اۋدارعىمىز كە­­لەدى.
- موڭعولياداعى قازاق ايماق­تا­رىنداعى بالبال تاستاردى زەرت­تەپ قايتقان سوڭ، ءسىز ءبىر سۇحبا­تى­ڭىزدا: «مەن تاس ەمەس، رۋح ىزدەپ ءجۇر­مىن» دەگەن ەدىڭىز. قازاقتىڭ رۋ­حىن ءسىز سول تاستاردان تاپتىڭىز با؟
- بالبال تاستا قاشالعان ادام بەي­نەلەرىنەن سول ءبىر كەزدەردى، ەر­تەدەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ كەي­پىن عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن سولار­دىڭ ءمى­نەزدەرىن ەلەستەتەسىڭ. كەيدە سول تاس­تارعا قارايسىڭ دا، تاڭعا­لاسىڭ. ءبىر كىسىلەر ايتپاقشى، بايا­عىدا ءومىر سۇرگەن سول شالداردىڭ كەي­پى بۇگىن وزگەرمەگەن ەكەن عوي دەي­سىڭ... قۇدايعا شۇكىر، سول مىنەز ءالى ءبىزدىڭ بويىمىزدا بار سياقتى، ءاي­تەۋىر سوعان سەنگىم كەلەدى.
- ءسىز اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا، بال­بال تاستارعا تەك عىلىمي، ياعني ار­حەو­لوگيالىق تۇرعىدان ەمەس، رۋ­حاني-تانىمدىق تۇرعىدان دا قاراۋ قاجەت دەپ ايتىپ قالدىڭىز. وسى ويى­ڭىزدى جالعاستىرساق...
- تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ادام با­لاسى ءوزىنىڭ كىمنەن جانە قالاي جا­رالعانىن ۇمىتىپ، كەيدە قۇداي­مەن جارىسىپ يا تالاسىپ جاتادى. قىتايلىقتاردىڭ ۇلى قورعانى، مىسىر ەلىنىڭ پيراميدالارى - مۇنىڭ بارىندە سول «مەنمەندىك». ماسەلەن، جاقىندا دۋبايدا الەم­دەگى ەڭ بيىك عيمارات اشىلدى. ءوز باسىم مۇنداي جايتتارعا تاڭ­عالمايمىن، مەن بۇدان قورقامىن. ادام ءوز كۇشىن، ءوز مۇمكىندىكتەرىن ونىسىمەن كورسەتپەۋى كەرەك. ادام تابيعاتتان دا، قۇدايدان دا اسىپ كەتە المايدى. بىراق كوپتەگەن حا­لىقتار، مەملەكەتتەر «مەنمەندىك­كە» بارىپ، «ءبىز وسىنداي دەڭگەيگە جەتتىك» دەگەندى پاش ەتىپ جاتادى. ال ءبىزدىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىنان تۋىنداعان قۇندىلىقتارىمىز ءوز­گەشە. باسقالارمەن جارىسىپ، ءۇل­كەن قالا، نە قامال سالۋدى كوزدە­مەي نەمەسە وزەننىڭ اعىسىن بۇز­باي، تاۋدى بۇزباي، وزدەرى مەكەن­دەگەن سول جەردى قاز-قالپىندا ءار ۇر­پاققا تاپسىرىپ وتىرعان. دا­لادا تۇرعان بالبالدار - سىزدەردىڭ اتا-بابالارىڭىز وسى جەرگە يە بولعان، ەندى سىزدەر دە وسى جەرگە يە بولىپ، وزدەرىڭنەن كەيىنگى ۇر­پاق­قا امانات ەتىپ تاپسىرىڭدار دە­گەن قاراپايىم عانا ويدى ءۇن­دەيتىن سياقتى.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بالبال تاس­تار عاسىرلارمەن ساقتالعان ءداستۇر بو­يىنشا دالادا تۇرۋى كەرەك پە، الدە ولاردى ساقتاۋعا ارنايى مۇرا­جاي اشۋ دۇرىس پا؟
- العاشىندا، بالكىم، بالبال تاستاردى ءبىر جەرگە جيناپ، ارنايى مۇراجاي اشۋ ءجون شىعار دەگەن وي بولدى. مەن ارىپتەستەرىممەن بىرگە قازاقستانداعى كوپتەگەن وبلىس­تىق، اۋداندىق، ولكەلىك مۇراجاي­لار­دى ارالاپ شىقتىم. بايقاعا­نىم، كوپ جەردە بالبال تاستارعا ارنالعان ارنايى ەكسپوزيتسيا نە زال جوق. تاراز قالاسىندا عانا ءبىر كەشەن بار. راس، كەيبىر اۋداندىق، وبلىستىق مۇراجايلاردىڭ كىرە-بەرىسىندە، دالادا بالبال تاستار ورنالاستىرىلعان، بىراق كوبى ءجۇ­يەسىز. ماسەلەن، شىمكەنت، وسكە­مەن­نىڭ وبلىستىق مۇراجايلارىن­دا بالبال تاستار پاتشا اسكەرىنەن قال­عان زەڭبىرەكتەرگە قارسى ور­نا­تىل­عان. مۇنىڭ ءوزى دە، ياعني زەڭ­بى­رەك­تەرگە قارسى بالبال تاستاردى قا­راتىپ قويۋ دا كەزدەيسوقتىق ەمەس شىعار؟!
وتكەن جازدا ارىپتەسىم بەرىك ابدىعاليەۆپەن الماتىداعى ورتا­لىق مەملەكەتتىك مۇراجايدىڭ دي­رەك­تورى نۇرسان الىمبايعا ارنا­يى بارىپ، ءوز ويلارىمىزبەن ءبو­لىسكەن ەدىك. ول دا بىزبەن كەلىسىپ، ەگەر­دە قارجى بولىنسە، تۇتاستاي ءبىر زالدى بالبال تاستارعا ارناۋعا بو­لار ەدى دەگەن ويدا. مەنىڭ ويىم­شا، بالبال تاستارعا قاتىستى ءبىر زال ەمەس، ءتىپتى يدەالدى تۇردە دەر­بەس مۇراجاي اشىلۋى ءتيىس. ارينە، دالادا جاتقاندارىن سۋىرىپ الماي، سول كۇيىندە قالدىرۋ قاجەت، ال ءارتۇرلى اۋداندىق مۇراجايلار الدىنداعى بالبال تاستاردى ءبىر جەرگە جيىپ، تۇگەندەپ، جۇيەلەۋ كە­رەك. سونىمەن قاتار، قازبا جۇ­مى­ستارىن جۇرگىزەتىن ارحەولوگتار تاپقان بالبالدارىن ءوز ينستيتۋت­تارىن نەمەسە جەكە جيىن­تىق­تا­رى­نا (كوللەكتسياسىنا) الىپ كەتىپ جا­تادى. سولاردى دا ءبىر ورتالىققا توپ­تاپ، نەگە جيناماسقا؟!
- ولاردى ساقتاۋ ماسەلەسى قان­داي دەڭگەيدە؟
- مىسالى، شىڭعىستاۋعا ۇيىم­­داستىرىلعان ساپار بارى­سىندا بىزگە ءبىر سىنعان بالبال تاس كەز­دەستى. ونى اڭ اۋلاۋمەن اۋەستە­نۋ­شىلەر سۋدان وتە الماي، كولىگىنىڭ استىنا، لايعا لاقتىرعان. نەمەسە باياناۋىلدىڭ ماڭىنداعى ءبىر تاستى سايدىڭ ىشىنەن تاۋىپ قاراپ، ءتۇسىرىپ بولعاسىن، جول كورسەتكەن اعامىز «قايتادان سول سايعا جات­قىزىپ سالىپ قويىڭدار، ايتپەسە جولدا ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋلەر سۋىرىپ الىپ كەتەر» دەپ قايتا-قايتا ۋايىمدادى. ەرەيمەنتاۋعا ءبىز ءجيى بارىپ، ءتۇسىرىپ جۇرگەن تا­سى­مىزدى ۆولوشين ەسىمدى ارحەولوگ تۇرعان جەرىنەن اكەتىپ، استانالىق ءبىر مۇراجايعا بارىپ ساتىپ ءجى­بەردى. وسىنداي مىسالدار كوپ. سون­دىقتان ءبىز كەيبىر قۇلاپ جات­قان بالبال تاستاردى تىكتەپ قوي­ماي، ءشوپتىڭ استىنا قايتا تىعىپ كەتىپ جۇردىك. امال جوق، ونى تىكتەپ قويساق، بىرەۋلەر قايتادان سىندىرىپ نە ۇرلاپ كەتۋى مۇمكىن. قايدا بارساق تا، ءجيى وسى تاستار­دىڭ سوڭعى ۋاقىتتا ۇرلانىپ، سا­تىلىپ جاتقاندىعىن ايتىپ جا­تادى. وكىنىشكە قاراي، جىلدار ءوت­كەن سايىن دالادا تۇرعان بۇل تاس­تار ازايىپ بارا جاتىر. سوندىقتان اۋدان، اۋىل، كەنت اكىمدەرى تەك شارۋاشىلىق ماسەلەلەر بويىنشا ەمەس، سونىمەن قاتار بابالاردان قالعان مۇراعا دا باس-كوز بولۋى كەرەك. ەڭ قىزىعى، قازاق ارحەو­لوگ­تارىنىڭ ماقالالارىن وقىپ كور­سەڭىز، ولار قازاقستانداعى بالبال تاس­تاردىڭ جالپى سانىن كەلتىرگەن كەزدە كەيدە الىستاعى جاپوندىق عالىمداردىڭ مالىمەتتەرىنە ءسۇ­يە­نەدى. ءوز جەرىمىزدەگى مۇراعا ءوزىمىز يە بولا الماي ءجۇرمىز. بۇل ورتاق ەسەپ­تىڭ، جۇيەلى زەرتتەۋدىڭ جوقتى­عىنىڭ سالدارى.
- ءسىز بالبال تاستاردى قاي­تا­دان ەل كولەمىندە جۇيەلەپ، ورتاق ءتى­زىمىن جاساۋ كەرەك دەيسىز عوي سون­دا؟
- تەك بالبالدار ەمەس، باسقا دا مۇرالارىمىزدى تۇگەندەپ الۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىل­دى­عىن بىرەۋلەر مەملەكەتتىك دەڭ­گەي­د­ە كەڭ كولەمدە اتاپ وتەتىن توي رەتىندە قاراستىرۋى مۇمكىن. بىراق ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى­نا باسقاشا تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك. ءبىز 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىككە وراي ۇلتتىق سانادا ءوز شەشىمىن ءالى تاپپاعان، جۇيەسىز، كۇردەلى دە­گەن ماسەلەلەردى يا تولىقتاي شە­شىپ، يا ونى شەشۋ جولىن ءبىرجولا اشىپ كەتۋىمىز كەرەك. مىسالعا، ءتىل ماسەلەسى، ونوماستيكا، وقۋ­لىق­تارعا كەلسەك. سول سياقتى مۇرا­جاي­لار مەن تاريحي ارحەولوگيالىق وبەكتىلەردىڭ جاعدايى - ۇلكەن ماسەلە. بىزدە تەك 3-4 وبلىس قانا ءوز ايماقتارىندا جيناقتالعان تا­ريحي، مادەني، ارحەولوگيالىق وبەك­تىلەرىنىڭ تولىقتاي ءتىزىمىن جاساپ شىعاردى. مەنىڭشە، 20 جىلدىقتىڭ قارساڭىندا بارلىق وبلىستار ءوز ايماقتارىنداعى كيە­لى مەكەندەر، قاسيەتتى جەرلەر، تا­ري­حي، مادەني، ارحەولوگيالىق وبەك­تىلەرىنىڭ ءتىزىمىن تولىقتاي جا­ساپ شىعارۋى كەرەك. سوندا عانا ءبۇ­كىل مۇرالارىمىز ەسەپتە بولادى. ءازى­رشە، كوپشىلىگى ەسەپسىز، سول سە­بەپتى قاراۋسىز.
- تاريحي ماسەلەلەرمەن اينالى­سۋ­عا نە تۇرتكى؟ قانداي دا ءبىر سۇ­راق­تارعا وتكەننەن جاۋاپ ىزدەيسىز بە؟
- ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز جاي عانا تاستىڭ توڭىرەگىندە بولىپ كو­رىنگەنىمەن، ونىڭ وزىنەن باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەردى تارقاتىپ شى­عارۋعا بولادى. ۇلتتىق ماسە­لە­گە كەلگەندە، كوپ نارسەنى ءبولىپ قا­راستىرۋعا بولمايدى. ءبارى دە ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى: ۇلتتىق رۋح، ءتىل، تاريح، الەۋمەتتىك ماسەلە­لەر! رۋحاني سالادا ءبارى ءبىر جۇيەگە كەل­تىرىلمەيىنشە، ءبىزدىڭ ءتىل باعى­تىندا نەمەسە باسقا ءبىر باعىتتاعى ات­قارىپ جاتقان ءىس-شارالار مەن ارە­كەتىمىزدىڭ ماقساتىنا جەت­پەي­دى.
- جوعارىدا ءبىر سوزىڭىزدە بەرىك ابدىعاليەۆ تۋرالى ايتىپ قالدى­ڭىز، جالپى، ول دا مۇراجايلاردىڭ كونتسەپتسياسىن جاساۋ قاجەتتىگىن ايتىپ ءجۇر عوي...
- نەگىزى، ماعان وسى ويدى سا­لىپ، كونتسەپتسيا جاساۋعا ارقاۋ بول­عان بەرىكتىڭ ءوزى ەدى. كەيىن، ءوزىم دە بالبال تاستاردى زەرتتەپ، ءبىراز جەردى ارالاپ، مۇراجايلاردى كوردىم. اشارشىلىق، الاش تا­قى­رىبىنا بايلانىستى بىردە-ءبىر كولەمدى ەكسپوزيتسيانى كورمە­گەن سوڭ، بەرىكپەن اقىلداسىپ، وتكەن جىلى قازاقستانداعى بۇكىل مۇ­راجايلارداعى جاعدايعا بايلا­نىستى زەرتتەۋ جاسادىق. ەندىگى ماقسات، مۇراجايلاردىڭ جاڭا تۇ­جىرىمداماسىن دايىنداۋ.
- وسى مۇراجاي دەگەننەن شى­عادى، تاريحشى رەتىندە بۇگىنگى مۇ­راجايلارىمىزدىڭ وتكەنىمىزدى ءتۇ­گەندەۋ جولىندا اتقارىپ جاتقان ءىس­تەرى، تاريحي جادىگەرلەرىمىزدى توپ­تاستىرۋ جاعى قانداي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟
- بىزدەگى مۇراجايلار، كەڭەستىك ءدا­ۋىردىڭ ادىسىمەن جاسالعان. كەز كەل­گەن وبلىستىق، ولكەلىك مۇرا­جاي­دىڭ جارتىسى فلورا مەن فاۋ­نادان قۇرالادى: قاسقىر مەن تۇلكىنىڭ تەرىسى، قىراننىڭ بەينەسى، ت.ب. قالعان جارتىسى ەرتە كەزەڭدەگى ءداۋىر دەپ اتالادى: جاپسىرىلىپ قۇراستىرىلعان ءبىر قۇمىرا، ءبىر-ەكى جەبە، ساداق، قىلىش. بولدى. ودان كەيىن پاتشالىق ءداۋىر. ءبىر پىلتە مىلتىقپەن شەكتەلەدى. ودان كەيىنگى جارتى كەزەڭ - كەڭەستىك ءداۋىر. قىزىل اسكەردىڭ كيىمى، پۋ­لەمەتى. ال الاش قايراتكەرلەرىن قانشا ايتساق تا، قاي مۇراجايعا بارساڭىز دا، ولاردى سول جەردەن كورمەيسىز. مەن شىمكەنت مۇراجا­يىن­دا ءجۇرىپ، تاڭعالدىم. ەكى قا­باتتى عيماراتتىڭ ەكىنشى قابا­تىنداعى ءبىر ستەندتە عانا الاش قاي­­­راتكەرلەرىنە ارنالعان كوپ بولسا، 5-6 پاراق كوشىرمە قاعاز تۇر؟! باسقا دا مۇراجايلاردا سون­داي جاعداي. ەسەسىنە كەز كەلگەن ءول­كەلىك مۇراجايلاردا سول جەردە شى­عاتىن سىرانىڭ نەمەسە اراق­تىڭ بوتەلكەلەرى ءتىزىلىپ تۇرادى. سوسىن جاڭا ءداۋىر - ەگەمەندىك العان كەزەڭ. ونىڭ ءوزى دە دۇرىس بەينەلەنبەگەن.
- سوندا قالاي بولۋى قاجەت؟
- بىزگە ۇلتتىق دامۋ جولىن بەي­نەلەيتىن ورتالىق مۇراجايلار­مەن قاتار، سالالىق مۇراجايلار دا كەرەك. مىسالعا، توكيوداعى ۇلت­تىق مۇراجايدا تۇتاستاي ءبىر قابات جاپوننىڭ جىبەك ماتاسىنا، تاعى ءبىر قاباتى - قارۋ-جاراعىنا ار­نالعان. ءسويتىپ، كەتە بەرەدى. ال ءبىز «قازاق - جاۋىنگەر حالىق» دەيمىز، بىراق ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن مۇرا­جا­يىندا بولساڭىز، وندا سول جا­ۋىنگەرلىك رۋحتى كورسەتەتىن ەش­تەڭە دە جوق. ءبىزدىڭ مۇراجايلاردا ءبىر جىرتىق ساۋىت، نە جىعاسى جىرتىق دۋلىعا، ءبىر قىلىش پەن ءبىر سەمسەر تۇرادى... بالكىم، ودان گورى قارۋ-سايماننىڭ ءبارىن ءبىر جەرگە جيناستىرىپ قويۋ دۇرىس شىعار. بۇگىندە استاناداعى تۇڭ­عىش پرەزيدەنتتىڭ مۇراجايىندا ابىلاي حانعا رەسەي پاتشاسىنىڭ سىيلاعان قىلىشى ساقتاۋلى. سول سياقتى شىمكەنت مۇراجايىندا كەنەسارىنىڭ قىلىشى تۇر. ارينە، عالىمدار اراسىندا «بۇل قىلىش كەنەسارىنىكى ەمەس» دەگەن­دەي داۋ بار. دەسە دە، «كەنەسارىنىڭ قىلىشى» دەگەن اتى تاعى بار عوي؟! مۇنىڭ ءبارىن جەكە-جەكە قاراس­تىرماي، ابىلاي حاننىڭ، كەنەس­ا­رىنىڭ قىلىشىنان باستاپ بار­لىق قارۋ تۇرلەرىن جيناستىرىپ، «قازاقتىڭ قارۋ-جاراعى»، «قازاق­تىڭ اسكەري ونەرى» دەگەن سياقتى نەمەسە ءبىر مۇراجاي نەمەسە ار­ناۋلى ەكسپوزيتسيالار ۇيىمداس­تىرۋ قاجەت. وتكەن جىلى موڭعو­لياداعى ساپار ۋاقىتىندا سۇراعان راحمەتۇلىنىڭ ۇيىندە وتىرعان كەزىمىزدە، ول ءوزىنىڭ جەبەلەر كول­لەكتسياسىن كورسەتكەن ەدى. بۇرىن كورىپ جۇرسەم دە، كوپ ماعىنا بەر­مەپپىن. اتاۋلارىن سۇراستى­رىپ ەدىم، ونىڭ ءوزى دە جەبەلەردىڭ كوپ اتاۋلارىن بىلمەيدى ەكەن. كەيىن استاناعا كەلىپ، كەزدەيسوق بالا­لارعا ارنالعان قازاقتىڭ قارۋ-جاراعى جونىندە كىتاپشا قولىما ءتۇسىپ، سوندا ساۋىت-سايمان مەن قا­رۋدىڭ اتاۋلارى تۇگەل كەلتىرىلمە­گەنى بولەك، قاتە بەرىلگەنىن كورىپ، سودان سول جەبەلەردىڭ اتاۋىن قول بوس ۋاقىتتا ءتۇرلى كىتاپتاردى ال­دىرتىپ ىزدەستىرە باستادىم. باستا­عاسىن اياعىنا جەتكىزەيىن دەگەن ويمەن. جەبەنىڭ 100-گە جۋىق ءتۇرى بار! ولاردىڭ اتاۋلارىن تابۋ ءۇشىن قازاق ەپوستارى، باتىرلىق جىر­لارىن، تاريحي پوۆەستەر مەن رومانداردى، باسقا دا ەڭبەكتەردى الىپ، اقتارا باستادىم. وسىلايشا قازىرشە جەبەنىڭ 40-قا جۋىق ەسكى اتاۋىن تاپتىم. ال ءبىز تاۋىپ، انىقتاماعان ءالى قانشاما اتاۋى بار؟ بۇل قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان جاۋىنگەرلىك، باتىرلىق رۋح داستۇرىنەن بولەك، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن دا كورسەتپەي مە؟! ەگەر دە كىشكەنتاي عانا جەبەنىڭ سونشا اتاۋى بولسا؟ ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ءار سالا بويىنشا جۇيەلى كوزقا­راس قالىپتاستىرۋ. سوندا ۇلتتىق رۋحاني مۇرا­لا­رىمىزدىڭ باي­لىعىن باسقالارعا كەڭ كورسەتە الا­مىز. كەزىندە يمان­عالي تاسماعام­بەتوۆ پرەزي­دەنتتىڭ مادەنيەت ور­­تالىعىنا زەر­گەرلىك، قولونەر بۇيىمدارىنىڭ جەكە كوللەك­تسيا­سىن تاپسىرعان ەدى. تاڭعالارلىق جادىگەرلەر. ياعني بۇل ءادىس وتە دۇرىس، ءبىز ءار سالا بويىنشا مۇ­رالارىمىزدىڭ الۋان تۇرلىلىگىن كورسەتۋىمىز قاجەت. ال بىزدە ءالى دە كەڭەستىك مەتودولو­گيا: بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە سايكەس مۇراجايلاردا ەكسپوزيتسيالار ۇيىمداستىرىلعان - فەودالدىق ءداۋىر، پاتشالىق ءداۋىر، كەڭەستىك ءداۋىر... ال شەتەلدىك مۇراجايلار­دىڭ كونتسەپتسياسى باسقاشا.
- قازىر كوپتەگەن ادامداردىڭ ساناسىندا تاۋەلسىزدىگىمىز وزىنەن-ءوزى كەلە قالعان سەكىلدى تۇسىنىك با­سىم. ال وسى تاۋەلسىزدىگىمىز ەل مۇرا­جاي­لارىندا قانداي ورىن الۋدا؟
- كەزەڭدىك تاسىلدەن باس تارت­پاساق، وندا سول تاريحي كەزەڭ­دەردى ءالى تولىق اشا تۇسەيىك. مى­سالى، جوعارىدا ايتقانىمداي، وبلىستىق مۇراجايلاردا يا اشار­شىلىق، يا الاش قايراتكەرلەرى اتى­مەن جوق. بۇل تەك الاش قاي­راتكەرلەرىن ايتۋ ەمەس، ول - ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزگە جول اشقان، شە­كارامىزدى بەلگى­لەپ، قازاق ءتى­لىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن اي­قىنداپ كەتكەن الاش قايرات­كەر­لەرىنىڭ ەڭبەگىن مو­يىنداۋ، مەم­لەكەتتىلىك قۇندىلىق­تارىن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ. ولاردىڭ تاريحي ءرولى نەدە؟ ولار رە­ۆوليۋتسيا بولعان كەزدە اۆتونوميا، مەم­لەكەتتىلىكتى جا­ريالاپ كەتۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىز دەربەس مەملەكەت رەتىندە قا­لىپتاسىپ قالدىق. ءايت­پەسە ءبىز باسقا ءبىر ەلدىڭ قۇرامىندا قالىپ قالار ما ەدىك، كىم بىلەدى؟! الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بولشە­ۆيك­تەردىڭ كوسەمدەرىمەن تاباندى كەلىسسوز جۇرگىزۋىنiڭ بارىسىندا بىرنەشە قاتاڭ تالاپ قويىلىپ، ونىڭ ىشىندە شەكارا ماسەلەسى دە بار، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستا­تۋسى - ءبىز دەربەس مەملەكەت بولىپ قالدىق. نەگە ءبىز سونى كورسەتە المايمىز؟! بۇگىندە تاريحشىلار رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بول­عان­نان بەرى قازاقستاندا جالپى سانى 300-گە جۋىق كوتەرىلىس بولدى دەپ ايتامىز. ال نەگە ءبىز مۇرا­جاي­لاردا سونىڭ بىردە-بىرەۋىن كور­مەيمىز؟! سوندا ەرتەڭ ەگەمەندى­گىمىزدىڭ 20 جىلدىعىندا ءبىز ءتا­­­­ۋەل­سىز­دىك­كە سەبەپكەر بولعان نە دەيمىز؟ وعان سەبەپكەر بولعان سول 300-گە جۋىق كوتەرىلىس، ونىڭ سوڭ­عىسى - جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەمەس پە؟! ارينە، سودان بارىپ بىزدە «تاۋەلسىزدىك وزىمەن عانا، جاي عانا كەلدى» دەگەندەي تۇسىنىك قالىپ­تاسادى.
- بۇل تۇستا حالىق تا ءبىر ءنار­سەدەن سۋسىنداعىسى كەلەدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى قايدا؟
- ءيا، حالقىمىزدا ءوزىمىزدىڭ ىشكى رۋحاني ىزدەنىس پەن سۇرانىس­تارعا ءبىر وتەلمەي، قانباي كەلە جاتقان قاجەتتىلىك بار. حالىقتىڭ رۋحاني «ءشولى» ازىرشە قانبايدى. قاجەت نارسەنى تەك ىزدەپ قانا ءجۇرىپ تابۋىڭ كەرەك. كىتاپ ءدۇ­كەندەرىندە دە ايتارلىقتاي ەش­تەڭە جوق، بار بولعاننىڭ وزىندە دە كوپ ەمەس. ءبىز، مىسالى، كادىمگى مەك­تەپ وقۋلىقتارىنىڭ جايىن قوزعاماي ءجۇرمىز. وسى جاڭاجىل­دىق دەمالىس كۇندەرى جىر-ەپوس­تاردى تالداۋدان بولەك، ارنايى كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ ءجۇرىپ، 10-11-سىنىپتاعى ورىس جانە قازاق تىلىندەگى قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا وقۋلىقتاردى وقىپ، تال­داپ كوردىم. جاراتى­لىستانۋ-ما­تە­ماتيكا باعىتى بو­يىنشا مەك­تەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردا ميل­ليون قازاق قى­­رىلعان اشارشى­لىق تاقىرىبى تۋرالى بار بول­عانى كىشكەنتاي عانا ءبىر ابزاتس. سوندا ءبىر ۇلتتىڭ تراگەدياسى بار بولعانى ءبىر ابزاتسقا سىيىپ كەتكەن بە؟! سول پاراقتاعى تاراۋ­دىڭ ءوزى بىلاي اتالادى: «كەڭەستىك ساياساتتىڭ ول­قىلىقتارى». اشار­شىلىقتى بايا­عى سارىنمەن تەك ولقىلىق، كەر­تارتپالىق دەپ قا­راستىرۋ قانشاما ادامنىڭ ءولىمى تراگەديا ەمەس، جاي ءبىر عانا قاتە­لىك سياقتى. بۇل نە؟ بۇل دا تسي­نيزمنىڭ ءبىر فورماسى. جارايدى، ماتەماتيكا باعىتى بويىنشا مەك­تەپتەرگە سونشاما تاريحي دەرەك قاجەت ەمەس دەگەن دايەك ايتىلسا، وندا سول وقۋلىقتا كوممۋنيستىك پارتيا مەن كوم­سومولدىڭ تاريحى­نا ءوز الدىنا بولەك ۇلكەن تاراۋدى ارناۋدىڭ قانشاما قاجەتى بار؟ سوندىقتان ءبىزدىڭ كەيدە ءتىل، الاش تاقىرىبى بويىنشا داۋلاسۋىمىز ماعان بوس ءسوز سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءبىز ءوزارا داۋلاسامىز، ال ءسىز دە، مەن دە مۇنىڭ قاجەتتىلىگىن بىلەمىز. ءبىر-بىرىمىزگە دالەلدەپ، ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق ءبىزدىڭ كۇرەسىمىزدىڭ باستى نىسانى - جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى! بىراق بىزدە بالانى اپاراتىن مۇ­راجايىڭ جوق، وقىتاتىن وقۋلى­عىڭ جوق، كورسەتەتىن ءفيلمىڭ جوق، وندا جاس ۇرپاققا نەنى جەتكىزەسىڭ؟! ەڭ قاۋىپتىسى دە سول، بۇگىنگىدە ءبىزدىڭ نەمقۇرايلىلىعىمىز تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ساناسىندا، جۇرەگىندە ءىز قالدىرۋدا. ءبىز بولساق، سول ۇرپاق­قا جاڭاعى «مەلوماندا» ساتىلىپ تۇرعان «قايرات-چەمپيون» سياقتى ءفيلمدى عانا ارناعانداي بول­دىق؟!..

اڭگىمەلەسكەن
كامشات تاسبولات

«ايقىن» گازەتى، 25.02.10.