«Dات، تاقسىر!» ايدارىنىڭ بۇل سانداعى كەيiپكەرi - بەلگiلi جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ. ەل-جۇرتقا ونسىز دا ەتەنە تانىمال شىعارماشىلىق تابىستارىن ايتپاعاندا، دۋلات مىرزا - قوعامدىق ورتادا ءوزiنiڭ ءۇنiن جيi-جيi ەستiرتiپ جۇرەتiن، زاڭعار زيالىلىق قاسيەتiن ساقتاعان، حالقىنىڭ قام-قارەكەتiنە جانى ەرەكشە اۋىراتىن ازامات. ونىڭ ءسوزi بيلiككە دە، وپپوزيتسياعا دا ءوتiمدi!

نازارباەۆتىڭ وپپوزيتسيالىعى تۋرالى

دۋلات اعا، الماتىدا 30قاڭتار كۇنi «ازات» پارتياسى ۇيىمداستىرعان ميتينگiدەن سiزدi كورە المادىق قوي... بۇرىندارى مۇنداي قوعامدىق جيىننان قالماۋشى ەدiڭiز...

- ءيا، بارا الماي قالدىم. ونىم ميتينگiدەن قاشقاندىق ەمەس. پەندە بول­عان سوڭ، بiتپەيتiن قۋ تiرشiلiك قالمايدى ەكەن. كەيدە سونىڭ قامىمەن ءجۇرiپ، قاجەتتi قارەكەتتەن دە قالىپ قوياسىڭ. ادەتتە، ميتينگiنi كiم، قانداي ماقساتتا ۇيىمداستىرسا دا، قالماۋعا تىرىسامىن. سەبەبi, ايتىلعان ءسوزدi بiرەۋ ارقىلى ەستiگەننەن گورi, ءوزiڭ بارىپ كورگەنگە نە جەتسiن! بiراق وسى رەتكi ميتينگiدەن بiر سەبەپكە بايلانىستى قالىپ قويدىم. ەرمەك قارپىقوۆ دەگەن زاڭ سالاسىندا قىزمەت ەتكەن سىيلاس باجام بار ەدi. سول ازامات جۋىردا 49 مۇشەل جاسىندا كەنەتتەن قايتىس بولىپ، ميتينگ وتكەن كۇنi قىرقى بەرiلiپ، سول جاققا باردىم. ايتپەسە ۇكiمەتتەن قورقىپ، وپپوزيتسيادان بوي تاسالاپ قالعان جايىم جوق.

- دەگەنمەن ءوزiڭiزدiڭ كوپ ارiپتەستەرiڭiزدiڭ «وپپوزيتسيا»، «ميتينگ»، «دەموكراتيا» دەسە، ۇركە قارايتىنى قۇپيا ەمەس قوي، اعا...

«Dات، تاقسىر!» ايدارىنىڭ بۇل سانداعى كەيiپكەرi - بەلگiلi جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ. ەل-جۇرتقا ونسىز دا ەتەنە تانىمال شىعارماشىلىق تابىستارىن ايتپاعاندا، دۋلات مىرزا - قوعامدىق ورتادا ءوزiنiڭ ءۇنiن جيi-جيi ەستiرتiپ جۇرەتiن، زاڭعار زيالىلىق قاسيەتiن ساقتاعان، حالقىنىڭ قام-قارەكەتiنە جانى ەرەكشە اۋىراتىن ازامات. ونىڭ ءسوزi بيلiككە دە، وپپوزيتسياعا دا ءوتiمدi!

نازارباەۆتىڭ وپپوزيتسيالىعى تۋرالى

دۋلات اعا، الماتىدا 30قاڭتار كۇنi «ازات» پارتياسى ۇيىمداستىرعان ميتينگiدەن سiزدi كورە المادىق قوي... بۇرىندارى مۇنداي قوعامدىق جيىننان قالماۋشى ەدiڭiز...

- ءيا، بارا الماي قالدىم. ونىم ميتينگiدەن قاشقاندىق ەمەس. پەندە بول­عان سوڭ، بiتپەيتiن قۋ تiرشiلiك قالمايدى ەكەن. كەيدە سونىڭ قامىمەن ءجۇرiپ، قاجەتتi قارەكەتتەن دە قالىپ قوياسىڭ. ادەتتە، ميتينگiنi كiم، قانداي ماقساتتا ۇيىمداستىرسا دا، قالماۋعا تىرىسامىن. سەبەبi, ايتىلعان ءسوزدi بiرەۋ ارقىلى ەستiگەننەن گورi, ءوزiڭ بارىپ كورگەنگە نە جەتسiن! بiراق وسى رەتكi ميتينگiدەن بiر سەبەپكە بايلانىستى قالىپ قويدىم. ەرمەك قارپىقوۆ دەگەن زاڭ سالاسىندا قىزمەت ەتكەن سىيلاس باجام بار ەدi. سول ازامات جۋىردا 49 مۇشەل جاسىندا كەنەتتەن قايتىس بولىپ، ميتينگ وتكەن كۇنi قىرقى بەرiلiپ، سول جاققا باردىم. ايتپەسە ۇكiمەتتەن قورقىپ، وپپوزيتسيادان بوي تاسالاپ قالعان جايىم جوق.

- دەگەنمەن ءوزiڭiزدiڭ كوپ ارiپتەستەرiڭiزدiڭ «وپپوزيتسيا»، «ميتينگ»، «دەموكراتيا» دەسە، ۇركە قارايتىنى قۇپيا ەمەس قوي، اعا...

- حالىق اراسىندا «وپپوزيتسيا» مەن «دەموكراتيا» دەگەن تۇسiنiكتەردiڭ تەرiس قالىپتاسقانى راس. ەل-جۇرتتىڭ ءسوزiن، شىندىقتى ايتقاندار بiردەن «قىزىل­كوز» اتانىپ، وپپوزيتسياشىل بولىپ شىعا كەلەدi. ال وركەنيەتi دامىعان ەلدەردە ءبارi كەرiسiنشە. ماسەلەن، بۇگiن تاقتان تۇسكەن پرەزيدەنت ەرتەڭ-اق ءوزiنiڭ وپپوزيتسياعا كەتكەنiن جاريالايدى. ودان ۇركiپ جاتقان ەل، بۇلiنگەن بيلiك جوق. ادەتتە، شەتەلدەن ءبارiن ۇيرەنۋگە قۇشتارمىز. «امەريكاندىق ۇلتتى» دا وزiمiزگە ۇلگi ەتتiك قوي. ال دەموكراتياعا كەلگەندە، كەگەجەمiز كەرi تارتا قالادى. جالپى، دەموكراتياعا قادام باسۋدىڭ اسا قيىندىعى جوق نەمەسە وعان ۇزاق ۋاقىت دايىندىق تا قاجەت ەمەس. ايتالىق، بارماق باستىلىق قىلماي، ءادiل سايلاۋ وتكiز، مiنە، بۇل - ناعىز دەموكراتيا. وپپوزيتسياشىل - حالىق ءسوزiن، جوق-جiتiكتi, كەمشiلiكتi, شىندىقتى ايتاتىن ادام بولسا، وندا ەڭ بiرiنشi وپپوزيتسيونەر پرەزيدەنتتiڭ ءوزi بولماي ما. كەيدە نازارباەۆ كەيبiر ماسەلەلەر توڭiرەگiندە وپپوزيتسياداعى ازاماتتاردان دا اششى سويلەيدi.

- ءيا، ونى كورiپ ءجۇرمiز... بىلايشا، حالىقتى مازالاعان ماسەلەنi ايتۋ - زيالىنىڭ عانا پارىزى ەمەس، بiرiنشi كەزەكتە ازاماتتىق مiندەت ەمەس پە، دۋلات اعا!... ماسەلەن، تولەن ابدiكوۆ، قويشىعارا سالعارين، قوعاباي سارسەكەەۆ، اكiم تارازي، كادiربەك سەگiزباەۆ، قاليحان ىسقاقوۆ سياقتى سiزدiڭ زامانداستارىڭىز نەگە بارمايدى سونداي ميتينگiلەرگە، نەگە باتىرىپ سويلەمەيدi دەپ ويلايسىز؟

- بۇلاردىڭ بiرازى استانادا تۇرادى، سوندىقتان دا ميتينگiگە كەلە الماعان بولۋى كەرەك. ءوز پايىمىم بويىنشا، تولەن، قويشىعارا جانە قوعابايلاردىڭ پوزيتسياسى بەلگiلi. ياعني بۇل ازاماتتار «دوكترينا داۋى» كەزiندە حالىق جاعىندا بولدى. سونىسىمەن-اق زيالىلىعىن تانىتا بiلدi دەۋگە بولادى. ال مىنا مەنiڭ اعالارىم - اكiم تارازي مەن قاليحان ىسقاققا كەلەر بولسام، ەكەۋi دە «جاتىپاتار» سياقتى. ۇنەمi تاسادا تاماشالاپ تۇرعاندى ۇناتادى. سىرتتاي قىزىقتايدى. جايشىلىقتا وزدەرi سويلەپ كەتسە، «اۋىزدىعا - ءسوز، اياقتىعا - جول بەرمەيتiن» ناعىز جۇيرiكتەر. جۋىردا وزدەرiڭنiڭ گازەتتەرiڭدە تۇرسىنبەك كاكiشەۆتiڭ «جاعىمپازدىق - قانىمىز­عا سiڭگەن قاسiرەت بولدى» دەگەن تاماشا سۇحباتى جاريالانىپتى. پروفەسسور ايت­قان جاعىمپازدار وسى ازاماتتار ما دەيiن دەسەڭ، ەكەۋi دە: «ومiرiمiزدە ەشكiمگە باس يiپ، جاعىمپازدانعان جان ەمەسپiز»، - دەيدi. ۇلتتىق ماسەلەنi ءسوز ەتسەڭ، ونىڭ تاريحىن، بولاشاعىن ەكەۋiنەن ارتىق بiردە-بiر جازۋشى بiلمەيدi. اسiرەسە قاليحان اعام قازاقستانداعى حالىقتىڭ عانا ەمەس، جان-جانۋارلار مەن قۇرت-قۇمىرسقانىڭ تاريحىن دا جاقسى بiلەدi. سۇراساڭ، قۇرباقانىڭ دا شىعۋ توركiنiن تiزبەلەپ بەرەتiنiنە شاك كەلتiرمەيمiن. ماعاۋيا ابايۇلىنىڭ «مەدعات قاسىم» پوەماسىندا:

«باتپادىم. الماعانىڭ اراشالاپ،

باتتى ماعان تۇرعانىڭ

تاماشالاپ»، -

دەگەن، سۋىق سۋعا تۇنشىعىپ جاتقاندا ايت­قان ولەڭ جولدارى بار. سول سياقتى، مەنiڭ مەملەكەتتiك سىيلىق العان ەكi اعام دا ۇيiندە وتىرىپ، سىرتتاي تاماشالاعاندى جاقسى كورەدi. بiراق نيەتتەرi دۇرىس. سولاي بولسا دا، قازاقتىق، ۇلتتىق ماسەلەلەردەن توبە كورسەتپەگەندەرiنە، حالىق جازۋشىسى بولعان سوڭ، حالىق الدىنا شىعىپ، ءسوز سويلەمەي­تiندەرiنە قىنجىلامىن.

- جازۋشى دەسەڭiز، تاعى دا وزiڭiزگە تيەدi...

- وزiمە تيەتiن بولعان سوڭ ايتامىن. بيىلعى 16 جەلتوقساندا الاڭدا بولدىق قوي. سول جەردە اقىن قازىبەك يسا: «دۋلات اعا، قازاقستاندا 700 جازۋشى بار، بiراق الاڭنان 7 جازۋشى كورiپ تۇرعامىن جوق»، - دەپ كۇلگەن. سوڭعى كەزدەرi وسى «جازۋشى» دەگەن ۇعىمدى تۇسiنبەي بارا جاتىرمىن. حالىقتىڭ ءسوزiن سويلەمەگەن، ۇلتپەن بiرگە بولماعان ادام قايتىپ جازۋشى بولا الاتىنىنا تاڭىم بار؟ ءدال قازiرگiدەي ەل باسىنا كۇن تۋىپ وتىرعان شاقتا مەن ءۇشiن شەبەر جازۋشىعا قاراعاندا، ازاماتتىق ءۇنi بار ادام قاستەرلi. ۇلتى نەمiس گەرولد بەلگەردi وسىنداي كەزەڭدە قازاقتىڭ 10 جازۋشىسىنا ايىرباستاماس ەدiم. سەبەبi, ول قازاق رۋحانياتىنا ءوز جازۋشىلارىمىزدان ارتىق ۇلەس قوسىپ وتىر. سونداي ازاماتقا مەملە­كەت­تiك سىيلىق بەرمەي وتىرعانىمىز - ۇياتتى جاعداي.

جۋىردا پاۆلودارعا بارىپ قايتتىم. قالالىق تەاتردا مەنiڭ ءتورت سپەكتاكلiم قويىلدى. تورايعىروۆ اتىنداعى وقۋ ورنىندا ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋiم ءوتتi. سوندا مەنەن وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر جەر ماسەلەسiن سۇراپ، وپپوزيتسيانىڭ ارەكەتiن بiلگiلەرi كەلدi. «ءوز جەرiڭدi قورعاعانىڭ ءۇشiن «قىزىلكوز» اتانىپ، وپپوزيتسيانەر بولساڭ، وندا كەۋدەسiندە قازاقتىق نامىسى، قانى بار بارلىق قاراكوز - وپپوزيتسياشىل عوي!» - دەدiم.

بiزدiڭ قوعام كەشەگi كەڭەستiك ءداۋiردiڭ شاپانىن قايتادان جامىلا باستاعان سياقتى. شىندىقتى ايتقان كiسi - جامان ادام. كەشەگi كەڭەستiك بيلiك شىندىقتى ايتپاي، جاماندىقتى جاسىرعانى ءۇشiن كۇيرەدi ەمەس پە. بiزدiڭ ۇكiمەت سودان نەگە ساباق المايدى ەكەن؟

بيلiكتiڭ باسىلىمدارى - بيلiككە قاس

بiزدiڭ گازەت ەل ازاماتتارى اشىنعان ءسوزiن ايتسىنشى دەپ، «دات، تاقسىر!» دەگەن ارنايى ايدار اشتى. بiراق بيلiككە قاتەلiگiن ايتىپ، تiك سويلەيتiن ازاماتتار ازايعان سياقتى، ايتاتىن ادام تاپپاي قينالىپ ءجۇرمiز. وڭاشادا كiجiنبەيتiنi جوق، اۋزىنا ديكتوفون توسساڭ، تۇرا قاشادى. سiز سياقتى اقيقاتتان اتتامايتىن ازاماتتار نەگە ازايىپ كەتتi دەپ ويلايسىز؟

- بۇل - كاكiشەۆ اعام ايتقان «جاعىمپازدىقتىڭ»، «قۇلدىق سانانىڭ» سالدارى. باسقا سەبەپ جوق. ءدال بۇگiنگi كۇنi شىندىقتى ايتۋدان قورقاتىنداردان قورقۋ كەرەك سياقتى. ويتكەنi ولار جەمە-جەمگە كەلگەندە، ءوز باسىن عانا ساۋعالاپ كەتەدi. ادەتتە، كوپ زيالى قاۋىم شاحانوۆتىڭ قازاقشىل، حالىقشىل پوزيتسياسىن قولدايدى. «شاحانوۆ ايتسىن، بiز تiلەكتەسپiز» دەپ وتىرۋلارى مۇمكiن. بiراق شەشۋشi كەزەڭدە جالت بەرۋi دە عاجاپ ەمەس. ەگەر ويلاماعان جەردەن بيلiك وپپوزيتسياشىل بولا قالسا، بiزدiڭ سول جاعىمپاز جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبارi بiر-اق كۇندە سول وپپوزيتسيانىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، قاراسىنا قوسىلا كەتەدi.

اڭگiمە شىندىقتى ايتۋ مەن ونى جاسىرۋدىڭ توڭiرەگiندە بولعان سوڭ، مىنا بiر جاعدايدى ءسوز ەتە كەتەيiن. وتكەن جولى پرەزيدەنت نازارباەۆ: «وپپوزيتسيالىق گازەتتەردi وقىپ وتىرامىن»، - دەدi عوي. ءيا، قوعامنىڭ كولەڭكەلi تۇستارىن بiلۋ ءۇشiن، وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردى قاراۋى كەرەك. ايتپەسە ۇكiمەتتiڭ گازەتتەرiنەن نە تاباسىڭ؟ مىسالى، ۇكiمەتتiك گازەتتەر بiر شاحتادا جارىلىس بولسا، سونى دا جازبايدى. تىم بولماعاندا جارىلىستىڭ شىعۋىنا نە سەبەپ بولعانىن ايتۋ كەرەك قوي. ولار سول شىندىقتى ۇكiمەتتەن جاسىرىپ قالادى. ياعني ەل iشiندە بولىپ جاتقان جاعدايلاردى ەل بيلiگiنەن، پرەزيدەنتتەن جاسىرادى. دەمەك، بۇل - ولار ۇكiمەتكە قارسى جۇمىس iستەپ وتىر دەگەن ءسوز. ەگەر وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار مەملەكەتكە قارسى اقپارات قۇرالدارى بولىپ سانالسا، وندا بولعان وقيعانى ۇكiمەتتەن جاسىرعاندارى ءۇشiن رەسمي باسىلىمدار ناعىز قاستىقشىل باسىلىم بولۋى كەرەك ەمەس پە. ويتكەنi ولار ەلگە قارسى جۇمىس iستەپ وتىر عوي.

تاعى بiر مىسال: شەتەلگە ەلدiڭ بiراز بايلىعىن الىپ كەتكەن حراپۋنوۆ سياقتى قاشقىنداردى رەسمي بiر گازەت جازعان جوق. دەمەك، بۇل iستە ولار حراپۋنوۆتى قولدايدى. وندا مۇنداي باسىلىمدار حراپۋنوۆ سياقتى ۇرىلاردى جاسىرىپ، iستiڭ وربۋiنە، تاعى دا قايتالا­نۋىنا ۇلەس قوسىپ وتىر. جارايدى، حراپۋنوۆتىڭ قىلمىسىن جەكەلەگەن ادامدار ايتپاي-اق قويسىن دەلiك، بiراق ونىڭ ەل بايلىعىن ۇرلاپ بارا جاتقان ارەكەتiن ەلدiڭ گازەتتەرi بايبالام سالىپ تۇرىپ جازۋى كەرەك ەدi عوي. ويتپەدi! نەگە؟ بiر سوزبەن ايتقاندا، قىلمىستى ايتپاۋدىڭ دا قىلمىس ەكەنiن رەسمي اقپارات قۇرالدارى بiلە تۇرىپ، قاساقانا iستەپ وتىر.

- دۋلات اعا، قوعام وسىلاي قورقىنىش پەن ۇنسiزدiككە تولا بەرسە، بiرتە-بiرتە مەڭiرەۋ، كەششە حالىققا اينالمايمىز با، سiزدە وسىنداي ۇرەي جوق پا؟

- مۇنداي ۇرەي قازiردiڭ وزiندە بار. مەن توي-تومالاق، ءولiم-جiتiمدە كوپ بولامىن. سونداعى بiر بايقاعانىم - حالىقتا بويكۇيەزدiك باسىم. اڭگiمەلەسە قالساڭ: «ۇلت ماسەلەسiن كوتەرiپ جۇرگەن ازاماتتار امان بولسىن!» - دەگەننەن ارتىق اشىق ەش نارسەگە بارمايدى. گازەتتەرگە ماقالا جازىپ، ەل الدىندا ءسوز سويلەمەيدi. تولستويدىڭ ۇنسiزدiك جايىندا: «راۆنودۋشيە - ەتو پودلوست دۋحا»، - دەپ ايتقان ءسوزi بار. بiزدەگi بەيجايلىقتىڭ بۇدان ارتىق باعاسى بولماسا كەرەك.

بiز ءدال قازiر ءوزiمiزدiڭ قۇردىمعا قۇلاپ بارا جاتقانىمىزدى سەزiپ وتىرعان جوقپىز. كۇندەردiڭ بiر كۇنi شىڭىراۋدىڭ تۇبiنە جاقىنداعاندا عانا كۇنiمiزدiڭ بiتكەنiن سەزەتiن شىعارمىز. بiراق قۇداي ونىڭ بەتiن ارى قىلسىن! مەندە قورقىنىش كوپ. حالقىمىزدىڭ سانى نەبارى - 9 ميلليون. جاھاندانۋ دەگەن مىنا زاماندا اينالامىزداعى الپاۋىتتارعا جۇتىلىپ كەتەمiز بە دەگەن ۇرەي جانىما مازا بەرمەيدi. جۇتىلعاندا دا، مىنا قازاق تۇياق سەرiپپەي، ءۇنسiز جۇتىلىپ كەتەتiن سياقتى. باتىرلاردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ كەۋدە كەرگەنiمiز بولماسا، بويىمىزدا اساۋلىق جوق. بابادان قالعان باتىرلىق تا بايقالمايدى.

كۇلكi كۇنi كۇلكiگە قالمايىق

قوعامدى دۇرلiكتiرگەن «دوكترينا»، «قازاقستاندىق ۇلت»، «جەردi جالعا بەرۋ» سياقتى قازاقتىق ماسەلەلەردiڭ ورتاسىندا ءجۇرسiز، استانا جاقتان ەسكەرتۋ العان جوقسىز با؟ وتكەندە پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنiڭ بiر باسشىلارى ماۋلەن اشiمباەۆ پەن دارحان مىڭباەۆ الماتىدا اپتالاپ جاتىپ، «اشتىق جاريالايمىز» دەگەن ۇلتجاندى زيالىلاردى رايلارىنان قايتارۋعا ۇگiت جاساعان ەكەن. سiزگە سونداي سەس كورسەتۋ بولعان جوق پا؟

- «اشتىق جاريالايمىز» دەگەن كەزدە، ماۋلەن اشiمباەۆ پەن دارحان مىڭباەۆتىڭ، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەرالi توعجانوۆتىڭ الماتىعا كەلگەنi راس. بiراق ولار ماعان ۇگiت جاساپ، سەس كورسەتتi دەي المايمىن.

ماۋلەن اشiمباەۆ كەلگەن كەزدە، كەلەلi كەڭەس بولدى. قانشا ايتقانمەن، ساعات اشiمباەۆتاي تەكتiنiڭ ۇلى ەمەس پە. اكەسi ساعات كوزi تiرiسiندە قازاق تەلەديدارىنان «قارىز بەن پارىز» باعدارلاماسىن جۇرگiزiپ، «ۇلتتىق ءداستۇر، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق تiل» دەپ، ۇلت ءۇشiن ۇران سالعان ازامات قوي. سونى كورiپ، ەستiپ وسكەن بالا عوي... اكەگە جەتە تۋعانى سوزiنەن بايقالادى. بiراق اتقارىپ وتىرعان قىزمەتiنە بايلانىستى ارقانداۋلى اتتاي، قازىق اينالىپ، دوڭگەلەنە بەرەدi ەكەن. دەگەنمەن باسقالارعا قاراعاندا، ماۋلەننiڭ بۇل ماسەلەدە بەتi اشىق. بiزدiڭ ءسوزiمiزدi جوعارىعا جەتكiزiپ، كەلiسiمگە كەلۋگە كومەگiن جاسادى. ءوزiم سولاي ويلايمىن.

- دۋلات اعا، سiز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ حالىققا ارناعان سوڭعى جولداۋىن تىڭداي الدىڭىز با؟ كوڭiلiڭ­iزدە قالعان ويلارمەن ءبولiسiڭiزشi: نە وزگەرiس بايقادىڭىز، حالىققا بەتi قاراعان بيلiكتiڭ ءسوزi ەستiلدi مە؟

- ءيا، تىڭدادىم... مەن نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، پرەزيدەنتتiڭ سوزiنە ريزا بولامىن. ريزا بولاتىن سەبەبiم - جولداۋدا قاتتى سويلەدi. سول ءسوزi ءۇشiن بولسا دا، بيلiكتە پرەزيدەنتتiك تاققا نازارباەۆتان ارتىق وپپوزيتسيونەر جوق پا دەپ ويلادىم. بiراق، وكiنiشتiسi, ايتقانى ورىندالمايدى. ونىڭ نەگە ورىندالمايتىنىن تۇسiنبەدiم. مۇمكiن، كومانداسىنىڭ ءتۇرi مەن قارىمى سولاي شىعار. بiر سوزiندە اشۋلانعانى سونداي: «نا حرەنا ۆى زدەس سيديتە!» - دەدi. بۇدان ارتىق قالاي سويلەۋ كەرەك؟ وتكەندە بiر جولى كارiم ماسiموۆكە: «سەن ۇستەلدi توقپاقتاپ سويلەي المايسىڭ!» - دەپ ۇرىستى. كەيدە ءوزiنiڭ ساناسىمەن جۇمىس iستەمەگەن ادامداردى قورقىتىپ، ايقايلاپ iستەتۋ كەرەك. ماسەلەن، قۇرىلىسشىلارعا باستىقتارى نەگە ۇرسا بەرەدi دەسەم، ولار قوجايىندارىنىڭ بوقتىعىن ەستiمەسە، تiلiن المايدى ەكەن عوي. مۇندايدا قازاق: «الباستى قاباققا قاراي باسادى» دەمەي مە.

ال جولداۋعا كەلسەك، بۇل جىلعىسىنىڭ بىلتىرعىدان ايىرماشىلىعى جوق. دەگەنمەن «1 ساۋiردەن باستاپ، بارلىق سالادا جالاقى مولشەرiن كوبەيتەمiز» دەگەن ۋادە بەرiپ وتىر. بiراق سول «1 ساۋiرiنەن» iش تارتىپ وتىرمىن. ول كۇلكi كۇنi ەمەس پە ەدi? ۋادە - كۇلكiگە اينالىپ، الدانىپ قالمايىق دەپ تiلەيiك! پرەزيدەنت تاعى بiر سوزiندە: «مينيسترلiكتiڭ كەڭسەلەرiندە بالا-شاعا قاپتاپ كەتتi»، - دەدi. بۇل دا - ءجون ءسوز. ەگەر وسىنى نازارباەۆتان بۇرىن مەن ايتسام، وندا وپپوزيتسيونەر اتانار ەدiم...

- سول جولداۋدا ەل پرەزيدەنتi ءوز سوزiندە 2020 جىلدارعا دەيiنگi ستراتەگيالىق باعدارلامانىڭ جوباسىن ءسوز قىلدى عوي. بiر قىزىعى، سول باعدارلامادا كورسەتiلگەن جايتتاردى ايتا كەلiپ: «مەنiڭ مiندەتiم - وسى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ»، - دەگەن ءسوز ايتتى. نازارباەۆ ونى قالاي جۇزەگە اسىرماق، ەگەر 2012 جىلى ونىڭ پرەزيدەنتتiك مەرزiمi بiتەر بولسا؟ ول وتىرعان پرەزيدەنتتiك مەرزiمنiڭ بارلىق زاڭدى-زاڭسىز مۇمكiن­دiكتەرi بiتپەي مە؟ الدە ول تاعى دا بiر امالىن تاۋىپ، پرەزيدەنتتiك تاققا جابىسىپ قالماق پا ەكەن؟ وسىنىڭ ءجونiن ايتا الاسىز با؟

- مۇنىڭ ءجونi - باسى اشىق تۇرعان اڭگiمە عوي. پرەزيدەنت وتكەن جىلدارى «بiرiنشi پرەزيدەنت بولعان ادام تاقتا قالاعانىنشا وتىرادى» دەگەن كونستيتۋتسيالىق وزگەرتۋلەر ەنگiزiپ الدى ەمەس پە. اتا زاڭعا ەنگەن دۇنيەگە ەشكiمنiڭ تiسi باتپايتىنى انىق. ونىڭ ۇستiنە، ول كiسiنi ماڭگiلiك پرەزيدەنتتiككە ۇسىنىپ جۇرگەن جiگiتتەر جانە بار. مۇمكiن، بۇل ءسوزiن سوعان سۇيەنiپ ايتىپ وتىرعان شىعار. دەگەنمەن ماڭگiلiك ەش نارسە بولمايتىنىن حان دا، قارا دا ءتۇسiنۋi كەرەك.

- سىڭارجاق ساياساتتىڭ سالقىنى ونەر مەن ادەبيەتتەگi كەندەلiككە دە كەلiپ تiرەلەتiن سياقتى. قوعامدا ەركiندiك پەن ازات ويدىڭ ورداسى بولماعان سوڭ، شىعارماشىلىق تا اقساپ جۇرگەن جوق پا، اعا؟

- جوق. شىعارماشىلىق اقسادى دەگەن  پiكiرمەن كەلiسە المايمىن. قازiر نە جازامىن دەسەڭ دە، ەركiندiك بار. تەك كiنا - ءوزiمiزدiڭ iزدەنۋ ايامىزدىڭ تارلىعىندا عانا.

دەگەنمەن كەيدە مەنiڭ جانىمدى بiر سۇراق مازالايدى: ادەبيەتتەگi جانكەشتi بۋىن - مەنiڭ زامانداستارىم كەتكەننەن كەيiن، قازاق ادەبيەتi مۇلدە جەتiم قالاتىن شىعار. دراماتۋرگيانىڭ تاعدىرى دا - وسى. قازاقستاندا بiر قولدىڭ ساۋساعىنا جەتەرلiك قانا دراماتۋرگتەر بار. ءبارi - ۇلكەن بۋىن. جاستار - جوقتىڭ قاسى.

- دۋلات مىرزا، سول كەندەلiكتiڭ بiر مىسالىن ايتايىنشى: وتكەن جىلى بiزدiڭ ەلدە «كەلiن» دەگەن وزگەشە بiر كينو تۇسiرiلگەن ەكەن، بۇتكiل اكiم-قارانىڭ توڭiرەگiندە جۇرگەندەر پاتريوت بولا قالىپ، قازاقستاننىڭ الەمدiك يميدجiنە نۇقسان كەلەدi دەپ، شىر-پىر بولىستى. سول «كەلiن» امەريكاندىق كينواكادەميانىڭ شەتەل­دiك فيلمدەر سايىسىندا العاش­قى وندىققا كiرiپتi... بۇنى قالاي ءتۇسiن­دiرەسiز؟

- مەيلi, ول قانداي سىيلىق السا دا، مەن ونى قازاقتىڭ كينوسى دەپ قابىلداي المايمىن. بiزدiڭ رەجيسسۋرادا جۇرگەن ازاماتتار شەتەلدەن سىيلىق الۋ ءۇشiن كارتينا جاساماۋى كەرەك. قازاق كورەتiن دۇنيە تۇسiرسە، وندا قۇبا-قۇپ!

- ال تەاتر ونەرiنە كوڭiلiڭiز تولىپ ءجۇر مە؟

- قۇدايعا شۇكiر! بىلتىرعى جىلى وتكەن تەاتر فەستيۆالiندە كوڭiل تولاتىن كوپ دۇنيە كوردiك. دراماتۋرگيانى جوق دەپ جۇرەتiن رەجيسسەرلەر دراماتۋرگيانىڭ تاماشا تىنىسىن مويىندادى. بiراق بiزدiڭ تەاتردا كوڭiلگە تولمايتىن دا كەيبiر ماسەلەلەر بار. قازاق رەجيسسەر­لەرi سىرتتان دراما اكەلiپ قويادى. ماسەلەن، قىرعىزداردان. ولارداعى - بiزدiڭ ساحنادا ايتىلعان، جازىلىپ جاۋىر بول­عان تاقىرىپ، وزiمiزدە بار دۇنيەلەر. رەجيس­سەرلەرiمiزگە ونىڭ ءوڭiن تەرiس اينالدىرىپ بەرسە، جاڭا دۇنيە سياقتى قابىلدايدى. مۇمكiن، بۇل سوزiمە رەجيسسەر ازاماتتار: «دۋلات قىزعانىپ وتىر»، - دەيتiن شىعار. مەيلi, ايتسا، ايتا بەرسiن. مەنiكi - كوز كورگەن شىندىق، كوكەيگە سىيماعان اڭگiمە. شەتەلدەن قانداي جاعدايدا دراما اكەلۋ كەرەك؟ ەگەر ول تاقىرىپ بiزدiڭ دراماتۋرگيادا جازىلماعان، كورەرمەن كورمەگەن تاقىرىپ بولسا نەمەسە بiزدە بار بولعانىمەن، كوركەمدiگi تومەن بولسا - اڭگiمە باسقا. ال بiزدiڭ رەجيسسەرلەر باسى-كوزسiز شەتتiڭ دۇنيەسiنە جۇگiرە بەرەدi. وزiندە باردىڭ قادiرiنە جەتپەيدi. ايتپەسە ورالحان بوكەيدiڭ بارلىق شىعارمالارى تەاترعا وزدiگiنەن-اق سۇرانىپ تۇرعان جوق پا؟

- بiر زەرتتەۋشi-سىنشىلاردىڭ ايتۋىن­شا، كەڭەستiك ۇلگiدەگi ستانيسلاۆسكيدiڭ درامالىق داستۇرiنەن سىتىلىپ شىقپايىنشا، بiزدiڭ تەاتر ونەرi ۇلتتىق بەينەسiن تاپپايدى ەكەن. وسى قانشالىقتى ورىندى ءسوز؟

- كەلiسەمiن! ورىندى ءسوز. ستانيسلاۆ­س­كيدiڭ درامالىق داستۇرiنەن سىتىلىپ شىعۋ ءۇشiن، ءوزiمiزدiڭ ۇلتتىق ستيلدەگi تەاترلىق، درامالىق ءداستۇرiمiز بولۋى كەرەك. ءدال قازiرگi جاعدايدا بۇل جۇيەدەن بiز شىعا المايمىز. بiز ەمەس، رەسەيدiڭ ءوزi سودان ارىلا الماي وتىرعان جوق پا. ويتكەنi كورەرمەندەر مەنتاليتەتi باسقا. بiزدiڭ كورەرمەن وقيعانىڭ باسى، ورتاسى، سوڭى بار قويىلىم كورگiسi كەلەدi. اۋەلدەن سولاي قالىپتاسقانبىز...

«كەڭەستiك كەزدi  ساعىنىپ ءجۇرمiن»

سiز ورمانداي ورىس بيلەگەن كەڭەستiك كەزەڭدi دە كوردiڭiز، ەندi نازارباەۆ بيلەگەن قازاقستاننىڭ جيىرما جىلدىق تاۋەلسiزدiگiندە كۇن كەشiپ جاتىرسىز. وسى ەكi كەزەڭدi سالىستىرعان ۇلكەن ۇرپاق وتكەن زاماندى نەگە ساعىنادى دەپ ويلايسىز؟ بۇعان بۇگiنگi زاماننىڭ قاتقىلدىعى سەبەپكەر مە، جوق الدە «قوي ۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرت­قالاعان» ومiردەن ءوتiپ كەتتiك پە؟

- كەڭەستiك كەزدi ساعىناتىنىم راس. اسiرەسە سوڭعى كەزدەرi جيi ساعىنىپ ءجۇرمiن. ويتكەنi وندا ءتارتiپ، ادiلدiك بار بولاتىن. قوعام بولعان سوڭ، قيانات تا ءومiر سۇرەدi. بiراق ول زاماندا ءدال بۇگiن­گiدەي باسسىز ادiلەتسiزدiك جوق-تۇعىن. قازiر ۇرىنى ۇستاپ بەرگەن ادامنىڭ ءوزi ۇستالادى. سەبەبi, زامانىمىز، زاڭىمىز سولاي. ياعني قازاقتا ايتاتىن: «كۇشتiنiڭ ارتى ديiرمەن تارتاتىن» زامان. قازiر بiزدiڭ شەنەۋنiكتەردiڭ كوبiندە «قوس ازاماتتىق» تولقۇجاتتارى بار. بۇل - ولاردىڭ شەتەلگە وپ-وڭاي كەتiپ قالۋىنا ءوزiمiز اشىپ بەرگەن جول. ولاي بولاتىنى: كەڭەستiك كەزدەگiدەي قاتال زاڭ بولماعان سوڭ، مەملەكەت بايلىعىن بيلiككە قولى جەتكەن يت پەن يتاقاي جەپ جاتىر. ەگەر سولارعا بiر كۇنi تىقىر تايانسا، ەكiنشi «وتانىنا» كەتە سالادى. وعان ءوزiمiز مۇمكiندiك جاساپ بەردiك.

ونەر ادامدارىن ايتساق، سوۆەت ۇكiمەتiندە جازۋشىلارعا بەرiلەتiن قالاماقى ساياساتى بولدى. ماسەلەن، سوناۋ ماڭ­عىستاۋدىڭ بiر اۋداندىق گازەتi مەنiڭ اڭگiمەمدi باسسا، مiندەتتi تۇردە ازدى-كوپتi قالاماقى بەرەتiن. ونىمەن جازۋشى بايىمايدى. بiراق ول - ادال ەڭبەگiڭنiڭ اقىسى، باعاسى. ال قازiر ەڭ سۇراۋى جوق نارسە - جازۋشىنىڭ ەڭبەگi بولدى. بۇرىن قالامگەرگە ارنالعان سەمينارلار، iسسا­پارلار جيi بولاتىن. يالتا، پيتسۋندا، پەرەدەلكينو - ءبارi بiزدiڭ ءۇيiمiز ەدi عوي. ايلاپ جاتىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن ەدiك. سول يالتادا جاتىپ «قار­عىندى» جازدىم. باسقا دا شىعارمالارىم سول جەرلەردە باستالدى جانە اياقتالدى.

جالپى، وداقتىڭ كەزiندە ادامنىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى قورعالعان، جۇيەلi, ساپالى بولاتىن. كەيبiرەۋلەر: «تاۋەل­سiزدiك الىپ، ءبارiن قايتا قۇردىق، جاسادىق!» - دەپ ءجۇر عوي. جوق، بiز قۇرمادىق، قۇرتتىق. بۇرىنعى بار دۇنيەلەردەن ايىرىلدىق. بۇكiل سوۆەت وداعىنىڭ ۇلكەن ايماعى - قازاقستان ەدi عوي. بiزدە ءبارi بولعان. قازiر بارiنەن ايىرىلدىق. قازاق دەموگرافياسىنىڭ كۇرە تامىرى اۋىل دەسەك، ول كەزدە اۋىلداردىڭ جاعدايلارى تاماشا بولاتىن. تاۋەلسiزدiكتەن سوڭ ونىڭ دا شاڭىراعىن شايقالتتىق. قىسقاسى، ءبارiن ءوز قولىمىزبەن بۇلدiردiك. مiنە، وسىنداي جاعدايلاردى كورiپ وتىرعان سوڭ، كەڭەستiك زاماندى قالاي ساعىنبايسىڭ؟!

- پرەزيدەنتپەن كوپ كەزدەسiپ جۇرگەن قالامگەردiڭ بiرiسiز. ەگەر تاعى بiر كەزدەسۋدiڭ ءساتi ءتۇسiپ جاتسا، ەڭ الدىمەن «دات، تاقسىر!» - دەپ، نە ايتار ەدiڭiز؟

- (ويلانىپ الىپ). وندا ەڭ الدىمەن: «پرەزيدەنت مىرزا، تاۋەلسiز بولىپ، ەرتوقىمىمىزدى تۇزەگەلi مۇشەل جاستان استىق. سiز تاۋەلسiز قازاق ەلiنiڭ بiرiنشi باسشىسىسىز. سوندىقتان قازاققا كەرەكسiز. سول ءۇشiن قازاقتىڭ جايىن كوبiرەك ويلانعانىڭىز ءجون. مىنا جالعان دۇنيەدە مەن دە، سiز دە ماڭگiلiك قالمايمىز. بiراق قازاق دەگەن ۇلت قالۋى كەرەك، سiز سوعان كۇش سالىڭىز! اينالامىزدا انتالاعان الپاۋىتتار وتىر، جەرiمiز كەڭ. سانىمىز از. شەكارامىزدىڭ ۇزىندىعى 12 مىڭ شاقىرىم،10 ميلليون قازاقتى شەكاراعا قويىپ قوريمىز با، جوق جۇمىس iستەيمiز بە؟ قازاق ۇلتىنىڭ سانى ارتۋى كەرەك. كەلiمسەكتەردەن ساق بولىپ، حالىق قازىناسىنان iشiپ-جەپ، سۇراۋسىز شەتەل اسىپ جاتقان iشكi جاۋلارىڭىزدان اباي بولىڭىز!» - دەر ەدiم.

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 05 (42) وت 3 فەۆراليا 2010 گ.