جاڭاوزەندىك بەس جىگىتتى قىرشىنىنان قيىپ، سۇيەگىن جات جۇرتتا قالدىردى

قازىرگى كەزدە كوپشىلىك «قۇدايدىڭ ءۇيى»، «يماندىلىق ءۇيى» اتانعان مەشىتتەگىلەرگە سەنبەيتىن بولدى. بۇل تاۋەلسىزدىك العالى يماندىلىققا بەت بۇرعان جانداردى ارانداتۋ ەمەس، شىندىعى – سولاي. ويتكەنى ول جەرگە دە جات پيعىلدى اعىمداعى الاياقتار ارالاسىپ كەتتى.

جاڭاوزەندىك بەس جىگىتتى قىرشىنىنان قيىپ، سۇيەگىن جات جۇرتتا قالدىردى

قازىرگى كەزدە كوپشىلىك «قۇدايدىڭ ءۇيى»، «يماندىلىق ءۇيى» اتانعان مەشىتتەگىلەرگە سەنبەيتىن بولدى. بۇل تاۋەلسىزدىك العالى يماندىلىققا بەت بۇرعان جانداردى ارانداتۋ ەمەس، شىندىعى – سولاي. ويتكەنى ول جەرگە دە جات پيعىلدى اعىمداعى الاياقتار ارالاسىپ كەتتى.

باسىندا سالدەسى، قولىندا اساسى، اۋزىندا «ءالحام قۇلحۋاللاسى» بولعاندىقتان قاراپايىم حالىق، اسىرەسە، جاستار جاعى كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتا المايدى. جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ، جەتى جۇيەڭدى ءجىبىتىپ، سويلەپ تۇرعان قازاقتىڭ قارا بالاسىنىڭ ۋاعىزىنا جاستار تۇگىلى اق ساقالدى قارتتارىمىز دا ارانداعانىن اڭعارماي قالادى. بىراق ولارعا «تورىنەن كورى جاقىن» كارى-قۇرتاڭنىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان ولار مەكتەپتە، وقۋ ورىندارىندا جاقسى وقيتىن جاستاردى اڭديدى. كەلەشەكتە كوممۋنيكاتسيا سالاسىن جەتىك بىلەتىن، زامانالىق قارۋ-جاراقتاردى سەنىمدى مەڭگەرەتىن زەيىندى، زەردەلى جاستاردى كوزدەيدى. ءتۇرلى پايعامبارلاردى مىسال ەتىپ، ناماز وقۋدى ۇيرەتەمىز دەپ سىلتاۋراتادى. قارماعىن قاپقان جاستاردى جىلانداي ارباپ، ساناسىن ۋلاپ، جىمىسقى ويىن ىسكە اسىرۋعا تىرىسادى. “سەنى شىڭدايمىز، ۇيرەتەمىز، تاربيەلەيمىز” دەپ وت پەن سۋعا سالادى. لاۋلاپ تۇرعان جالىنعا قاقتايدى. «ەر جىگىت ىشكى سىرىنا، قۇپياسىنا بەرىك بولۋى كەرەك» دەيدى. ونداعىسى – نەمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىن اتا-اناسىنا دا ايتپاۋعا ۇگىتتەگەنى. وت ورتاسىنان ورالعاندارىن، ياعني شەشەنستان، داعىستان دالالارىنا جىبەرىپ، وقتان، وتتان امان قالعاندارىن انا وتانىنا، اتاكۇلدىك مەكەنىنە، دوس-جاران، تۋما-تۋىس، اكە-شەشەسىنە قارسى وق اتۋعا باۋليدى. نەگىزگى باعىت – تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسىن ءىرىتىپ، دىڭگەگىن قۇلاتىپ، ەلگە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ. مىنە، جاڭاوزەن قالاسىنداعى 18-21 جاس ارالىعىنداعى عيزات ناۋكەباەۆ، بەرىك ساريەۆ، اسلان توقپانوۆ، قايرات جانە ءىلياس ىسماعۇلوۆ سىندى ورىمدەي جاستاردىڭ قايعىلى قازاعا ۇشىراۋىنا وسىنداي جات اعىمداردىڭ جىمىسقى ارەكەتى سەبەپ بولدى. ارينە، «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەگەندەي، جارامسىز ىستەردىڭ ءتۇپ توركىنىن جۇرتتىڭ ءبارى جان جۇرەگىمەن سەزىنەدى. مۇنى قالا باسشىلارى دا، باس يمام دا، ۇقك مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى دە جاقسى بىلەدى. ويتكەنى ولار دا «ءادىل زاڭنىڭ» الدىندا قاۋقارسىز. سەبەبى، الگى الاياقتىق جاساپ جۇرگەن ارامزا «مولدالار» قر ادىلەت مينيسترلىگىنەن تىركەۋدەن وتكەن. سول ءۇشىن ولاردىڭ ۇستىنەن شىبىن ۇشپايدى. وتپەگەندەرى تىركەۋدەن وتكەندەردىڭ ساياسىن ساعالاپ جۇرگەن بولار، بالكىم. ايتەۋىر، ەل ىشىندە قاپتاپ ءجۇر.
ەندى قىرشىن كەتكەن قاراكوز قىراندارىمىزعا قايتا ورالايىق. بۇلاردىڭ ءاربىرى – ءار وتباسىنىڭ كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتكەن گۇلى، تاعدىرىنىڭ تىرەگى. ىشىندە ۇيلەنگەندەرى دە بار.
بىراق اڭداۋسىزدا ورعا قۇلاپ، وپات بولدى. مايىتتەرى شەتەلدە قالدى. بالالارىن باقىلاۋدان شىعارىپ الىپ وپىق جەگەن اكەلەردىڭ وكىنىشى، «بوتاسىنىڭ ماڭدايىنان ەڭ بولماسا ءبىر سيپاپ، ەل-جۇرتتىڭ اراسىندا اق جۋىپ ارۋلاپ، بالاسىن باقيعا اتتاندىرعان جاننىڭ ارمانى بار ما؟» دەپ ارۋاناداي اڭىراعان انالاردىڭ زارى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتىپ، جۇرەگىڭدى ەزىپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى.
1990 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا دۇنيەگە كەلگەن عيزات ناۋكەباەۆ جاڭاوزەندەگى №10 ورتا مەكتەپتە وقىدى. وتباسىنداعى بەس پەرزەنتتىڭ ەكىنشىسى. 9-سىنىپتان كەيىن قالاداعى و.تۇرماعانبەتۇلى اتىنداعى مۇناي جانە گاز كوللەدجىنە ءتۇسىپ، وقۋىن جالعاستىردى. ۇلگەرىمى جاقسى. اراق، تەمەكى سەكىلدى جاعىمسىز ادەتتەردەن اۋلاق جۇرەدى. جاستايىنان ناماز وقۋعا دەن قويادى. بۇل ءىسىن اتا-اناسى دا قۇپتايدى. سەبەبى، جاڭابەرگەننىڭ دە، قۇرالايدىڭ دا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جاندار. سوندىقتان بالاسىنىڭ تالابىنا قارسى بولمايدى. عيزات ساباعىنىڭ اراسىندا قاتار قۇربىلارىمەن قالالىق ورتالىق مەشىتكە جۇما نامازعا كاتىسادى. 28-ماۋسىم ديپلوم قورعايتىن كۇنى ەدى. جاڭابەرگەن مەن قۇرالاي ۇلكەن ۇلىن ۇيلەندىرۋ ءۇشىن ۇيلەرىن جوندەپ، دايىندالىپ جاتقان. «ەكى دۇنيەڭ ابات بولسىن، ەكى تويىڭ قابات بولسىن» دەگەندەي، تۇڭعىشىن ۇيلەندىرىپ، ەكىنشى ۇلدىڭ ديپلوم تويىن قىزىقتاۋعا اسىعىپ جۇرگەن ارماندارى اياق استىنان ادىرا قالدى. سول ساتتە عيزاتىنىڭ قولدان سۋسىپ كەتكەنىن اڭعارمادى. «مەشىتكە بارىپ، ناماز وقىپ، يماندىلىق جولىنا تۇسە قوي دەپ نەم بار ەدى؟ ەلۋ، الپىس جاستان كەيىن دە ۇلگەرەتىن ەدى عوي. ناماز وقيمىن دەگەنىنە رۇقسات بەرگەن ءوزىمنىڭ دە وبالىم جوق»، – دەپ اھ ۇرعان اكەنىڭ وكىنىشتەن وزەگى ورتەنىپ، كوكىرەگى قارس ايىرىلادى.

عيزاتتىڭ اكەسى جاڭابەرگەننىڭ اڭگىمەسى

17-ماۋسىم كۇنى قۇرالاي ەكەۋمىز تۇسكى استان كەيىن جۇمىسقا كەتكەلى جاتقانبىز.
مەن ۇيدەن بۇرىنىراق شىعىپ ماشينەمدى دايىنداپ قويدىم. سول كەزدە عيزات: «اقتاۋدا ءبىر دوسىمنىڭ ۇيلەنۋ تويى بار ەدى. سوسىن تۋىلعان كۇنىمدى تەڭىز جاعاسىندا اتاپ وتكىم كەلەدى. ماما، 21-ماۋسىم كۇنى كەلەرمىن. الاڭ بولماڭدار»، – دەپ رۇقسات سۇراپتى. ارينە، ويىمىزدا تۇك جوق. 21-ماۋسىم كۇنى كەلمەگەسىن ىزدەي باستادىق. جولداس جىگىتتەرىنەن سۇراستىردىق. بىلەتىندەر دە، بىلمەيتىندەر دە ءلام-ميم اۋىز اشپادى. مۇمكىن بىلمەيتىن شىعار. دەگەنمەن، اقتاۋ، جاڭاوزەندەگى تانىستارعا قوڭىراۋ شالىپ ىزدەستىرە بەردىك. بىرەۋىنە دە بارماعان.
24-ماۋسىم كۇنى ۇقك جاڭاوزەن بولىمشەسىنە شاقىردى. ولار عيزاتتىڭ 18-ماۋسىم كۇنى بەس جىگىت بولىپ ماحاچكالاعا ۇشىپ كەتكەنىن ايتتى. اقتاۋدان ماحاچكالاعا اپتاسىنا (سەيسەنبى، بەيسەنبى كۇندەرى) ەكى رەت ۇشاتىن رەيس بار. ءبىز بالامىزدان الدانعانىمىزدى سوندا بىراق بىلدىك. ولار 18-ءى كۇنى كەتىپ، 21-ءى كۇنى قايتىپ كەلمەكشى بولعان-اۋ دەيمىن. بىراق ول ويلارى جۇزەگە اسپادى.
ۇقك قىزمەتكەرلەرىنەن كومەك سۇراپ، بەس بالانىڭ سۋرەتىن الىپ ماحاچكالاعا ىزدەرىنەن ءوزىم كەتتىم. بۇل جاقتىڭ تاپسىرماسىمەن ول جاقتىڭ كزب-سىنا (قاۋىپسىزدىك كوميتەتى) جولىقتىم. بىراق ولاردان «بالالارىڭىز كوشەدە تىنىش ءجۇر. قازىرشە وعاش قىلىقتارى بايقالمادى» دەگەن سوڭ كەرى قايتتىم. ءبارىبىر ۇيدە مازام بولمادى. شىداپ وتىرا المادىم. ءسويتىپ ۇقك-نەن رۇقسات سۇراپ ماحاچكالاعا قايتادان كەتتىم. بارىپ كزب قىزمەتكەرلەرىنەن كومەك سۇرادىم. تۇراتىن اۋدانىنداعى مەكەن-جايىن الدىم. جەرگىلىكتى پوليتسياسىنا جولىقتىم. ولاردان دا كومەك بەرۋىن ءوتىندىم. «بالاڭىزدى قاسىنداعىلار ۇستاپ بەرمەيدى. دەگەنمەن، ءوزىڭىز بارىپ كورىڭىز. مۇمكىن ۇلىڭىز ءسىزدى كورىپ ەرىپ قايتار»، – دەپ كەڭەس بەردى. ايتىلعان ۇيگە باردىم. ەسىگى تاس بولىپ جابۋلى. تىم-تىرىس، تىرشىلىك نىشانى بىلىنبەيدى. حابارلاساتىن دا ءتىرى پەندە كوزگە تۇسپەيدى. ايتەۋىر، بىرەۋ كەزدەستى-اۋ. «وسى توڭىرەكتەن ازياتتىق جىگىتتەردى بايقامادىڭىز با؟» دەپ سۇرادىم. «كوردىم، كەشە كەشكىسىن سىرتقا تەمەكى تارتۋعا شىقسام باستارىندا اق شاپكىسى بەس جىگىت ءوز تىلدەرىندە اڭگىمەلەسىپ تۇرعان»، – دەپ جاۋاپ بەردى. سودان ول جاقتا ءبىر اپتا بولدىم. ماقساتىما جەتە المادىم. جىگەرىم قۇم بولىپ اۋىلعا قايتا ورالدىم.
كوپ ۇزاماي ينتەرنەتتەن داعىستانداعى قارۋلى قاقتىعىستان سەگىز ادام مەرت بولعانىن، ونىڭ بەسەۋى قازاقستان ازاماتى ەكەنىن كوزىم شالىپ قالدى. جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما؟ قوس وكپەمدى قولعا الىپ، ۇقك-نە قۇستاي ۇشىپ جەتتىم. ولار «انىق مالىمەت جوق. ينتەرنەتتەگىنىڭ ءبارى دۇرىس بولا بەرە مە؟ سابىر ەتىڭىز!» دەپ باسۋ ايتتى. سوندا-داعى دەگبىرىم كەتتى. ماحاچكالاداعى تانىستارعا تەلەفون سوقتىم. تاۋەلسىز گازەتتەرىنىڭ بىرىنە باسىلعان وسى وقيعا تۋرالى ماقالانى الدىردىم. كۇدىگىم شىنعا اينالدى. ولگەن جاڭاوزەندىك بەس بالا ەكەندىگىن، ىشىندە عيزاتىمنىڭ دا بار ەكەندىگىن وقىپ، توبەمنەن جاي تۇسكەندەي ەسەڭگىرەپ قالدىم. الگى گازەت ماتەريالىن اقتاۋداعى، جاڭاوزەندەگى ۇقك قىزمەتكەرلەرىنە اپارىپ كورسەتتىم. سۇيەگىن اۋىلعا اكەلىپ جەرلەۋگە جاردەم بەرۋلەرىن ءوتىندىم. بىراق «داعىستان – شەت ەل. ونىڭ ءوز زاڭى بار. بالاڭىزدىڭ سۇيەگىن بەرمەۋى دە، ءتىپتى سىزدەرگە كورسەتپەۋى دە مۇمكىن» دەدى.
اۋەلى قوس ۇلى قايتىس بولعان ىسماعۇلوۆتاردىڭ اكەسى مەن اعاسى بارىپ قايتتى. سودان كەيىن اسلان توقپانوۆ پەن بەرىك ساريەۆتىڭ انالارىن ەرتىپ مەن كەتتىم. ءمايىتحانادان مايىتتەرىن تاپتىق. جەرگىلىكتى ورگاندار پوليتسياعا قارسى وق اتتى دەپ قۇجات تولتىرىپ تاستاپتى. بىراق بالامنىڭ بالاۋسا وڭىنەن، بالبىراعان دەنە مۇشەلەرىنەن قولىنا قارۋ الىپ، ادامزاتقا وق اتتى دەگەنگە كوڭىلىم سەنبەيدى. ومىرىندە قولىنا مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن بەيكۇنا بالا نەبارى ءبىر جارىم-ەكى ايدىڭ ىشىندە اتۋدى قايدان ۇيرەنەدى. دەگەنمەن، بالاما وق ءتيىپ، قايعىلى قازاعا ۇشىراعان.
شىنىندا دا، ءمايىتتى بىزگە بەرۋ تۇرماق، جەرلەۋگە قاتىسۋعا رۇقسات بەرمەدى. ايتەۋىر قاتىستىق. سوعان دا شۇكىر ەتكەن جايىمىز بار. ءسويتىپ، ۇلىمنىڭ سۇيەگى جات جۇرتتا ياعني، داعىستان دالاسىندا قالدى. بۇل ورنى تولماس وكىنىش ەمەس پە؟ ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىز تۋعان جەردى قورعاعاندا سوعىستا شەيىت بولعان باتىرلارىنىڭ دا، باسقالارىنىڭ دا سۇيەگىن جاۋعا تاستاماعان.
ءبىزدىڭ بەس بالانىڭ جازىقسىز قۇربان بولۋى تەك عانا جاڭاوزەندەگى ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدەگى قازاق جاستارىنا اششى ساباق بولدى. ءسوزىمنىڭ اقىرىندا ايتارىم، جات اعىمداعى جاندايشاپتار مەن ءتۇرلى ءدىني سەكتالاردى ناسيحاتتاۋشىلار، جىمىسقى ارەكەت جاسايتىن ميسسيونەرلەردى اۋىزدىقتايتىن ۋاقىت جەتتى. اتا-انالار، اسىرەسە، بالالارىڭىزعا ساق بولىڭىزدار! ولار سەنگىش، ەلىكتەگىش كەلەدى. ادال، اڭعال، اڭقاۋ، البىرت جاستاردى الگى جات اعىمداعىلار الداپ، ارباپ، ازعىرىپ، ارانداتىپ ماقساتتارىنا پايدالانىپ بولىپ ورعا جىعادى. قىسقاسى، بالالارىڭىزدى مەشىتكە جىبەرمەڭىزدەر. اقىل توقتاتقان، اقساقالدىققا بەت العان ەلۋ، الپىس جاستان كەيىن دە ناماز وقۋعا ۇلگەرەدى. تىم شىداماسا، ۇيدە وقىسىن. ايتەۋىر، ءبىز سياقتى ورىنسىز وپىق جەپ قالماڭىزدار!
ءتىلشى ءتۇيىنى
ءيا، جات اعىمداردىڭ جەتەگىنە ەرىپ، داعىستان جەرىندە قايعىلى قازاعا دۋشار بولعان جاڭاوزەندىك بەس جىگىتتىڭ تاعدىرى، اقيقاتىندا دا، بۇكىل قازاق جاستارى ءۇشىن اششى ساباق بولۋعا ءتيىس. مۇنى جەرگىلىكتى يمامداردان باستاپ، ارداگەرلەر، ءبىلىم سالاسىنىڭ باسشىلارى، ۇقك جانە قۇقىق قورعاۋشىلار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى حالىققا تۇسىندىرۋلەرى كەرەك. جاسىرىپ، قىمتاپ، قۇپيالاعان سايىن ەل اراسىندا ءارتۇرلى قاڭقۋ سوزدەر بەلەڭ الىپ، ۇرەي بيلەپ بارادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن داعىستان مەن شەشەنستان سوعىستىڭ سىناق الاڭى ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. سوندىقتان بۇگىن بەس ادام قايعىلى قازاعا ۇشىراسا، بۇل سان ەرتەڭ ەلۋگە، ارعى كۇنى بەس جۇزگە جەتپەسىنە كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ ۇشىنشىدەن، بەس جىگىتتى قارجىلاندىرىپ، ۇشاققا بيلەت الىپ بەرىپ، «قامقورلىق» جاساپ وتىرعان كىمدەر؟ قانداي اعىم؟ ءبىز وسىنداي سۇراقتارعا قۇزىرلى ورىنداردان تياناقتى جاۋاپ الا المادىق. جوعارىعا جالتاقتايدى، بىرىنە-ءبىرى سىلتەيدى. دەگەنمەن، قورىتىندىسىن ايتار دەگەن ۇمىتتەمىز. ەگەر الدەقالاي جوعارىدان نۇسقاۋ بولا قالسا، ءبىز حالىققا جىلدام ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك دەپ، باق-تارعا جارىسا جۇگىرەتىنىن دە ءبىلىپ وتىرمىز. تورتىنشىدەن، مىناۋ كورشىلەس وزبەكستان، تۇرىكمەنستاندا ەكسترەميستەرگە، جات اعىمداعىلارعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. بىراق ودان زالال كورىپ وتىرعان جوق. ال، ءبىز بولساق، وزگە ءدىن وكىلدەرىنە ءزاۋلىم-ءزاۋلىم سارايلار سالىپ بەرىپ، بارىمىزدى اۋزىنا توسىپ، بارلىق مۇمكىندىكتى جاراتىپ، جالپاقشەشەيلىك تانىتىپ كەلەمىز. ايتسە دە، ونىڭ زاردابىن قاراپايىم حالىق تارتىپ كەلەدى. مىناۋ – سونىڭ ايقىن مىسالى. بەسىنشىدەن، بيىلعى جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپ وقۋشىلارىنا «دىندەر تاريحى» ءپانى فاكۋلتاتيۆتىك ساباق رەتىندە وقىتىلماقشى. وعان وقۋلىقتاردى قايدان الادى؟ الدە بازارلاردا نەمەسە پويىزداردا ساتىپ جۇرگەن بروشيۋرالاردى پايدالانا ما؟ ال، وقۋشىلاردى كىم وقىتادى؟ قاراۋىنداعى مەشىتتەرىن قورعاۋعا قۇزىرەتى جەتپەي جۇرگەن قاۋقارسىز يمامدار ما؟ شەت ەلگە ادام اكەتىپ ءولتىرىپ جاتقان سەكتالار مەن جات اعىمداردىڭ وكىلدەرى وقىتا ما؟ نەمەسە مەكتەپ ديرەكتورلارى ناگرۋزكاسى ازداۋ جاماعايىندارىنا، الدە پارانى كوبىرەك بەرگەن كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ، «قايىرىمدىلىق» جاساي ما؟
مىنە، كوڭىلدى قابارتقان وسىنداي ءسانتۇرلى سۇراق كوپ. بىراق تياناقتى جاۋاپ جوق.

مۇراتباي ۇلىقپان،
ماڭعىستاۋ وبلىسى
«ساحارا» گازەتى، 3 قىركۇيەك 2009 جىل