«قازاق ادەبيەتى»: 2010 جىلى ما­دەنيەت، ونەر جانە تاريحي مۇ­را­لاردى ساقتاۋ، دامىتۋ جونىندەگى مەم­لەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋ ما­سە­لەسىنە بايلانىستى «نۇر وتان» پار­تياسىنىڭ قاسىنان «ميراس» قو­عامدىق كەڭەسى قۇرىلعانىنان حا­باردارمىز. كەڭەستىڭ الدىنا قويىل­عان مىندەت – مەملەكەتتىك ور­گاندار مەن ازاماتتىق قوعام جانە ۇلت زيالىلارىمەن كەلەلى تال­قىلاۋلار جاساۋ ارقىلى ەلدەگى ما­دەنيەت ساياساتىن جانداندىرۋ بو­لاتىن. وسى كەڭەستى باسقارۋ، ۇي­لەس­تىرۋ جۇمىستارى سىزگە جۇكتەلدى. سۇح­باتىمىزدى وسى كەڭەستىڭ با­عىت-باعدارى، ماقسات-مىندەتىنەن باس­تاساق.
ماۋلەن اشىمباەۆ: «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «مي­راس» قوعامدىق كەڭەسى زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن اقىلداساتىن، پى­كىرلەسە كەلە ورتاق ۇسىنىستار دايىندايتىن ۇلكەن الاڭ. بۇل كەڭەس­كە توراعالىق ەتۋدى پارتيا باس­شىلىعى ماعان جۇكتەدى. وسىدان از عانا ۋاقىت بۇرىن ءبىز بيىلعى جىل­دىڭ العاشقى وتىرىسىن وتكى­زىپ، الداعى جوسپارلارىمىزدى بە­كىتىپ الدىق.

«قازاق ادەبيەتى»: 2010 جىلى ما­دەنيەت، ونەر جانە تاريحي مۇ­را­لاردى ساقتاۋ، دامىتۋ جونىندەگى مەم­لەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋ ما­سە­لەسىنە بايلانىستى «نۇر وتان» پار­تياسىنىڭ قاسىنان «ميراس» قو­عامدىق كەڭەسى قۇرىلعانىنان حا­باردارمىز. كەڭەستىڭ الدىنا قويىل­عان مىندەت – مەملەكەتتىك ور­گاندار مەن ازاماتتىق قوعام جانە ۇلت زيالىلارىمەن كەلەلى تال­قىلاۋلار جاساۋ ارقىلى ەلدەگى ما­دەنيەت ساياساتىن جانداندىرۋ بو­لاتىن. وسى كەڭەستى باسقارۋ، ۇي­لەس­تىرۋ جۇمىستارى سىزگە جۇكتەلدى. سۇح­باتىمىزدى وسى كەڭەستىڭ با­عىت-باعدارى، ماقسات-مىندەتىنەن باس­تاساق.
ماۋلەن اشىمباەۆ: «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «مي­راس» قوعامدىق كەڭەسى زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن اقىلداساتىن، پى­كىرلەسە كەلە ورتاق ۇسىنىستار دايىندايتىن ۇلكەن الاڭ. بۇل كەڭەس­كە توراعالىق ەتۋدى پارتيا باس­شىلىعى ماعان جۇكتەدى. وسىدان از عانا ۋاقىت بۇرىن ءبىز بيىلعى جىل­دىڭ العاشقى وتىرىسىن وتكى­زىپ، الداعى جوسپارلارىمىزدى بە­كىتىپ الدىق.
جالپى، بۇل كەڭەس باس قوسىپ، ءشاي ءىشىپ، ارا-تۇرا اڭگىمە قوزعاپ قويىپ، ءبىر-بىرىمىزگە جىلى جىميىپ، ار­تىنان تاراپ كەتەتىن الاڭ ەمەس، قو­عامدىق ومىرىمىزگە، مادە­نيەت پەن رۋ­حانياتقا قاتىستى وتكىر تالداپ-تارازىلاپ پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە ناقتى ۇسىنىستار دايىندايتىن مىن­بە بولۋ كەرەك. وتكەن جيىندا ءبىز بىرنەشە باعىتتا جۇ­مىس ىستەۋگە كە­لىستىك. ءبىرىنشى، قازاق تىلىندەگى وقۋ­لىقتاردىڭ، قا­زاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن وقۋ-ادىس­تە­مەلىك قۇرال­دا­رىنىڭ ساپاسىن ارت­تىرۋعا قاتىستى ۇكىمەتكە ناقتى ۇسىنىستار بەرۋ. اشىق ايتۋ كەرەك، بۇل بۇگىنگى تاڭدا زيالى قاۋىم، اتا-انالار جانە ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان وتكىر سىنعا الىنىپ كەلە جات­قان كۇردەلى ماسەلە. ارنايى قا­بىل­دانعان مەملەكەتتىك باع­­دارلاماعا سايكەس 2020 جىلى قا­زاقستان حالقىنىڭ 95 پايىزى قا­زاقشا سويلەۋ كەرەك. ول مەجەگە ال­تى جىل عانا قالدى، ال ء«دال قا­زىر­گىدەي ۇردىستەرمەن بەلگىلەنگەن مىن­دەتكە ءجۇز پايىز قول جەتكىزە الا­مىز با؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋا­دى.
جالپى مەنىڭ ويىمشا، قازاق ءتى­لىنىڭ قولدانۋ اۋقىمىن ارتتىرۋ، بۇكىل قازاقستاندىقتاردى قازاقشا سويلەتۋ پروبلەماسى بۇگىنگى كۇنى سايا­­سي ماسەلە ەمەس، ادىستەمەلىك ما­سەلە، سوندىقتان وسى جاعىنا كو­­بىرەك كوڭىل بولگەن دۇرىس بولار ەدى. نەگىزگى باسىمدىق مەكتەپ­تەر­دەگى قا­زاق ءتىلىن ۇيرەتۋ پروتسەسىن رەت­تەۋگە، دۇرىستاۋعا بەرىلۋ كەرەك.
ءبارىمىز دە اتا-انامىز، پەرزەنت­ت­ە­رى­مىز­­دىڭ بولاشاعىنا الاڭداعاندىقتان تار­­بيە­سىنە، ساباعىنا، وقىتۋ ساپاسىنا ۇدايى قا­راپ وتىرامىز. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز سون­شالىقتى باي، قۋاتتى بولا تۇرا، مەكتەپ باعدارلا­ما­لا­رىنداعى قازاق تىلىندەگى وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدارىنىڭ، وقۋ­لىق­تاردىڭ ساپاسى ءتىل ۇيرەتۋگە ەمەس، تىل­دەن الشاقتاتۋعا ىقپال ەتە­تىندەي اسەر قالدىرادى. وقۋلىقتاردىڭ ءتىلى وتە كۇر­دەلى جانە زامان تالابىنا ساي كەز-كەل­گەن بالانى ءتىل ۇيرەنۋگە قى­زىق­تى­را­­تىن، ءۇيىرىپ اكەتەتىن امال-ايلالار جوق­­تىڭ قاسى. ماسەلەن، باستاۋىش سىنىپ وقۋ­شىلارىنا كلاسسيكتەرىمىزدىڭ با­لا تۇگىل، اعا بۋىن ازەر تۇسىنەتىن في­لو­سو­فياعا تولى دۇ­نيەلەرىن ۇسىنۋ شارت پا؟ مەكتەپ تا­بال­دىرىعىن جاڭا اتتاعان بۇلدىرشىنگە تىم اۋىر جۇكتەمەلەر مىن­دەتتەگەن سوڭ، ول با­لانىڭ ساناسىندا «قا­زاق ءتىلى تۇسىنۋگە تىم اۋىر ءتىل ەكەن» دە­گەن ۇعىم تۋماسىنا كىم كەپىل؟ ءبىلىم بەرۋ ىسىندە ساپالى ادىستەمەلەر جوق ەمەس، تەك سونىڭ تەتىگىن تاۋىپ ىسكە قوسۋىمىز كە­رەك. سوندىقتان كەڭەس كاسىبي ماماندارمەن كەلىسە وتىرىپ، وسى باعىتتا كە­شەندى تۇردە جۇمىس جۇرگىزبەك، ناقتى ۇسىنىستار دايارلاماق.
كەڭەستىڭ الدىنا قويىلعان ەكىنشى ما­سەلە – مادەنيەت ساياساتى. مەملەكەت باس­شىسى مادەني ساياساتتىڭ ۇزاق مەر­زىمدى تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋدى تاپ­سىرعان بولاتىن. وسى كۇندەرى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى تۇجىرىم­دا­مانىڭ جوباسىن جاساۋدا، دايىن بولعان سوڭ كەڭەستە تالقىلانادى. بۇگىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەرتەڭ شە؟ ولشەمدەرمەن الىپ قا­را­عاندا الەمدىك ۇردىستەگى ءبىزدىڭ ما­دە­نيەتىمىزدىڭ ءرولى قانداي؟ بولاشاقتا نە ات­قارىلۋى قاجەت؟ قوعامدا مادەنيەت سايا­ساتىنا قاتىستى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ما­سەلەن، بەلگىلى ءبىر توپ تاريحقا سۇيەنە وتى­رىپ، ء«بىزدىڭ مادەني ءداستۇرىمىز وتە باي، اتا-بابالارىمىز ادامزات وركە­نيە­تىنىڭ كوشىنە ءوز ءىزىن قالدىرعان» دەگەن سە­كىلدى ماقتانگەرشىلىك سيپاتتا. ال ەكىن­شى قوعامدىق پىكىر: «مادەني ءومىرىمىز الەمدىك دامۋ ۇدەرىستەرىنەن قالىپ بارادى، ءوز قازانىمىزدان ءارى اسا الماي وتىرمىز، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپال-اسەرى ارتىپ بارادى» دەگەنگە كەلىپ سايادى. سونداي-اق، ونەردىڭ ءتۇرلى سالاسىنا قا­تىستى ساۋالدار دا از ەمەس. «سوڭعى جيىرما جىلدا ادامزاتتىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالارلىق ادەبيەت سالاسىندا قانداي ءىرى شىعارمالار جازىلدى؟» دەگەن ساۋال­دىڭ قويىلعانىنا دا ءبىراز بولدى. ۇلى كلاسسيكتەرسىز بۇعان جاۋاپ بەرۋ، البەتتە، قيىن­داۋ. ال قاشانعى سول ۇلى تۇلعا­لار­دىڭ كولەڭكەسىنە تىعىلا بەرەمىز؟ كەيىن­گى جاستار قانداي ويدا؟ وسى جايتتارعا كەڭىنەن جاۋاپ تابۋىمىز كەرەك.
ءۇشىنشى ماسەلە، قازاقتىلدى باق-تىڭ بۇ­گىنگى جاعدايى. سوڭعى جىلداردا اقپا­رات­­تىق كەڭىستىكتە وڭ وزگەرىستەر بار، ونى ايتۋ كەرەك. «قازاقستان» ۇلتتىق ارنا­سى­نىڭ تولىق مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋى، قا­­زاق تىلىندەگى «بالاپان» سىندى ارنا­لار­دىڭ قالاي قۇرىلعانىنا ءوزىم تىكەلەي كۋا­مىن. دەگەنمەن دە وسى جاعدايلارمەن اق­پارات كەڭىستىگىنىڭ ماسەلەسى تولىق شە­شىمىن تاپتى دەي المايمىز. ۇلت جاناشىرلارى مەن جۋرناليستەردىڭ باسىن قو­سىپ، بۇل ماسەلە دە كەڭەستە تالقىلان­باق.
ءتورتىنشى، ايماقتارداعى، الىس اۋدان­دار مەن اۋىلدارداعى مادەني وشاقتاردىڭ جاي-كۇيى. نەگىزىنەن، ايماقتاردا تۇراتىن قازاقتار. ال وڭىرلەردەگى مادەني تىنىس-تىرشىلىك قالاي؟ ارينە، الىس اۋىلداردا كى­تاپحانا، مادەنيەت ۇيلەرى جۇيەلى جۇ­مىس ىستەپ تۇر دەپ ايتۋ قيىنداۋ. بۇل با­­عىتتا جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك نە ىس­تەۋدە؟ ايماقتاردان ارنايى وكىلدەر شا­قىرىپ، قوعامدىق كەڭەستە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ جوسپارلانۋدا.

ومىردەرەك 

ماۋلەن ساعاتحانۇلى اشىمباەۆ

1971 جىلى الماتىدا تۋعان. ءال-فارابي اتىن­داعى قازاق مەم­لەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن بى­تىر­گەن. ساياسي عىلىم­دا­رىنىڭ كانديداتى.
1993-1994 جىلدارى ءباسپاسوز جانە بۇقارالىق اق­پارات مي­نيستر­لىگىندە جۇمىس ىستەدى.
1994-1995 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جو­عارعى كە­ڭەس دەپۋتاتىنىڭ كومەكشىسى.
1995 جىلعى ماۋسىم-قاراشا ارالىعىندا – قاۋىپ­سىزدىك كەڭە­سى اپپاراتىنىڭ كونسۋلتانتى.
1995-1999 جىلدارى قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى سا­راپتاۋ جا­نە ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ باس ساراپشىسى، سەك­تور مەڭگەرۋشىسى، وسى ورتالىق جەتەكشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى.
1999-2000 جىلدارى – قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ساراپتاۋ ور­تالى­عى­نىڭ مەڭگەرۋشىسى.
2000-2002 جىلدارى – قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ساراپتاۋ ور­تالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى – قر پرەزيدەنتى جانىن­دا­عى ستراتەگيا­لىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.
2002-2005 جىلدارى – قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ست­راتە­گيا­لىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.
2005-2006 جىلدارى – قر قاۋىپسىزدىك كەڭەسى حات­شى­سىنىڭ ورىن­باسارى.
2006-2011 جىلدارى – قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باس­شى­سى­نىڭ ورىنباسارى.
2012 جىلعى اقپاننان باستاپ V سايلانعان قر پار­لامەنتى ءما­جىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپ­­سىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى. «نۇر وتان» حالىقتىق دە­موك­راتيالىق پارتياسىنىڭ مۇ­شەسى، پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا ساي­لانعان.
«قۇرمەت» وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 2003 جىلى دجونس – حوپ­كينس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق زەرتتەۋلەر مەكتەبىندە (اقش) عىلىمي تاجىريبەدەن ءوتتى.

«قازاق ادەبيەتى»: جالپى، بۇعان دەيىن دە وسىنداي سان تالقىلاۋلار بولدى. ۇيىم مۇشەلەرى، كورنەكتى تۇلعالار، سايا­ساتكەرلەر باس قوسقان «دوڭگەلەك ۇس­تەل­دەردە» قوزعالعان ماسەلەلەردىڭ اياق­سىز قال­عانى كوپ. بۇل سونداي ءبىر كەزەكتى داق­پىرت بولىپ قالماي ما؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: ماسەلە سوندا. راس، كوپتەگەن قوعامدىق جيىندار نا­تي­جە­­سىز قالىپ جاتادى. بىراق «ميراس» قو­عامدىق كەڭەسى پارتيانىڭ مۇمكىن­دىكتەرىن پايدالانباق. پارلامەنتتە فراك­تسيا بار، ايماقتاردا فيليالدارىمىز بار، سول ارقىلى ۇكىمەتتىڭ ناقتى شە­شىمدەر قابىلداۋىنا اسەر ەتۋگە بار­لىق مۇمكىندىكتەر بار دەپ سانايمىز.
«قازاق ادەبيەتى»: جوعارىدا اي­تىلعان ويدىڭ ءبارى دە مەملەكەتتىك تىلگە با­رىپ تىرەلەدى. قازىر قوعامدا قازاق ءتى­لىنىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى الاڭداۋ­شى­لىق­تار از ەمەس. سىزدىڭشە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى قالاي ءجۇرۋ كەرەك دەپ ەسەپ­تەي­سىز؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: بۇل وتە كۇردەلى دە اۋ­قىمدى ماسەلە. وسى باعىتتا مەن ءبىر-ەكى جايتقا عانا توقتالعىم كەلەدى. مەملەكەت ءاربىر وتباسىنىڭ تىرشىلىگىنە ارا­لاسىپ، ءوز ساياساتىن جۇرگىزە المايدى. سون­دىقتان كوپ نارسە بالاباقشا مەن مەك­تەپكە تىكەلەي بايلانىستى. جالپى، مەم­لەكەتتىك تىلگە قاتىستى ءىس-قيمىلدى تىم ساياسيلاندىرا بەرۋدىڭ قاجەتى شاما­لى، بۇل باعىتتا تەك جۇيەلى جانە كون­س­ترۋك­­تيۆتى جۇمىستار جۇرگىزۋ كەرەك. وقۋ­­لىقتار مەن ادىستەمەلىك قۇرال­دار­دىڭ سا­پاسى تاعى دا الدىمىزدان شىعىپ وتىر. مەن ءتىل مامانى ەمەسپىن، بىراق مە­نىڭ تۇسىنىگىمشە قازاق ءتىلىنىڭ ال­دىن­داعى مىندەتتىڭ ءبىرى – بۇگىنگى زا­مان­نىڭ ۇردىستەرىن سەزىنە وتىرىپ، ءوزىنىڭ دامۋ مودەرنيزاتسياسىن قالىپتاستىرۋ كە­رەك. ءتىل قاتىپ قالعان دۇنيە ەمەس، ول دا ءتىرى ورگانيزم سەكىلدى دامۋ كەرەك. ءتىل دە قا­زىر­گى زامانعا، زاماننىڭ ۇردىستەرىنە ساي بولۋى كەرەك. كۇن سايىن وزگەرىپ، وتە جىل­دام دامىپ جاتقان الەمدە، تەحنولوگيالار زامانىندا ءتىلدىڭ كوركەمدىك جا­عىنان گورى فۋنكتسيونالدىق جاعىنا كو­بىرەك كوڭىل بولگەن دۇرىس بولادى دەپ وي­لايمىن. ال كوركەم شىعارمالار ءسوز­سىز قازاقتىڭ ءوزىنىڭ قۋاتتى دا قۇنارلى تى­لىمەن جازىلاتىنى داۋسىز.
كەلەسى ماسەلە. دۇنيەدە پايدا بو­لىپ جاتقان بارلىق ۇعىمداردى قا­زاق­شاعا اۋدارا بەرۋدىڭ كەرەگى جوق سياقتى. قا­زاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان تۇل­عانىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – ءىسلام جا­رىل­عاپوۆ. مىسالى، سول كىسى بالمۇزداق، ايال­­داما، اققاينار، بالشاراپ، باسىلىم، باسپاگەر، عارىشكەر، دۇنيەتانىم، قويىلىم، قۇلتەمىر، قالامگەر سىندى وتە ءساتتى بالامالار تاپتى. ال كەيبىر ما­ماندار شىعارعان تەرمين سوزدەردىڭ با­لاماسى وتە ءساتسىز بولىپ جاتادى. وسىن­داي جاعدايدا تۇپنۇسقانى پاي­دا­لانۋدىڭ تىلدىك قاتىناسقا ەش زيانى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، تۇرىك اعايىن­دار­دى ءوز ەلىنىڭ پاتريوتتارى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ ولار ءساتتى بالاما بول­ماعان سوڭ ليمون، ادرەس، فابريكا، كرەديت، مۋزىكا، پاكەت، دوكتور، بانيا سىندى سوز­دەردى اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس، پارسى تىلدەرىنەن الىپ، ءوز تىلدەرىنە ەركىن كى­رىكتىرىپ جىبەرگەن. ارينە، بۇل باسقا تىل­دەردىڭ سوزدەرىن الدى-ارتىنا قاراماي پاي­دالانا بەرەيىك دەگەن اڭگىمە ەمەس. عا­لىمدارىمىز ايتاتىن ءتىل تازالىعىن ەسكەرگەن دۇرىس. بىراق كەيبىر حالىق­ارا­لىق دەڭگەيدە قولدانىپ جۇرگەن سوزدەردى قا­زاق تىلىندە پايدالانعاننان ۇلكەن زيان بولا قويماس دەپ ويلايمىن.
سونىمەن قاتار، زامان اعىمىنا ساي وزگە تىلدەردى دە مەڭگەرگەنىمىز ابزال. تەك قا­زاق ءتىلىن زەرتتەۋمەن جانە تالقى­لاۋ­مەن وتى­را بەرسەك الىسقا بارا المايمىز. اعىل­شىن، ورىس، قىتاي تىلدەرىن ءبىلۋ كە­رەك. قوعام باسقا، زامان وزگە، سون­دىق­تان ءبىزدىڭ پەرزەنتتەرىمىز الەمدىك ءىلىم-ءبى­لىمدى يگەرۋ ءۇشىن، جاۋھارلاردى تۇپ­نۇس­قادان تىكەلەي وقۋ ءۇشىن ءتىل ءبىلۋ كەرەك. الەمدىك ءبىلىم قازىرگى زاماندا اعىلشىن تىلىندە. مەن ءوز باسىم الەمدىك ەكونوميكا، عالامدىق ساياساتتى ساراپتايتىن ىر­گەلى ەڭبەكتەردى اعىلشىن تى­لىندە وقي­مىن. بۇل دەگەن ءسوز ۇلتتىق ادەبي مۇ­را­لارىن وقىمايىق دەگەن وي ەمەس. ءوزىڭىز بى­لەسىز، مەنىڭ اكەم قازاقتىڭ كورنەكتى ادە­بيەت سىنشىسى، ۇلتشىل ازامات بولدى. مەن ءوز اكەمنىڭ شىعار­مالارىن ءسات سايىن پاراقتاماسام، اباي، مۇحتار اۋەزوۆ، احمەت، جۇسىپبەك باس­تاعان الاش قاي­راتكەرلەرى، قاسىم، جۇ­بان، مۇ­قا­عالي، جۇمەكەن، تاكەن الىم­قۇلوۆ، شەرحان مۇرتازا، فاريزا وڭ­عار­سىنوۆا سىندى كلاس­سيكتەرىمىزدى، اكەمنىڭ تۇر­عى­لاس­تا­رىن وقىماسام، قازاقتىعىمنىڭ قۇنى كوك تيىن. سونىمەن قاتار، الەمدىك اقىل-ويدىڭ قاينار كوزى سانالاتىن دۇ­نيە­لەردى دە تۇپنۇسقادان وقۋعا ءتيىسپىز. ء«تى­لى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەپ احمەت اتامىز تەگىن ايتپاعان. قازاق ءتىلى – ۇلتتىق بولمىسىمىز، جۇلىن-جۇي­كەمىز، جۇرەگىمىز، بار باي­لىعىمىز، ال شەت ءتىلى الەمدىك دۇنيە­لەرگە قول سوزاتىن قۇ­رالىمىز.
«قازاق ادەبيەتى»: پرەزيدەنت اتىراۋ وڭىرىنە بارعان ساپارىندا مەملەكەت اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى ويىن ءبىلدىردى. حا­لىقتىق تالقىلاۋعا سالۋ تۋرالى ۇسى­نىس ايتتى. قازىرگى كۇنى بۇل ماسەلە اق­پارات قۇرالدارىندا، الەۋمەتتىك جە­لىلەردە، ينتەرنەت-پورتالداردا كەڭىنەن ءسوز بولۋدا. وسىعان قاتىستى ءسىزدىڭ كوز­قا­راسىڭىز قالاي؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: مەنىڭشە، ەل­­­­با­سىنىڭ بۇل ويىنىڭ ءتۇپ توركىنى ال­دىندا عا­نا قازاقستان حالقىمەن بو­لىسكەن «ماڭ­گىلىك ەل» يدەياسىندا جاتىر دەپ ەسەپ­تەيمىن. تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ – بار­شا­مىزدىڭ بورىشىمىز! مەملەكەت اتاۋىن وزگەرتۋگە قاتىستى وي-پىكىر دە وسى­دان شىعىپ وتىرعان بولۋ كەرەك. جال­پى، الەمدىك ساياساتتا تاۋەلسىزدىكتەن ايى­رىلىپ قالۋ اسا ءىرى قاۋىپتەردىڭ ءبىرى. ء«بىز تاۋەلسىز ەل بولدىق، ەندى ءبىزدىڭ تاۋەل­­سىزدىگىمىز ماڭگىلىك» دەگەن دۇرىس بولا قويماس. قازىرگى زاماندا تاۋەل­سىز­دىك­تەن ايىرىلىپ قالۋدىڭ ەكون­ومي­كا­لىق، ساياسي، رۋحاني، ۇلتتىق مۇددەدەن ايى­رىلۋ، سول ارقىلى ءوزىن-ءوزى جوعالتىپ الۋ سىندى ءتۇرلى فورمالارى بار. تاۋەل­سىزدىگىمىز تۇعىرلى بولۋ ءۇشىن ەكونو­مي­كالىق جاعىنان قۋاتتى بولۋ كەرەك، ەكو­­نوميكالىق دەربەستىك ەل تاۋەل­سىز­دىگىنىڭ باستى تىرەگى.
ەندى مەملەكەت اتاۋىن وزگەرتۋگە قا­تىستى. جالپى، ءوز باسىم، ەرتە مە، كەش پە ەل اتاۋىن «قازاق ەلى» نەمەسە «قازاق رەس­پۋبليكاسى» دەپ وزگەرتۋ زاڭدى دەپ ەسەپ­تەيمىن. ارنارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بار، سون­دىقتان بۇل ءپىسىپ-جەتىلىپ كەلە جات­قان يدەيا دەپ تۇسىنەم. بىراق بۇل باعىتتا قو­عامداعى تالقىلاۋدان بولەك، ءبىزدىڭ جە­رىمىزدە ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى تۇراتىن­دىق­­تان ءتۇ­سىندىرۋ شارالارىن دا وتە ساپالى دەڭ­گەيدە جۇرگىزۋىمىز كەرەك.
«قازاق ادەبيەتى»: ءسىز قر پارلامەنتى ءما­جىلىسىنىڭ حالىقارالىق ىستەر، قور­عا­نىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تو­­را­­عا­سىسىز. ەلدىڭ ىشكى، سىرتقى قاۋىپ­سىزدىگى سا­­لاسىنىڭ نازىك قىرلارى مەن سوڭعى ۋا­قىتتاردا تىكەلەي ءوزىڭىزدىڭ ارا­لاسۋىڭىز­بەن جۇزەگە اسقان ايرىقشا مەم­لەكەتتىك ماڭىزى بار قۇجاتتار تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
ماۋلەن اشىمباەۆ: ءبىزدىڭ كوميتەت ەلى­مىزدىڭ ىشكى-سىرتقى قاۋىپسىزدىگىنە، قور­عانىسىنا قاتىستى، بولاشاق دامۋىنا بايلانىستى كوپ شارۋا اتقاردى. مەن سو­لاردىڭ بارىنە بىردەي توقتالماي-اق قويايىن، ءوزىم تىكەلەي قاتىسقان تاريحي ماڭى­زى بار ەكى ماسەلەنى باسا ايتايىن. ءبى­رىن­شى، بىلتىر عانا قولدانىسقا ەنگەن مەم­لەكەتتىك شەكارامىز تۋرالى قۇجات. كەز-كەلگەن مەملەكەت شەكارادان باستالادى. تاۋەلسىزدىك بەرىك بولۋ ءۇشىن، شەكارا تاسقامال بولۋ كەرەك. شەكارا تۋرالى العاشقى زاڭ 1990 جىلداردىڭ با­­سىندا قا­بىلداندى. ودان بەرى نەشە الۋان وز­گەرىستەر بولدى، شەكارامىزدىڭ دەليميتاتسياسى بولدى، دەماركاتسياسى جۇزەگە اسى­رىلۋدا. سوندىقتان ۋاقىتتىڭ ءوزى جان-جاقتى قامتىلعان، سان مارتە ەلەكتەن وتكىزىلگەن مەملەكەتتىك شەكارا تۋرا­لى جاڭا قۇجات قابىلداۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. ءسويتىپ، ۇقك شەكارا قىزمەتىنىڭ باسشىسى، پولكوۆنيك، اسا بىلىكتى مامان، قىز­مەت بابىندا قازا بولعان تۇرعانبەك ستامبەكوۆ باستاعان ماماندار توبىمەن بىرگە، جاڭا تاريحي قۇجاتتى دايىندادىق. كو­ميتەتتەگى ارىپتەستەرىم ءبولىنىپ-ءبو­لى­نىپ قازاقستاننىڭ بارلىق باعىتىنداعى شە­كارالاردى تۇگەل ارالاپ، جان-جاقتى تانىسىپ شىقتى. مەن بارشامىزدىڭ جانىمىزعا جارا سالعان «ارقانكەرگەن» شەكاراسىندا بولدىم. ارىپتەستەرىمنىڭ ەلىمىزدىڭ ءتورت تاراپىنداعى شەكارالاردا وترياد باسشىلارىمەن، ساربازدارمەن، شەكاراشىلارمەن كەزدەسۋلەردە جيناعان اقپاراتتارى، ۇسىنىستارى جان-جاقتى ساراپتالدى.
وسىنداي تالقىلاۋدىڭ نەگىزىندە شە­كارادا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ناق­تى جولدارى، تەتىكتەرى جانە رەجيم­دەرى زاڭدا جان-جاقتى جازىلدى. سونداي-اق، شەكارادا قىزمەت ەتەتىن كادرلاردىڭ دا ساپاسىنا قاتىستى نورمالار ەنگى­زىل­دى.
ماسەلەن، وسى زاڭعا شەكارا كۇزەتىنە بار­لىق جاعىنان دايىندىعى جوعارى سار­بازداردى تاڭداپ الۋعا مۇمكىندىك بە­رەتىن ارنايى نورما كىرگىزىلدى. بۇعان دەيىن وزگە اسكەري بولىمدەرگە ىلىنبەي قال­عان ساربازدار عانا شەكارا قىزمەتىنە جىبەرىلگەن بولسا، ەندىگى جەردە اسكەرگە شاقىرتۋ كەزىندە شەكارا قىزمەتكەرلەرى ءبىرىنشى بولىپ تاڭداۋ جاساي الادى. سونىمەن قاتار، بارلىق شەكارا قىز­مەت­تە­رىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋعا وسى زاڭ ىقپال ەتەدى. سوسىن، بۇرىنعى زاڭدا جانە جوبادا شەكارانى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن نورمالار بار ەدى... ءبىز تابانداپ وتىرىپ وسى نورمالاردى تۇبىرىمەن الىپ تاستادىق.
«قازاق ادەبيەتى»: «...شەكارانى وز­گەرتۋ­گە مۇمكىندىك بەرەتىن نورمالار» دە­گەن­دى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: بۇرىنعى قابىل­دان­عان قۇجات بويىنشا «مەملەكەتتەرمەن شەكارانى اۋىستىرۋ، ارى جىلجىتۋ، بەرى قوزعاۋ» دەگەن سەكىلدى جاعدايلارعا مۇمكىندىك بەرەتىن نورمالار بولاتىن. ەن­دىگى جاڭا زاڭ بويىنشا ءبىزدىڭ شە­كا­را­لىق ەندىكتەر مىزعىمايتىن بولادى جا­نە ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ قۇقى جوق. بار­لىق كورشىمەن شەكارالار قازىعى تو­لىق قا­عىلىپ بولدى، ەندى ەشكىمنەن جەر سۇرا­مايمىز جانە ەشكىمگە ءبىر قارىس تا جەر بەرمەيمىز. جانە وسى زاڭنىڭ نە­گىزىندە شەكارا قىزمەتىنە قوماقتى قار­جى بولۋگە دە ءبىزدىڭ سەپتىگىمىز تيۋدە، ال ول قارجىنىڭ قالاي جۇمسالىپ جاتقانى ەكىنشى ماسەلە. ءاربىر دەتالىنە دەيىن مۇ­قيات زەرتتەلگەن زاڭ ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن جاسالدى. زاڭ جوباسىن ازىرلەگەن جۇمىسشى توبى ەۋروپانىڭ، رەسەيدىڭ، ءتىپتى شەكاراسىنان شىبىن ۇشىپ وتە الماعان كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇ­جاتتارىن دا قاراپ شىقتى. ءسويتىپ، ەلباسىنىڭ قول قويۋىمەن بۇل زاڭ كۇشىنە ەندى. بۇل زاڭعا مارقۇم، ءوز ەلىنىڭ شەكسىز پات­ريوتى تۇرعانبەك ستامبەكوۆتىڭ ەڭ­بەگى وراسان ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى.
كەلەسى قۇجات جاقىندا قابىلدانعان حا­لىقارالىق كەلىسىمدەردى رەتتەيتىن زاڭ. بۇعان قۋانىش سۇلتانوۆ، زاعيپا با­ليەۆا جانە مەن باستاماشى بولدىق. وسى زاڭعا حالىقارالىق كەلىسىمدەردى جا­ساۋ پروتسەسىن جۇيەلەۋگە باعىتتالعان نور­مالاردى ەنگىزدىك. ارينە، بۇعان دەيىن دە ءبىراز مەملەكەتتەرمەن شارتتار جا­سا­دىق، بوركىمىزدى اسپانعا اتار جاعدايلار بار. ال كەيبىر مينيسترلىكتەر اراسىن­دا­عى شارتتار دەلەگاتسيا كەلەتىن ساتتە نە­مەسە ءبىزدىڭ باسشىلار بارار كەزدە اسى­عىس-ۇسىگىس، قاتە دايىندالعاندىقتان جا­نە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مي­نيستر­لىكتەر ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سوڭىنا دەيىن تۇسىنبەۋىنىڭ كەسىرىنەن، ءتىپتى كەيبىر شارتتا وزدەرى نە جازعانىن سەزىنبەي قالعان جايتتار كەزدەستى. وسىنداي جاع­دايلاردى بولدىرماۋ جانە سىرتقى سايا­سات­تاعى كەلىسىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ پرو­تسە­سى تىكەلەي وسى زاڭنىڭ اياسىندا جۇزەگە اسى­رىلادى. ءاربىر مەملەكەتتىك ورگان جىل­دىڭ باسىندا ءوز ۇسىنىستارىن، تۇ­جىرىمدامالارىن ۇكىمەتتىڭ قاسىندا ار­نايى قۇرىلعان كوميسسيادا قورعايدى، ەگەر ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا قۋاتتاسا ۇسىنىس ورتاق جوسپارعا كىرەدى. سوسىن با­رىپ ول ەلباسىمەن كەلىسىلەدى. بۇل زاڭ سىرت­قى ساياساتىمىزداعى كەلىسىمگە قول قويۋ جانە دايىنداۋ پروتسەسىن ءبىر جۇيەگە كەل­­تىردى، كەلىسىمدەردىڭ ىشىندە ۇلتتىق مۇد­­دەلەردى قامتاماسىز ەتۋگە تولىق مۇم­­كىندىك بەرىلدى. قۇجاتقا سىرتقى كە­لىس­سوزدەر بارىسىندا ۇلتتىق مۇد­دە­لەرىمىزگە، قاۋىپسىزدىگىمىزگە قايشى كەلە­تىن، تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن جاعدايلارعا جول بەرىلمەيدى دەگەن نورما كىرگىزىلدى. ول نورمالاردى بۇزعان ادامداردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋرالى جانە ءبىر نورما بار.
سونداي-اق، وسى زاڭداعى ەڭ ۇلكەن جاڭا­لىقتىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ سايا­سي قىزمەتتەگى قولدانىلۋىن كەڭەي­تۋ­گە باعىتتالعان نورمانىڭ ەنۋى. كەيبىر مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەردىڭ مەم­لە­كەتتىك تىلدەگى ءماتىنسىز قول قويىلىپ جۇر­گەنى جاسىرىن ەمەس. وسىنداي ولقى­لىق­تاردى بولدىرماۋ ءۇشىن، جاڭا زاڭعا ەكى مەملەكەت اراسىنداعى كەلىسىمنىڭ ءبىر ءماتىنى مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە بولۋ كە­رەك دەگەن نورما ەنگىزدىك. تۇسىنە بىلگەن ادام­عا بۇل ۇلكەن جەڭىس. سونداي-اق، زاڭ بۇ­عان دەيىن ورىن الىپ كەلگەن قازاق تى­لىن­دەگى كەلىسسوز قۇجات­تارىنداعى ور­فوگ­رافيالىق، گرامماتي­كالىق، ءتىپتى ماز­مۇندىق قاتەلەرگە جول بەرىلمەۋىنە ۇلە­سىن قوسادى دەپ سەنەمىز. ويتكەنى، مي­نيستر­لىكتەردىڭ قازاق تىلىندەگى قۇجات­تا­رىنان ورەسكەل قاتەلەر شىعىپ، ۇياتتى بولعان تۇسىمىز دا بار.
«قازاق ادەبيەتى»: مينيسترلىكتەردە قان­شاما ماماندار وتىر؟ جالپى، كە­لىسسوزدەردىڭ ءماتىنىن قاتەسىز ازىرلەۋگە بول­ماي ما؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: سۇراعىڭىز وتە ورىن­دى، دەگەنمەن، كەيدە حالىقارالىق شارت­تاردى دايىندايتىن ماماندار جە­تىسپەيدى. كوپ جاعدايدا قۇجاتتار ەڭ اۋە­لى ورىس تىلىندە دايىندالىپ، ارتىنان قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ جاتادى. جال­پى، قازاق تىلىندە حالىقارالىق كەلى­سىمدەردى دايىندايتىن ماماندار كوپ ەمەس. بىراق زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن وسى سالادا وڭ وزگەرىستەر بولادى دەپ سە­نەمىز. سوندىقتان سىرتقى سايا­سات­تاعى تىل­دىك ماسەلەنى عانا ەمەس، تاۋەل­سىز­دى­گىمىزدى قورعاۋ يدەياسىن تۇعىرلاندىرا تۇسەتىن وتە مازمۇندى زاڭ بولدى دەپ ەسەپ­تەيمىن. پرەزيدەنت بۇل قۇجاتقا دا قول قويدى، زاڭىمىز مەملەكەتتىڭ نى­عايۋىنا قىزمەت ەتۋدە.
«قازاق ادەبيەتى»: عالامدىق گەوساياسي ورىس­تە الپاۋىت ەلدەردىڭ ورتا ازيا ەل­دە­رىنە، ونىڭ ىشىندە قويىن-قونىشى كەن­گە تولى قازاقستانعا ءوز ىقپالىن جۇر­گىزگىسى كەلەتىنى ءسوزسىز. ءسات سايىن قۇ­بىلىپ تۇرعان ساياسي ويىندار جۇمىر جەر­دىڭ اپشىسىن قۋىرۋدا. وسىنداي سىن سا­عاتتا قازاقستاننىڭ الىس-جاقىنداعى ءىرى­لى-ۇساقتى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى قا­لاي بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: ءبىز جەر كولەمى جو­نىنەن دە، مينەرالدى رەسۋرستار جونىنەن دە وتە باي مەملەكەتپىز. راس، كوز الارتۋشىلار دا جوق ەمەس. سوندىقتان قانداي جاع­دايدا قازاقستان تەپە-تەڭدىك ساياساتى مەن كوپۆەكتورلى باعىتتان اينىماۋى قاجەت. بىزگە بۇدان وزگە تاڭداۋ جا­­سايتىن جول جوق. جانە الپاۋىت مەم­لەكەتتەردىڭ ىقپالىن ءبىر-بىرىنە تەڭەس­تىرىپ وتىرۋ كەرەك. قىتايمەن، رەسەيمەن، ەۋروپامەن، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى اقش-پەن، يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ با­رىمەن تەپە-تەڭدىك ساياسات جۇرگىزگەن جاع­دايدا عانا ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ، قاۋىپ­­سىزدىگىمىزدى رەتتەي الامىز. بار­شاڭىز­عا ءمالىم، مەملەكەت باسشىسى سىرتقى ساياساتقا قاتىستى جاڭا كونتسەپتسياسىن بەكىتتى. بۇعان دەيىنگى تەپە-تەڭ­دىك ساياساتى ارى قاراي جالعاساتىنى كون­تسەپتسيادا ناقتى كورسەتىلگەن. جانە كونتسەپتسيادا الداعى جىلدارداعى با­سىم­دىق ورتا ازياعا بەرىلەتىنى دە انىق اي­تىلعان. ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىندا قايشىلىقتار از ەمەس. قىرعىزدار مەن وزبەكتەر، وزبەكتەر مەن تاجىكتەر ارا­سىنداعى ەتنيكالىق جانجالدار، بۇ­دان بولەك سۋ ءبولىسى، تەرروريزم، ەسىرتكى ءتران­زيتى جانە شەكارالىق ماسەلەلەر سوڭ­عى جىلدارى ايماقتاعى ىنتى­ماق­تاستىققا كەرى اسەر ەتۋدە. ورتا ازيا دامۋ ءوڭىرى ەمەس، قايشىلىقتاردىڭ ورتاسىنا اينالىپ بارادى، ەگەر جاعداي وسى­لاي جالعاسا بەرسە ۇلكەن پروب­لە­ما­لارعا كەلىپ تىرەلەدى. جانە بۇل بۇگىن-ەر­تەڭ شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. كورشى ەلدەرمەن سۋ ماسەلەسى بار، بارىس-كەلىسىمىز بار جانە سول ەلدەردە قانداستارىمىز تۇ­رادى. ورتا ازيادا تىنىشتىق بولماي، قازاقستان­نىڭ وڭتۇستىگىندە تى­نىش­تىق بولمايدى. سوندىقتان قاز­اقس­­تان اي­ماق­تا كونس­ترۋك­تيۆتى ىن­­­تى­ماقتاستىققا ۇيىت­قى بولاتىن، ەكو­نوميكالىق جوبالار ار­قىلى ءوڭىردىڭ جاقسى باعىتقا بەت الۋىنا ىقپال ەتەتىن فاكتور بولۋى كەرەك. ارينە، بۇل دا وڭاي شارۋا ەمەس. دە­گەنمەن، ءبىرىن­شى، ەكىنشى كەلىسسوزدەر جە­مىسسىز بولار، دەگەنمەن، ءتۇبى ءبىر ناتي­جەگە قول جەت­كىزىپ، ايماققا دۇرىس يمپۋلس بەرۋ كە­رەك. ويتپەگەن جاعدايدا جانجال­دار­دىڭ كوكەسى ورتا ازيادان شىعاتىن بو­لادى.
«قازاق ادەبيەتى»: وسى ارادا يران فاك­­تورىنا باسا نازار اۋدارعان دۇرىس سە­كىلدى. سەبەبى، ءبىز سوڭعى ۋاقىتتارداعى ءىرى ەكونوميكالىق جوبالارىمىزدى پارسى شىعاناعىمەن بايلانىستىرۋدامىز عوي...
ماۋلەن اشىمباەۆ: دۇرىس ايتاسىز، يران وتە ماڭىزدى مەملەكەت. كونتسەپ­تسيا­دا يرانمەن قارىم-قاتىناستى ودان ءارى جولعا قويۋ، دامىتۋ تۋرالى ءسوز بار. بۇعان دەيىن اقش، ەۋروپا تاراپىنان يرانعا قارسى ءتۇرلى سانكتسيالار سالىنىپ كەلگەن. دەگەنمەن، يران قۋاتى مەن مۇم­كىن­دىگى، رۋحى جاعىنان مىڭداعان جىلدىق تا­ريحى بار مىقتى مەملەكەت. 80 ميلليون حالقى بار، ىشكى جالپى ءونىمى 500 ميل­ليارد دوللاردان استام. مۇناي، گاز قو­رى جاعىنان الدىڭعى مەملەكەت­تەردىڭ ءبىرى. سوڭعى ۋاقىتتا باتىستىڭ يرانعا قا­تىستى ساياساتىندا جاقسى نىشاندار باي­قالا باستادى، بۇل بىتىمگەرشىلىك جوبالاردا قازاقستاننىڭ دا ۇلەسى بار. يران­نىڭ يادرولىق باعدارلامالارىن تال­­قىلايتىن ءىرى جيىندار الماتىدا وت­كەنىنەن بارشاڭىز حاباردارسىز جانە ول كونسترۋكتيۆتى اياقتالدى. الەمنىڭ يرانمەن قارىم-قاتىناسى رەتتەلسە، قا­زاقستان ەكونوميكالىق زور مۇم­كىن­دىك­كە يە بولادى. ءبىز ءوز تەمىرجولىمىزدى تۇر­كىمەنستاننىڭ شەكاراسىنا دەيىن سالىپ قويدىق. رەسمي اشحاباد ءوز اۋما­عىنداعى شويىن جولدى بيىل بىتىرۋگە ۋادە ەتىپ وتىر، ال يراندىقتار الدەقاشان دايىنداپ قويعان. ەگەر تۇركىمەنستان بولىگى ىسكە قوسىلسا، بىزگە پارسى شىعا­نا­عىنا تىكە شىعاتىن جانە شىعاناق ارقىلى مۇحيتقا شىعاتىن وتە ءتيىمدى جول اشىلادى. يران حالقى كوپ، ياعني ۇل­كەن ساۋدا-ساتتىققا قولايلى مەملەكەت. سونىمەن قاتار، وسى كۇندەردە ۇلكەن قار­جى قۇيىلىپ جاتقاندىقتان ءبىز يران­­مەن ەكولوگيا، قاۋىپسىزدىك جانە ەكو­نوميكالىق باعىتتا كاسپيدىڭ قۇ­قىق­تىق بازاسىن جانە مارتەبەسىن انىق­تاپ، بەكىتىپ الۋىمىز كەرەك. بۇل كاسپي قاي­راڭىن ءبولىسىپ جاتقان وزگە ەلدەرگە دە قاتىستى ماسەلە.
«قازاق ادەبيەتى»: ۋكرايناداعى جاع­دايلار وزىڭىزگە ءمالىم. ەلدە ساياسي داعدا­رىس ورىن الدى. مەملەكەت ەكىگە ءبولىنۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. ءسىز مامان رەتىندە ۋك­راي­­نانىڭ بولاشاعىن قالاي بولجايسىز؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: قازىرگى كەزدە ۋك­راينادا وتە كۇردەلى پروتسەستەر ءجۇرىپ جا­تىر. بۇل ەل – قازاقستانعا جاقىن مەم­لەكەتتىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءبىز وندا قا­لىپتاسىپ وتىرعان جاعدايلارعا الاڭ­داۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرمىز.
جالپى، ۋكراينا – ەكونوميكالىق، ونىڭ ىشىندە ونەركاسىبى مەن اۋىل شارۋا­شى­­لىعى، ترانزيتتىك الەۋەتى مەن مۇم­كىن­­دىكتەرى مول مەملەكەت. الايدا، وسى ەلدە سوڭعى جىلدارى بيلىك بۇل مۇم­كىن­دىك­تەردى دۇرىس پايدالانا المادى. ەل ىشىندە سىبايلاس جەمقورلىققا جول بە­رىلىپ، ءارتۇرلى توپتاردىڭ بيلىككە تالاسۋ پروتسەستەرى ورىن الدى. ونىڭ اقىرى بۇل حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن تۇر­مىس دەڭگەيىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ قانا قوي­ماي، ولاردىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ، كو­شەگە شىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ بولدى.
بۇگىنگى تاڭدا وسى ەلدەگى جاعداي قيىن­­­داپ تۇر. ىشكى جانە سىرتقى بايلانىستارى تۇيىقتالىپ، مەملەكەتتىڭ تۇ­تاس­تىعىنا سىنا قاعىلدى. ۋكراينادا با­­­تىستىڭ دا، رەسەيدىڭ دە مۇددەسى بار. سون­دىقتان ءدال قازىر بيلىكتى ۇستاپ تۇر­عان توپ ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ ىقپالىن تەڭەستىرۋگە كۇش سالۋى ءتيىس. ياعني ولار رەسەيمەن دە، ەۋروپامەن دە ىنتىماق­تاس­تىق ورناتىپ، تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋى كە­­­رەك. ەگەمەندىكتەرىن، اۋماقتىق تۇتاس­تىق­­تارىن ساقتاۋدىڭ جولى – وسى. تەك قا­نا ەۋروپامەن كەتۋ نەمەسە تەك قانا رە­سەيمەن بىرگە بولۋ دەگەن پوزيتسيانى ۇس­تانۋدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن جانە قۇر­دىمعا اپاراتىن جول ەكەنىن اتاپ كورسەتۋ قا­جەت.
سىرتقى كۇشتەرگە كەلەتىن بولساق، ولار ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىگىن سىيلاپ، ەگەمەندىگىمەن ساناسۋى ءتيىس، سونداي-اق ولار­دىڭ وسى ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇق­پاۋ جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىن قام­تا­ماسىز ەتۋ قاعيداتتارىن ساقتاۋى وتە ماڭىز­­دى. جالپى، بۇل مەملەكەتتە جۋىق ارا­دا تىنىشتىق ورناپ، ۋكراينا حالقى بەيبىت جولمەن ورتاق باتۋاعا كەلەدى جانە دامۋ­دىڭ جولىنا تۇسەدى دەپ سەنەيىك.
«قازاق ادەبيەتى»: ءالىپبي اۋىستىرۋعا قا­تىستى قوعامدا ۇلكەن تالقىلاۋلار بول­­دى. جالپى، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ يدەياسىنا ءسىز قالاي قارايسىز؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىنە دۇرىس قارايمىن. بى­راق، بۇل بىرتە-بىرتە، كەزەڭ-كەزەڭىمەن، دايىن­دىق جۇمىستارىن تولىق رەتتەپ، حالىققا ءتۇسىندىرۋ شارالارى وڭ ناتيجە-گە قول جەتكىزگەن سوڭ عانا جۇزەگە اسۋ كەرەك. مۇنى ناۋقانشىلدىققا اينالدىرماۋ قاجەت. بۇل باعىتتاعى ءىس-قيمىلدار تەك ەلباسىنا ەسەپ بەرۋ ءۇشىن عانا، كو­ز­ال­داۋ بولسا، نە كيريلليتسادا جوق، نە لا­تىندا جوق، ءدۇبارا جاعدايدا قالىپ، كوپ جاعدايدا ۇتىلامىز. ارعى كەزەڭ­دەردى ايتپاعاندا، بەرگى داۋىردەگى تاريحي، ادە­بي دۇنيەلەرىمىز توتە جانە كيريلليتسامەن جازىلدى. سول بايلىعىمىزدان كوز جازىپ قالماۋ كەرەك. ەلباسى ما­سە­لەنى دۇ­رىس قويىپ وتىر، وسىعان قاتىستى ۇكىمەت ناق­تى جوسپار، ناقتى ۇسىنىستار، كەشەن­دى باعدارلاما جاساۋ كەرەك. سولاردى جۇ­زەگە اسىراتىن ناقتى تەتىكتەر بولۋ كە­­رەك. جالپى، بۇل ماسەلەگە جۇيەلى جانە عى­لىمي تۇرعىدان كەلگەنىمىز ابزال.
«قازاق ادەبيەتى»: كوپتەگەن ماڭىزدى ىس­تەرمەن ايماقتارعا باراسىز، پارلامەنت قابىرعاسىندا جاڭا زاڭ جوبا­لا­رى­نىڭ ماتىندەرىمەن جۇمىس ىستەيسىز. كو­ميتەتتىڭ دە شارۋاسى جەتەرلىك. ءوزىڭىز جازۋ­­ش­ىنىڭ ۇلىسىز. ءبىر سوزىڭىزدە «مە­نىڭ يدەالىم – اكەم!» دەپ ەدىڭىز. وسىناۋ قىم-قۋىت جۇمىستىڭ اراسىندا كىتاپ وقۋ­عا ۋاقىت تاباسىز با؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: اكەم ماعان جاس­تايىمنان كوپ نارسەگە ۇيرەتتى، با­عىت­تادى، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى كىتاپ وقۋ­عا قاتتى كۇش سالدى. العاش مەكتەپكە بارعان كەزىمدە اكەم ماعان ەۋروپادان باستاپ، مۇسىلمان الەمىنىڭ، اقىر اياعى ءوزىمىزدىڭ قازاق ەرتەگىلەرىن وقۋعا جاعداي جاسادى. ەسەيە كەلە قازاق قالامگەر­لەرى­نەن باستاپ، الەم كلاسسيكتەرىنىڭ شى­عار­مالارىن جاتا-جاستانا وقىدىم. كىتاپ وقۋعا بالا كۇنىمنەن قالىپتاستىم. قاي قيىردا ءىسساپاردا جۇرسەم دە، جۇمىستا دا، ۇيدە دە كۇن سايىن كىتاپ وقۋعا مىندەت­تى تۇردە ۋاقىت تابامىن. ارينە، ەڭ اۋەلى اكەمنىڭ ادەبي مۇرالارىن قاستەر تۇتام. ەل اۋزىندا جۇرگەن قازاق قالامگەر­لە­رىنىڭ شىعارمالارىنا ءجيى ورالىپ تۇرام. سوڭ­عى ۋاقىتتاردا كوبىنە ءوزىمنىڭ كاسىبي سالاما قاتىستى الەمدىك عالىم­داردىڭ، ساراپشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقي­مىن. تەگى ۇندىستاندىق، قازىر امەريكادا تۇراتىن فاريد زاكاريا دەيتىن بەدەلدى ساياساتتانۋشى، ساراپشى-ءجۋرناليستىڭ سوڭعى جىلدارى «ليبەرالدى دەموكرا­تيا­نىڭ بولاشاعى جانە اقش سۋپەر­دەرجاۆالىقتان ايىرىل­عان­نان كەيىنگى ساياسات قانداي بولادى؟» دەگەن باعىتتا ەكى كىتابى جارىق كوردى. وتە قىزىعىپ وقى­دىم. سوسىن اقش-تىڭ بۇرىنعى مەم­لەكەتتىك حاتشىسى، الەمدىك دەڭ­گەيدەگى بەدەلدى ساياساتكەر اقساقال گەنري كيسسيندجەردىڭ قىتايدىڭ يمپەراتورلار زامانىنان باستاپ بۇگىنگى كەزەڭى، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنا قاتىستى جا­رىق كورگەن جاڭا ەڭبەگىن وقىپ شىق­تىم. ليۋدميلا ۋليتسكايانىڭ رۋحاني ادام­گەرشىلىك قۇندىلىقتاردى دارىپ­تەيتىن كىتاپتارىن ءجيى وقيمىن. نوبەل سىيلىعىن العان پەرۋ جازۋشىسى ماريو ۆارگوس لوسانىڭ «اقىرعى زاماننىڭ سوعىسى» دەگەن رومانىن ۇلكەن قىزىعۋ­شىلىقپەن وقىعام. ءوزىمىزدىڭ كورنەكتى قالامگەرلەرىمىزدىڭ شىعارمالارىن ۇدايى قاراپ وتىرۋعا تىرىسامىن. كەيىن­گى بۋىنداعى باقىتجان الديار، با­قىت بەدەلحان، تاناكوز تولقىنقىزى، المات ءيسادىل، ەرلان ءجۇنىس، ازامات تاسقارا سىندى اقىنداردىڭ جىرلارى جاقسى اسەرلەر قالدىردى.
«قازاق ادەبيەتى»: ءسىز كىتاپتى ينتەرنەتتەن وقيسىز با، الدە قولعا الىپ وقي­سىز با؟
ماۋلەن اشىمباەۆ: مەن بالا كەزىمنەن قالىپتاسقان ادەت، كىتاپتى قولعا الىپ وقي­مىن، ال وتاندىق جانە شەتەلدىك بە­دەل­­دى ساياسي-ەكونوميكالىق گازەت-جۋر­نال­داردى ينتەرنەتتەن قاراۋعا تىرىسامىن.
«قازاق ادەبيەتى»: ۋاقىت ءبولىپ ارنايى سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت، قىز­مە­تىڭىز­گە، وتباسىڭىزعا تابىس تىلەيمىن!
جاناربەك سادىحانۇلى.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى