مىنسىزدىك پەن شىنشىلدىق
كادىربەك سەگىزبايۇلى، جازۋشى:
كادىربەك سەگىزبايۇلى، جازۋشى:
جالپى كەڭەستىك كەزەڭدە جاعىمدى كەيىپكەر، جاعىمسىز كەيىپكەر دەگەن بولدى. جاعىمدى كەيىپكەر شىعارمانىڭ باسىندا جاقسى قىلىقتارىمەن كوزگە كورىنسە، اياعىنا دەيىن سول جاقسى قالپىندا قالۋعا ءتيىس. ال جاعىمسىز كەيىپكەر شىعارمانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن اينالاسىنا زيانىن تيگىزىپ، كەدەرگىسىن كەلتىرىپ جۇرەدى. انىعىندا، قانشا كەمشىلىگى كوپ ادامنىڭ وزىندە ءبىر جاقسى قاسيەت كەزدەسەدى. ال جاقسى ادامدا كەرىسىنشە. مەن «بەلاسقان» دەگەن شىعارمامدى قايتا وڭدەگەندە وسى يدەيانى ۇستاندىم. باس كەيىپكەرىم – قامبار تورە دەگەن كىسى. بۇرىن بىزگە تورەلەر، قوجالار، مولدالار، باي-ماناپتار جاعىمسىز كەيىپكەر تۇرىندە كورىندى. ال شىندىعىندا بايۋدىڭ ءوزى اقىلدى ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىنى شىندىق. ەل باسقارۋ دا سول سەكىلدى نارسە. مۇراعاتتاردى اقتارىپ، قاريالارمەن سويلەسۋ بارىسىندا قامبار تورەنىڭ وتە جاقسى ادام بولعانىنا كوز جەتكىزدىم. سىرتتان كەلگەن پەرەسەلەندەردەن قازاقتارعا ۇستالىقتى ۇيرەتكەن، العاشقى ءشوپ شابۋدى مەڭگەرتكەن، ەلدى ەگىنشىلىككە جۇمىلدىرعان، ايتا بەرسەك، وركەنيەتكە بەت الۋعا ۇمتىلىس جاساعان ادام ەكەن. دەي تۇرعانمەن دە، ول كىسىنىڭ جۋان ءسىڭىر ازامات رەتىندە حالىققا جاساعان قياناتى دا جەتەرلىك. ەرتىستىڭ ارعى بەتىندەگى ازاماتتاردان مال الدىرۋى، ءوزى سياقتى تورە تۇقىمىنىڭ باتىرلارىن ۇستاپ الىپ، جازالاۋى كەرەمەت دەپ وتىرعان قامبار تورەنىڭ ەكىنشى قىرىن اشادى. العاشقى باسىلىمدا كەيىپكەرىمدى مۇلدەم اپپاق، تاپ-تازا، ءمىنسىز ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپپىن. كىتاپتى قايتا باسۋعا جوندەگەندە وسىعان ءبىراز ءمان بەرىپ، كەمشىلىكتەرىن دە اشىق جازۋعا تۋرا كەلدى. كەز كەلگەن ادەبي كەيىپكەر ءمىنسىز نەمەسە ءمىندى بولىپ كورىنۋى شارت ەمەس. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە رەاليزم – شىندىقتى ايتۋ، ادامنىڭ ومىردەگى شىن بەينەسىن كورسەتۋ. ماسەلەن، ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرىندە» سۋدىر احمەت جاعىمسىز قىلىقتارىمەن قاتار، جاقسى مىنەزدەرىمەن دە كورىنەتىن وبراز.
ەلىمىز قايتكەن كۇندە الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلادى دەگەندى وسى كۇنى ءجيى كوتەرەمىز. بۇل ەڭ ءبىرىنشى سول مەملەكەتتى قۇرايتىن جەكە ادامداردىڭ ادامگەرشىلىك ۇستىنى مەن كىسىلىگىنە، ادامي قاسيەتتەرىنە بايلانىستى. وسى كۇندەگى ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ جاساپ جۇرگەن قاتەلىكتەرى اينالىپ كەلگەندە بۇگىنگى قوعام ادامدارىنىڭ مىنەز-قۇلقى ويداعىداي ەمەستىگىن كورسەتەدى. بىزدە شەشىلمەگەن پروبلەمالار شاش-ەتەكتەن. جاڭا ايتىپ كەتكەندەي جەمقورلىق دەرتى اسقىنىپ تۇر. ونىمەن ءاربىر ازامات جەكە كۇرەسۋى ءتيىس. جاقسى قوعام ورناتۋ ءۇشىن ادامداردىڭ ارقايسىسى ءوزى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى كەرەك جانە قاسىنداعى ادامداردىڭ جاقسى ازامات بولۋىنا ىقپال ەتۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بايى سانالاتىن ءتىلىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايى دا سىن كوتەرمەيدى. تەلەديداردى قوسىپ قالعاندا، قاراپايىم ادامداردىڭ قازاقشا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ سويلەي المايتىنىن كورىپ، قارنىڭ اشادى. بۇل ادامنىڭ ءوز ءتىلىن مەنسىنبەۋىنەن، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەۋىنەن تۋاتىن نارسە. سوڭعى كەزدەرى «قارا ورىستار» دەگەن تەرمين شىقتى. ول ءوزى قازاق بولا تۇرا ءوز تىلىندە سويلەگىسى كەلمەيتىن، مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايتىن ادامدار. تاۋەلسىزدىك العالى جيىرما ەكى جىل بولسا دا، انا ءتىلىمىزدىڭ، ۇلتتىق ءدىلىمىزدىڭ ماسەلەلەرى شەشىمىن تابا الماي تۇر. ءتىل ماسەلەسىنىڭ كۇرمەۋىن شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلدايتىن ءاربىر ادامعا، ەڭ الدىمەن، «قازاق تىلىندە قالاي سويلەيسىڭ، قالاي جازاسىڭ» دەگەن كريتەري قويىلۋى كەرەك. ەكىنشى ءبىر ماسەلە – ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك مەيرامى توڭىرەگىندە. ءبىز بۇل مەيرامنىڭ قادىرىنە شىن مانىندە جەتە الماي ءجۇرمىز. جاڭا جىلعا دەگەن الاپات دايىندىق ءبىزدىڭ اڭساپ جەتكەن ۇلىق مەرەكەمىز – تاۋەلسىزدىك كۇنىن كولەڭكەدە قالدىرىپ كەلەدى. ءبىز قازىر تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن جەتە تۇسىنە الماي جۇرگەن جايىمىز بار. وسى سەكىلدى قوعامىمىزدا كەزدەسىپ جۇرگەن ولقىلىقتار – بىزدەگى قاراپايىم ادامنان باستاپ، بيلىك باسىنداعىلارعا دەيىنگىلەردىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسىنىڭ ايناسى. سوڭعى كەزدەرى جايلاپ بارا جاتقان تاعى ءبىر ىندەت – جاعىمپازدىق. كەز كەلگەن اۋداندىق، وبلىستىق گازەتتى الىپ قاراساق، ءبىرىنشى بەتكە ءجيى-ءجيى اكىمنىڭ سۋرەتىن باسادى. بۇنىڭ ار جاعىندا ۇلكەن جاعىمپازدىق تۇر. جاعىمپازدىق – اقيقاتتى بۇركەمەلەۋ دەگەن ءسوز. قازىر ءار باسشى ءوز قاراماعىنداعى حالىقتىڭ قامىن ويلاۋدان بۇرىن وزىنەن جوعارى باسشىنىڭ ءتىلىن تابۋدى كوزدەيدى. اسىرەسە، «ەرتەڭ وسسەم-اۋ» دەيتىن ازاماتتاردىڭ وسى جاعىمپازدىق مىنەزى قاتتى بەلەڭ الىپ كەتتى. جالپى، ءوز باسىم، ادامدى قىزمەت-بەدەلىنە، اتاق-مانسابىنا ەمەس، تەك قانا كىسىلىگىنە قاراپ سىيلاۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. جاقىندا قر پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرى «ماكە، تاكە، ساكە» دەگەنگە قارسى شىقتى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە بۇل حالقىمىزدا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادام سىيلاۋدىڭ ۇلگىسى. ونى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، ءتىپتى ۇلكەن مىنبەدە ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ۇيات. قازاقتا بالەنباي تۇگەنبايۇلى دەپ، اكەسىنىڭ اتىن باجىرايتىپ قوسا ايتىپ وتىراتىن سالت بولماعان. بىراق قازىر وسى وعاش ءۇردىس قالىپتاسىپ بارادى. ادامدى كىسىلىگىنە عانا قاراپ سىيلاۋ كەرەك. وسەك، وتىرىك ايتاتىن ەكىجۇزدىلەرگە قىلىعىن بەتىنە باسىپ ايتىپ وتىرعان ءجون سياقتى. بۇدان باسشىنى سىيلاماۋ كەرەك دەگەن وي تۋماۋ كەرەك. بىراق تىم-تىم جىلپىلداماي، شەكتەن شىقپاي، قىزمەت بابىنداعى قارىم-قاتىناس بارىسىندا ءار نارسەنىڭ ورنى، شەگى بار ەكەنىن ەستە ۇستاساق دەيمىن. اعايىننىڭ ءوزارا سىيلاستىعى قازاقتا ەجەلدەن كەلە جاتقان كەرەمەت ءداستۇر. قاراپ وتىرساق، وزگە حالىقتاردا قۇدالار ءبىر-بىرىمەن ارالاسا بەرمەيدى. ال قازاق قۇداسىن قۇدايىنداي سىيلايدى. بالانىڭ اتا-اناسىن قۇرمەتتەۋى، ولاردىڭ الدىندا ءوزىن بورىشتى ساناۋى ءبىزدىڭ ەرەكشە قاسيەتىمىز ەدى. قازىر قارتايعان اتا-انانى قارتتار ۇيىنە اپارىپ تاستاۋ، جاڭا تۋعان شارانانى كوشەگە نەمەسە بالالار ۇيىنە قالدىرىپ كەتۋ دەيتىن سۇمدىق شىعا باستادى. بۇل – وزگە حالىقتان جۇققان جيىركەنىشتى دەرت، اكە مەن بالانىڭ اراسىنا تۇسكەن سىزات. ءبىز ۇلتتىق رۋحىمىزدى جوعارى ۇستاي بىلەتىن بولساق، مۇنىڭ بارىنەن بىرتە-بىرتە ارىلۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن اتا-اناسىنان، باۋىر ەتى بالاسىنان باس تارتقان تاسباۋىرلار حالىق الدىندا ايىپتالىپ وتىرۋى ءتيىس. جۋىردا كوپشىلىككە تانىمال ءبىر ازاماتىمىزدىڭ بالا-شاعاسى بولا تۇرا قارتتار ۇيىنە بارىپ قايتقانىنا ءبارىمىز كۋا بولدىق. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق تراگەديامىز.
شىن تالانتتاردى مويىنداماۋ مەن ساۋاتسىزدىق، شالاحاتتىق ماسەلەسى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. جالپى، ادامنىڭ قانىندا بار دارىندىلىق تۇبىندە جارىپ شىقپاي قويمايدى. كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقتىڭ كەرەمەت ءداستۇرى ايتىس ونەرى جوعالىپ كەتتى. ايتىس ونەرى وسىلاي قۇريتىن بولدى-اۋ دەپ قورقاتىنمىن. بىراق كەيىننەن قايتا جاندانىپ، حالىقپەن قاۋىشتى. قازىر ايتىس اقىندارىنىڭ الدىڭعى تولقىنىنىڭ ءوزى قارتتاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ قالدى. كۇنى كەشە عانا تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە وراي وتكەن ايتىستا جاستاردىڭ قارقىنىنا، قابىلەت-قارىمىنا قاراپ وتىرىپ، ءسۇيسىندىم. اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ىشىندەگى دارىندىلاردى دا تانىماي قالۋ مۇمكىن ەمەس. ءسوزىنىڭ شۇرايى، ويىنىڭ وتى بار قالامگەرلەر قاشان دا حالىق نازارىنان تىس قالماعان. ايتالىق، جانات احمادي دەگەن جازۋشى بار. قازاقى ءسوزدىڭ قايماعىن قالقىپ ءىشىپ جۇرگەن ازامات. توگىپ-توگىپ جازادى. بۇل جىگىتتىڭ كەزىندە كورمەگەنى جوق، بىراق قۇداي بەرگەن دارىن تۇبىندە مويىنداتپاي قويمادى. قالاي ايتساق تا ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ تىلدەرى ورامدى كەلەتىنى راس. دەگەنمەن دە، حالىق مويىنداعان كەيبىر ازاماتتاردىڭ، ونەر ادامدارىنىڭ ەكرانداردان كورىنبەي كەتۋى ءجيى كەزدەسەدى. ونىڭ سەبەبى، قازاقتا باقتالاستىق دەيتىن جامان قاسيەت بار. تالاي ازاماتتارىمىزدى بالاعىنان تارتاتىن سول باقتالاستىق دەرتى.
ال ساۋاتسىزدىقتىڭ باسى بالاباقشا مەن مەكتەپتەن باستالۋدا. بالاباقشاعا بالاڭدى ورنالاستىرۋ ءۇشىن باسشىسىنا اقشا بەرۋىڭ كەرەك. پەرزەنتىڭدى تاڭداۋلى مەكتەپتە وقىتقىڭ كەلە مە قۇنىن تولەي عوي. بۇل بۇگىن ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ەڭ سۇمدىعى، بالاڭ مەكتەپتى جاقسى ءبىتىرسىن دەسەڭ دە اقىسىن بەرۋگە ءتيىسسىڭ. بۇدان بالانىڭ عىلىمعا-بىلىمگە دەيتىن جاۋاپكەرشىلىگى ازايادى. ال جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى جەمقورلىق ءتىپتى اسقىنىپ كەتتى. ديپلومىن ساتىپ العان ماماندار تولىپ ءجۇر. ءوزى ەشنارسە بىلمەيتىن ۇستاز بالاڭىزعا نە ۇيرەتەدى دەپ كۇتەسىز. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ون ءۇش رەت اۋىستى. ونىڭ ارقايسىسى ءوز رەفورماسىن الا كەلگەنىمەن، ءىسىن اياعىنا جەتكىزە الماي كەتىپ جاتتى. وسىنىڭ بارلىعى شاكىرتتىڭ سورى دەگەن ءسوز. قازىر كەز كەلگەن وقۋ ورنىندا عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسورلار كوپ. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وزىندە ءار عىلىم سالاسىندا 1-2-دەن عانا پروفەسسور بولاتىن. ول كەرەمەت قۇرمەتكە يە ەدى. «انە، پروفەسسور كەلە جاتىر» دەپ، ءبارىمىز ءيىلىپ سالەم بەرىپ تۇراتىنبىز. قازىر ەكىنىڭ ءبىرى عىلىم دوكتورى. ەڭ سۇمدىعى، ءبىزدىڭ جوعارى شەندى، لاۋازىمدى ازاماتتارىمىزدىڭ ءبارى وسىنداي اتاقتار الىپ الدى. وسىنىڭ ءبارىن مەن عالىم ەكەن دەپ مويىنداي المايمىن. ەلىمىزدە مىقتى-مىقتى شىن عالىمدار بارى راس. ولاردىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ، ەلەپ-ەسكەرۋ ءبىزدىڭ قوعامنىڭ الدىندا تۇرعان ماسەلە.
نۇرجان قۋانتايۇلى،
پروزاشى، اقىن
ەكى قۇلدىڭ قايسىسىنا
قوجايىنى سياپات بەرۋى كەرەك؟
ءيا، بىرجاقتى جاقسى نەمەسە بىرجاقتى جامان كەيىپكەر جاساۋ ءۇردىسى ءالى دە جوق ەمەس. اسىرەسە، ءبىزدىڭ تاريحي رومانداردا ءمىنسىز كەيىپكەرلەردەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. جالپى، تاريحي پەرسوناجدار قاشان دا كۇمان تۋعىزادى. ماسەلەن، «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتەگى» ناپولەون – ومىردەگى ناپولەون ەمەس. ول – تولىعىمەن تولستوي شىعارماشىلىعىنان تۋعان كەيىپكەر، ول – تولىعىمەن تولستويدىڭ كونتسەپتسياسى. بىراق جازۋشىنىڭ ءحىح جانە حح عاسىرداعى ورىس ءتىلدى وقىرماندارى تاريحي ناپولەوندى ءدال سول رومانداعىداي دەپ قابىلدادى.
اريستوتەلدىڭ جازۋىنشا، تاريحشى مەن اقىننىڭ ايىرماشىلىعى مىنادا: بىرەۋى بولعان وقيعانى اڭگىمەلەيدى، ەكىنشىسى بولعان وقيعانىڭ «كوركەمدەلگەن» نۇسقاسىن جازادى. بۇل «كلاسسيكالىق شەكارانى» كەيىنگى ادەبيەت بۇزدى. اسىرەسە، ول حح عاسىردا كورىنىس بەرەدى.
حح عاسىردىڭ قالامگەرى اۆتوبيوگرافيانى، باسقا دا ومىرلىك، بەلگىلى وقيعانى دەرەكتى جانرعا عانا ەمەس، ادەبي شىعارماعا دا تۇتاسىمەن پايدالانا الدى.
«قىلمىس پەن جازاداعى» راسكولنيكوۆتىڭ «جاعىمدى الدە جاعىمسىز» كەيىپكەر ەكەنىن وقۋشى العاشىندا تاپ باسىپ ايتا المايدى. تۇرمىسى ناشار، دەنساۋلىعى ءالسىز، ارمانشىل، قييالي جاس جىگىتتىڭ اۋەلى ۇنامدى كەيىپكەر رەتىندە كورىنەتىنى راس. بىراق ءبىرازدان سوڭ-اق ونىڭ ساناسىنداعى وي تارتىسى، پسيحولوگيالىق قوبالجۋلارى كەيىپكەردىڭ كۇردەلى پەرسوناج ەكەنىن سەزدىرەدى. «قىلمىس پەن جازاداعى» وسى كەيىپكەردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندەگى ارپالىس پروتسەسى دوستوەۆسكيدىڭ وزگە شىعارمالارىنداعىداي ەرەكشە ەكپىنمەن جۇرەدى. ويتكەنى، راسكولنيكوۆ – ءمىنسىز كەيىپكەر ەمەس. جالپى، دوستوەۆسكي كەيىپكەرلەرىندەي كۇردەلى وبرازدار قازاق ادەبيەتىندە ءالى جاسالعان جوق. وزىمىزگە-ءوزىمىز قانشا سۇيسىنسەك تە، وسى شىندىقتى مويىنداۋىمىز كەرەك.
ءوزى جاساعان ءحVى عاسىردا عانا ەمەس، اعىلشىن ادەبيەتى تاريحشىلارىنىڭ جازۋىنشا، ءحVىىى عاسىردىڭ ورتاسىنا شەيىن شەكسپيردىڭ اتى ەۋروپادا جەر جارىپ شىققان ەمەس ەكەن. ءحVىىى-ءحىح عاسىرعا دەيىن ول بەلگىسىز بولماسا دا، ەل نازارى اۋعان، اتاقتى دراماتۋرگ سانالعان ەمەس دەيدى.
ءحىح عاسىردا، ياعني ءوز زامانىندا فەدور تيۋتچەۆتىڭ پوەزياسى ورىس ادەبي سىنىنىڭ جوعارى باعاسىن الا الماعان. مەنىڭشە، شىعارمالارىنىڭ ءوز تۇسىندا لايىقتى باعاسىن الماۋىنىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى، ونىڭ شەتەلدە ۇزاق جۇرۋىنەن (گەرمانيادا كوپ جىل ەلشىلىكتە قىزمەت اتقارعان، ت.س.س.), سول كەزدە «ادەبي ورتا» سانالاتىن ادەبي جۋرنالداردىڭ توڭىرەگىندە ءجيى كورىنبەۋىنەن بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە تيۋتچەۆتىڭ ءوزى كوزگە كورىنە بەرۋدى ۇناتا بەرمەيتىن، بىرتوعا ادام بولعان. كەرىسىنشە، بەنەديكتوۆ، نادسون، سەۆەريانين سەكىلدى زامانداستارىنىڭ سول كەزدە اتى دۇرىلدەپ تۇردى. سىنشىلار سولاردىڭ شىعارماشىلىعىن اڭگىمە قىلىپ جاتاتىن. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ءبارى ساباسىنا ءتۇستى. سەۆەريانيندەردىڭ ەسىمى ادەبي ءومىردىڭ ورىسىندە كورىنە دە بەرمەيدى.
زاماننان زامان وتە كەلە كوركەم ادەبيەتتى وقۋشى جۇرتتىڭ اقىن-جازۋشىلارعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى وزگەرىپ جاتاتىنى كەزدەيسوق دۇنيە ەمەس. ادەبي تابىستىڭ دا، تانىمالدىلىقتىڭ دا ءتۇرلى-ءتۇرلى فاكتورى بار. ءار داۋىردەگى قوعامدىق ءومىردىڭ تۇرلەنىپ جاتۋىنا وراي وقىرمان جۇرتتىڭ پىكىرى دە قۇبىلىپ وتىرادى. مىسالى، حح عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىنىڭ ەڭ اتاقتىسى، ەڭ الىبى لەۆ تولستوي بولدى. تولستوي – دولى تەڭىزدىڭ بۋىرقانعان تولقىنى تەپسىنىپ كەلىپ سوقسا دا، ءمىز باقپايتىن قارا جارتاس. سوۆەت داۋىرىندە ادەبيەتتىڭ پايعامبارى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى (ولجاس سۇلەيمەنوۆ سەكىلدى جاستاردىڭ جازۋشىنىڭ 90 تومدىعىن ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن قالدىرماي وقيتىن كەزى). سول تولستوي ءححى عاسىردا وقىلۋدان قالىپ بارادى.
ءحىح عاسىردا الەم ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا زور اسەرىن تيگىزگەن فرانتسۋز ادەبيەتى (ستەندال، بالزاك، فلوبەر) قازىر سول باتىستىڭ وزىندە وقىلا بەرمەيدى. ويتكەنى، زامان باسقا، ادەبيەت جاڭا. قانشا مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، ادەبيەتكە، ادەبيەتتىڭ ءتۇرلى اعىمدارىنا دەگەن مودا كلاسسيكالىق دەپ سانالعان ادەبيەتتى كولەگەيلەپ تۇرادى.
ال حح عاسىردىڭ 60-80-جىلدارىندا حۋليو كورتاسار، كارلوس فۋەنتەس، ماريو ۆارگاس لوسا، گابريەل گارسيا ماركەس سەكىلدى الەم ادەبيەتىندە لاتىن-امەريكالىق سەرپىلىس (boom latinoamericano) اكەلگەن اتىشۋلىلار تۋرالى، ولاردىڭ، بىرەۋى لايىقتى، بىرەۋى لايىقسىز، اتاققا شىعىپ جاتۋى – ءوز الدىنا ءبىر كىتاپقا جۇك بولاتىن، ۇزاق اڭگىمە.
ادەبي تابىسقا، ادەبي اتاققا جەتۋدىڭ ءتۇرلى فاكتورى بار ەكەنىن ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشىلەر جوققا شىعارمايدى. بۇل تاراپتا بەلگىلى ءبىر اۆتوردىڭ ءوز شىعارماسىنىڭ (نەمەسە ادەبي باعىتىنىڭ) ەرەكشەلىگىن، جاڭاشىلدىعىن ايتىپ ايعايدى سالىپ، «مالىمدەمە» جاساپ، دابىرا كوتەرىپ جاتۋى دا ەلدىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋداراتىنىن ايتادى زەرتتەۋشىلەر. ەگەر، دەپ جازادى يۆان روزانوۆ، جاڭاشىل جازۋشى ادەبيەتتە ايعاي-شۋسىز، ءۇن-ءتۇنسىز، ءوز جولىمەن كەتىپ بارا جاتسا، سىنشىلار دا، وزگەلەر دە ۇزاق ۋاقىت بويى ونى بايقاماۋى مۇمكىن. ال ەندى ول ەسكەگىمەن كوك شالعىندى جايپاپ، «ەسكىشىلدەرگە» ۇرىنىپ، دۇربەلەڭ تۋدىرىپ جاتسا (ماسەلەن، پۋشكين، نەكراسوۆ، ءسيمۆوليزمنىڭ كوسەمدەرى), وندا ول ادەبيەتتە كوپشىلىكتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋى دا مۇمكىن. ءسويتىپ، كەيبىرەۋى اتتاققا شىعىپ، زامانداستارىنىڭ اراسىنا تانىمالدىلىققا يە بولۋى ىقتيمال; بۇل جەردە، دەپ جازادى روزانوۆ، اقىلدى باستان گورى ايعايى كۇشتى كومەي كەرەك بولادى (حح عاسىر باسىنداعى فۋتۋريستەردىڭ مالىمدەمە جاساپ، دابىرا تۋدىرىپ جاتقانىن ەسەپكە العانى). بۇل ايتىلعان ويلاردىڭ نەگىزى جوق ەمەس، جەل سوقپاسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى، ونىڭ شەت-جاعاسىن ءوزىمىز دە كورىپ ءجۇرمىز... رەسمي وكىمەتتىڭ قالامگەرلەردىڭ جالىنان سيپاپ الدىنا جەم تاستاۋى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ اسپەتتەپ قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋى اتى-ءجونىن دابىرالاتۋعا ىقپالىن تيگىزىپ جاتادى. مۇنىڭ ءبارى بىراق – وتكىنشى دۇنيە.
وقۋشى جۇرتتىڭ پىكىرى مىقتى بولسا دا، قالامگەردىڭ تانىمالدىلىعىنا وقىرمان باس شۇلعىپ جاتسا دا، ادەبي شىعارمانىڭ قۇندىلىعىن ءدال وسىلارمەن ولشەۋگە نەگىز جوق. كوركەمدىگى اسىل شىعارمانىڭ ءوز زامانىندا ۇلكەن تابىسقا جەتە بەرمەۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن توماس مانن.
تالانتتى مويىنداماۋ قاي زاماندا دا بولعان. بولا بەرەدى دە. بىراق سىنشىلار تالانتتى مويىندامايدى ەكەن دەپ جازباي كەتكەن قالامگەر بار ما؟ جوق. بەلگىلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ بيوگرافياسىنا ۇڭىلەيىكشى. دوستوەۆسكيدىڭ ءوزىن زامانىندا كەيبىر سىنشى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان. بالا كۇنىنەن تۇرمىسى اۋىر بولىپ، ارتىنان ايداۋدا ءجۇرىپ كەلگەن جازۋشىنىڭ تاۋانى قايتتى ما؟ قايتقان جوق. سول اۋىر تۇرمىستا ءومىرىن وكسىتسە دە، ءوزىنىڭ ادەبيەتكە نە ءۇشىن كەلگەنىن جاقسى ءبىلدى، سىنشىلار ايتتى ەكەن دەپ مويىعان جوق، جاسىعان جوق. ولمەس شىعارمالارىن جازا بەردى.
...ەجەلگى ريم داۋىرىندە باقىر تيىندى «تالانت» دەپ اتاعان ەكەن. وسىعان وراي مىنانداي اڭىز بار: ءبىر باي قوجايىن ءوزىنىڭ قۇلدارىنىڭ ەكەۋىنە ءبىر-ءبىر باقىر تالانتتان بەرىپ، وسى تالانتتى ءبىر جىلدان سوڭ قايتارىپ بەرگەنگە سياپاتىم بار دەپتى. قۇلدىڭ بىرەۋى الگى تالانتقا ءوز ءىسىن اشىپ، ءبىر جىلدان سوڭ قوجايىنعا ارتىعىمەن قايتارىپ بەرىپتى. ەكىنشىسى اقشانى جوعالتىپ الامىن-اۋ دەگەن ۇرەيمەن العان تالانتىن جەرگە كومىپ تاستاپ، ءبىر جىلدان كەيىن قازىپ الىپ قوجايىنىنا قايتارىپ بەرىپتى. ال ەندى وسى ەكى قۇلدىڭ قايسىسىنا قوجايىنى سياپات بەرۋى كەرەك؟
ادەبي شىعارماشىلىق تا وسىعان ۇقساس. قۇداي بەرگەن تالانتتى جەرگە كومىپ تاستاماي، جانكەشتى ەڭبەكپەن جالتىراتىپ، جارقىراتىپ وتىرۋ كەرەك، ياعني ادەبي شەبەرلىك ءومىر بويى جەتىلدىرىلىپ وتىرۋى قاجەت. قازىرگى ەسترادادا ءورىپ جۇرگەن «جۇلدىز» انشىلەردىڭ حالتۋراسى ادەبيەتتە دە بار. پروديۋسەر جەتەكتەگەن «جۇلدىز» قالامگەر ءححى عاسىردا كوبەيىپ كەلەدى. ەۋروپادا دا، امەريكادا دا. قازىر ولاردان رەسەي قالىسپاي تۇر. وقىرمانىنان اجىراعان ءبىزدىڭ جەتىم ادەبيەت تاقىمىن قىسىپ ۇيدە وتىر...
دايىنداعان اينارا اشان.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
