قاجىم جۇماليەۆ. اباي جانە قازاق ادەبيەتى (جالعاسى)
ءبىز جوعارىدا اباي تۆورچەستۆوسىن ءار جاعىنان تالداي وتىرىپ، ونىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن، اتقارعان ءرولىن، ەنگىزگەن جاڭالىقتارىن، قالدىرعان ۇلگىلەرىن ءسوز ەتتىك. ايتسە دە، اباي تۆورچەستۆوسى تۋرالى ايتىلۋعا كەرەك ويلاردى، ونىڭ شىعارمالارىنداعى قوزعالعان ماسەلەلەردى تۇگەل قامتىدىق دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى ابايدىڭ كوتەرگەن پروبلەمالارى ءارى تەرەڭ، ءارى سان الۋان. ولاردىڭ ارقايسىسى جەكە زەرتتەۋدى كەرەك ەتەدى جانە زەرتتەلىپ تە ءجۇر. سوندىقتان ءبىز اباي شىعارمالارىنا جوعارى مەكتەپتەردىڭ وقۋلىعىنا قويىلاتىن تالاپتار تۇرعىسىنان كەلدىك تە، سوعان ساي، اقىن تۆورچەستۆوسىندا قوزعالعان نەگىزگى ماسەلەلەر جايلى پىكىر ايتىپ، تۇيۋلەر جاسادىق.
«اباي جانە قازاق ادەبيەتى» دەگەن ۇلكەن تاقىرىپ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ - ءحىح عاسىردىڭ بەر جاعىنداعى بۇكىل قازاق ادەبيەتى تۋرالى ايتۋ دەگەن ءسوز. ول جونىندە قازىردىڭ وزىندە مونوگرافيالىق جالعىز-اق ەڭبەك بار (ا.نۇرقاتوۆ). بۇل مونوگرافيادا وسى تاقىرىپ كەڭ تۇردە ءسوز بولادى.
ءبىز جوعارىدا اباي تۆورچەستۆوسىن ءار جاعىنان تالداي وتىرىپ، ونىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن، اتقارعان ءرولىن، ەنگىزگەن جاڭالىقتارىن، قالدىرعان ۇلگىلەرىن ءسوز ەتتىك. ايتسە دە، اباي تۆورچەستۆوسى تۋرالى ايتىلۋعا كەرەك ويلاردى، ونىڭ شىعارمالارىنداعى قوزعالعان ماسەلەلەردى تۇگەل قامتىدىق دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى ابايدىڭ كوتەرگەن پروبلەمالارى ءارى تەرەڭ، ءارى سان الۋان. ولاردىڭ ارقايسىسى جەكە زەرتتەۋدى كەرەك ەتەدى جانە زەرتتەلىپ تە ءجۇر. سوندىقتان ءبىز اباي شىعارمالارىنا جوعارى مەكتەپتەردىڭ وقۋلىعىنا قويىلاتىن تالاپتار تۇرعىسىنان كەلدىك تە، سوعان ساي، اقىن تۆورچەستۆوسىندا قوزعالعان نەگىزگى ماسەلەلەر جايلى پىكىر ايتىپ، تۇيۋلەر جاسادىق.
«اباي جانە قازاق ادەبيەتى» دەگەن ۇلكەن تاقىرىپ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ - ءحىح عاسىردىڭ بەر جاعىنداعى بۇكىل قازاق ادەبيەتى تۋرالى ايتۋ دەگەن ءسوز. ول جونىندە قازىردىڭ وزىندە مونوگرافيالىق جالعىز-اق ەڭبەك بار (ا.نۇرقاتوۆ). بۇل مونوگرافيادا وسى تاقىرىپ كەڭ تۇردە ءسوز بولادى.
اباي قازاق پوەزياسىن جاڭا بيىككە كوتەردى دەدىك. وسىمەن بايلانىستى ەكى ءتۇرلى جايتتى تاعى دا قايتالاپ ايتۋ ارتىق ەمەس ءتارىزدى. ءبىرىنشىسى - ول وزىنە دەيىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى كەمشىلىكتەردى، ونىڭ وزىنە ءتان بايىرعىلىقتى قايتالاماۋى، ەكىنشىسى - شىعىس، باتىس، ورىس مادەنيەتىن ءوز ادەبيەتىنە ۇلگى ەتىپ الۋى، ءوز ولەڭدەرىنىڭ ساپاسىن جوعارىلاتۋى، ۇلتتىق ءتۇردى ساقتاي وتىرىپ، وعان ينتەرناتسيونالدىق ءنار بەرۋى، ادەبيەتىمىزدى شىن يسكۋسستۆولىق دارەجەگە كوتەرۋى. اباي ولەڭدەرىنىڭ وسى قاسيەتى، ونىڭ ءوز كەزىندەگى جانە وزىنەن كەيىنگى ءسوز ونەرپازدارىنىڭ بارلىعىنا دا اسەر ەتتى جانە ولار اباي سوزدەرى جاڭا قۇبىلىس ەكەندىگىن تەك تانىپ قانا قويعان جوق، اركىم ودان وزىنشە ساباق الدى، ۇيرەندى، وزدەرىنە ۇلگى سانادى. اباي قالامىنا ءتان تەرەڭ مازمۇندى ۇزدىك وبرازدار وي قوزعاپ، جۇرەك تەربەتەرلىك ادىستەرى وزىنەن كەيىنگى اقىنداردى ەرىكسىز مويىنداتىپ، ابايدىڭ شاكىرتىمىز دەۋگە ءماجبۇر ەتتى. بۇل ابايدان كەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ بويىنا تۇگەل سىڭگەن جانە تۋىسقان تاتار، باشقۇرت، قىرعىز ەلدەرىنە دە اسەر ەتكەن بولاتىن. وزىنەن سوڭعىلارعا ابايدىڭ اسەر، ىقپالدارىن ءسوز ەتكەندە، ءبىزدىڭ كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز ماسەلەلەردى كەڭ تۇردە قويا الماي، اقىننىڭ ادەبي مەكتەبىنىڭ شەڭبەرىن تارىلتىپ، تەك ونىڭ ءوز اينالاسىنان عانا ىزدەيدى.
1950-1951 جىلدار وسى ماسەلەنىڭ اينالاسىندا تالاس پىكىرلەر تۋىپ، 1951 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ بىرلەسكەن جينالىسى وتكىزىلدى. وسى جينالىستا جاساعان بايانداماسىندا اكادەميك-جازۋشى س.مۇقانوۆ ابايدىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى دۇرىس، كەلەلى پىكىرلەر ايتتى. ابايدىڭ اسەرىن ءوز اينالاسىنان عانا ىزدەمەي جانە جاي جاقىندىق قارىم-قاتىناس تۇرعىسىنان ەمەس، يدەيالىق جاقتارى جاعىنان ىزدەستىرۋ، زەرتتەۋ قاجەتتىگىن كورسەتىپ، ول جونىندە كوپتەگەن فاكتىلەرگە نەگىزدەلگەن باعالى ويلار ۇسىندى.
ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىندە سالعان جاڭا جولى، سونى ارناسى بارلىعىنا ەشكىم كۇدىك كەلتىرمەيدى. ابايدى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى دەۋدىڭ ءوزى ادەبيەتىمىزدە ابايدىڭ سالىپ كەتكەن ۇلگىسى بولعاندىعىن، ول ۇلگىنى كەيىنگى اقىندار وزدەرىنە ونەگە ەتكەندىگىن كورسەتەدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنىڭ بارلىعىن مويىنداۋ دەگەن ءسوز.
اباي ولەڭدەرى باسىلىپ شىققانعا دەيىن، ارينە وعان ەلىكتەۋشىلەر، اباي سوزدەرىن ءوز اۋزىنان ەستۋشىلەر، قولجازباسىنان وقىعاندار بولعاندىعى راس. جازبا ادەبيەت وكىلدەرىنەن اقىلباي، ماعاۋيا، حالىق اقىنى ساپارعاليلار - ابايدان تىكەلەي تاربيە العان ادامدار. ولاردىڭ ءارى يدەيالىق جاقىندىقتارى، ءارى كوركەمدىك ءادىس-بىرلىكتەرى ابايمەن تامىرلاس. تاقىرىپ تاڭداۋ، ەسكىلىككە قارسى جاڭانى ۇندەۋ، سۋرەتتەۋ ادىستەرىنىڭ كەيبىر ۇقساس جاقتارى ۇلى اقىندى ەسكە تۇسىرەدى. «قيسسا ءجۇسىپ»، «مەدعات-قاسىم» سىقىلدى پوەمالار شىعىس، باتىس، ورىس ادەبيەتىندەگى رومانتيزم ءستيلىن جاقسى بىلگەن ابايدىڭ اسەرىمەن جازىلعاندىعىنا كۇدىك كەلتىرۋ قيىن. اباي ءومىربايانىن جاقسى بىلەتىن اكادەميك م.و.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ اباي جايلى ماقالا-ەڭبەكتەرىندە بۇل تۋرالى فاكتىلەرمەن دالەلدەپ، سان رەت جازعان بولاتىن. سوندىقتان ولاردى قايتالاپ جاتۋدى قاجەتسىز دەپ بىلدىك.
اباي شاكىرتتەرىن، ەڭ الدىمەن يدەيالىق بىرلەستىگى جاعىنان ىزدەۋ كەرەك دەگەن س.م.مۇقانوۆتىڭ پىكىرىن ءبىز دە قولدايمىز. ءبىر اقىن ەكىنشى اقىنعا ەلىكتەگەندە، نە ونىڭ ستيل ەرەكشەلىكتەرىن قابىلداعاندا، ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن - يدەيالىق جاقىندىقتارى. ونىسىز ەكى اقىننىڭ اراسىنان بىرلىك، جاقىندىق ىزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس.
اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعى ءبىرىنشى رەت 1909 جىلى باسپا ءجۇزىن كورىپ، ادەبيەت جۇرتشىلىعى ۇلى اقىنىمىزدىڭ تۆورچەستۆوسىمەن مولىراق تانىسۋعا مۇمكىندىك تۋدى. الدىمەن تانىسقاندار ارينە، قازاقتىڭ ۇلتشىل جانە دەموكراتتىق باعىتتاعى وقىعاندارى مەن اقىن، جازۋشىلار بولعاندىعى راس. بىراق ابايدان شىن ۇيرەنۋشىلەر ۇلتشىل اقىندار ەمەس، دەموكراتتىق يدەيانى قولداۋشى س.كوبەەۆ، س.تورايعىروۆ، س.دونەنتاەۆتار ەدى.
سپانديار كوبەەۆ، س.م.تورايعىروۆ، س.دونەنتاەۆتار جىرلاعان ايەل بوستاندىعى، وقۋ-اعارتۋ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ماسەلەلەرى ولاردىڭ ءوز كەزىندەگى تاريحي-قوعامدىق جاعدايلارمەن بايلانىستى تۋىپ، ابايدىڭ يدەياسىمەن ساباقتاستى. ولاردىڭ ءبارى دە تالانتىنا باس ءيىپ، دەموكراتتىق-اعارتۋشىلىق يدەياسىن قولداعان اقىندار. اسىرەسە ونىڭ وي تەرەڭدىگىنە، ءتىل كوركەمدىگىنە سۇقتانا قاراعان اقىن ەڭ الدىمەن سۇلتانماحمۇت بولدى. سوندىقتان دا سول كەزدىڭ تالانتتى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ وزىمەن زامانداس، باعى ۇشىپ، ماقتالىپ جۇرگەن ۇلتشىل اقىنداردىڭ ءبىرىن دە مويىنداماي، جاڭا ادەبيەتتىڭ تۋى ەتىپ ابايدى كوتەرۋى كەزدەيسوق ەمەس، بۇل ۇلى اقىنىمىزدى ءوزىنىڭ دە، ەندىگى ادەبيەتىمىزدىڭ دە ۇستازى بىلگەندىك، ونىمەنەن وزدەرىنىڭ يدەيا بىرلىكتەرىن ايقىن تۇسىنگەندىك ەدى.
س.تورايعىروۆ ءوز كەزىندەگى كوركەم ادەبيەتتى، ولاردىڭ اۆتورلارىن سىناي كەلىپ: «...بۇزىلعان قانىمىزدى تۇزەپ، قارايعان كوڭىلىمىزدى جۋىپ، جانىمىزعا پايدا، دەرتىمىزگە شيپا بولادى-مىس دەگەن «جارىپ سال، جاڭا ادەبيەتىمىزدىڭ «نىسايى»، نۇسقاعان قول، كورسەتكەن جولى جوق، قۇر «قاتىن ويبايعا» اينالىپ، اركىم سونى ءسان كورىپ بارا جاتقان سوڭ، قازاق جازۋشىلارى-اۋ، الدارىڭا سالىپ ايتىپ وتىرمىن: قۇر «ويباي» دەگەنمەن، ويبايدىڭ دا ويبايى بار عوي، جىلاۋدىڭ دا جىلاۋى بار عوي. تۋىستاعى تۇرمىس دەرتى زىعىردانىڭدى قايناتىپ، بارماعىڭدى شايناتىپ، ىقتيارسىز، ىزالى ىزعارىن توگەدى، ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرارلىق اششى، زارلى بەبەۋلەرىن قاعىپ، كوڭىل تولعاعىن، جۇرەك ءتۇيىنىن تارقاتۋىمەن انىق اق سۇيەك، اتى جوعالمايتىن «ولەڭ» دەپ، «ونەر» دەپ سونى ايتامىن:
«سىرت كورىنىسى «قاتىن ويباي» تۇرسىن» شايتان ويباي بولىپ كورىنسە دە، ءدامى بار، ماڭىزى بار «ويباي سول»، قايناعان قاننىڭ، قينالعان جاننىڭ، تولعاتقان كوڭىلدىڭ، تولعاعان جۇرەكتىڭ سىعىندىسى (سول). سونىڭ ءۇشىن ونداي «ويباي»، ونداي «بەبەۋ» تابىلا قالسا، سالعان جەردەن ءوزى دە دەرتكە شيپا بولا كەتەدى. قاراساق، بۇل ايتقاندا ءوزىن جۇرتقا اۋەز ايتىپ كورسەتۋشىلىك بار.
ماسەلەن، مارقۇم ابايدىڭ:
وتكىردىڭ ءجۇزى،
كەستەنىڭ ءبىزى،
ورنەگىن سەندەي سالا الماس...
سۋدىرسىز سارى قامقانى...
سوزىمدە جاز بار شىبىنسىز... - سياقتى ايتقاندارى ارتىعىنان شىن. شىن جىلاعان كوز جاستىڭ تامشىسى، راس قايناعان سورپانىڭ ءسولى بولعاندىقتارىنان سەزىلمەيدى، سەزىلسە دە، باسقالاردىكىندەي كوزگە قاتتى، كوڭىلگە سۋىق تيمەيدى، قايتا وزدەرىڭىزدى ءسۇيىندىرىپ اكەتەدى. وسى ايتىلعان رەتپەن بولماي، كۇندىككە ىزدەنىپ، وزىنشە ويىنان ۇيقاسىڭقىراپ شىققان، كەرەكتى-كەرەكسىز ءسوزدى اۋرۋى جوق كىسىنىڭ ىڭقىلداعانى، تولعاعى جوق قاتىننىڭ «بەبەۋلەگەنى» قانداي جەكسۇرىن بولسا، بۇ دا سونداي جەكسۇرىن بولادى. «قيسىنسىز قىشقىرعان قانداي تانتىق» دەپ اباي ايتقاننىڭ كەبىنە ۇشىراپ جۇرگەندەر كوپ»1, - دەدى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ بۇل سوزدەرى سول كەزدەگى ۇلتشىلدىق باعىتتاعى «ويبايشىلدىق» پەن پەسسيميزم سارىنىنداعى ادەبيەتتىڭ يدەيالىق، كوركەمدىك باعىتىن سىناۋ، كەزى ءۇشىن دە، كەلەشەگى ءۇشىن دە كەلتىرەر پايداسى جوق، قۇنسىز، نارسىزدىكتەرىنىڭ بەتىن اشۋ بولسا، اباي كۇرەسكەن انا ءتىلىن شۇبارلاۋعا دا جاس اقىن ءوز ۇستازىنىڭ ۇلگىسىندە جان-تانىمەن قارسى شىقتى. ءبىز ءۇزىندى كەلتىرىپ وتىرعان «قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان» اتتى ماقالاسىنىڭ ەكىنشى ءبىر جەرىندە: «قايتا، بۇرىنعىلارىمىز حيكايات بولسا دا، ءتىلى قازاقشا، رۋحى قازاق رۋحىنا قاراي بەيىم كەلگەندىكتەن، ءوزىن ءسۇيدىرۋشى ەدى. بۇل جاڭا «ويبايدا شاتا تىلدەر كوپ ارالاسقان. كەيدە شۇلدىرلەپ، كەيدە شولجاقتاپ، جىعىلىپ، ءسۇرىنىپ جۇرگەن جايى بار»2, - دەپ، ءسۇرىنىپ جۇرگەندەردىڭ ارقايسىسىنا سول كەزدە باسىلعان كىتاپتاردان مىسالدار كەلتىرىپ، بارىنە دە ولتىرە سوققى بەرىپ، ءتىل تازالىعى ءۇشىن مايدان اشتى.
سۇلتانماحمۇتتىڭ بۇل كوزقاراسى - جالپى دەموكرات باعىتىنداعى جازۋشىلاردىڭ وي-پىكىرلەرىنىڭ جيىنتىعى. ولاردىڭ قايسىسى بولسا دا، تورايعىروۆتىڭ سوزىنە قوسىلاتىندىعى داۋسىز.
دەموكرات اقىن-جازۋشىلار ابايعا تاقىرىپ، دەموكراتتىق-اعارتۋشىلىعى جاعىنان عانا ەلىكتەپ، ۇيرەنىپ قويعان جوق، ونىڭ تۆورچەستۆولىق ءستيلى، ولەڭ قۇرىلىسى، ءتىل كوركەمدىك جاقتارى جاعىنان دا ۇيرەنىپ، ۇلگى الدى. ابايدان اركىم وزىنشە ساباق الىپ، ونىڭ اقىندىق ونەرىن وزىنشە مەڭگەردى. ول ۇيرەنۋشىلەردىڭ دارىنى، ءبىلىم دارەجەسى، دۇنيەگە كوزقاراستارىنىڭ تەرەڭ، سايازدىعىمەن بايلانىستى. مىسالى، سۇلتانماحمۇت اباي شىعارمالارىنىڭ مازمۇنى تەرەڭدىگى جاعىنا ەلىكتەپ، وسى جاعىن وزىنە ساباق ەتتى. «سىرت كورىنىسى «قاتىن ويباي» بوپ تۇرسىن، «شايتان ويباي» بولىپ كورىنسە دە، دەنى، ماڭىزى بار ويباي سول، قايناعان قانىڭ، قينالعان جاننىڭ، تولعاتقان كوڭىلدىڭ، تولعانعان جۇرەكتىڭ سىعىندىسى سول»، - دەپ ءوزى ايتقانداي، جاس اقىننىڭ اعا اقىننان ءوز بويىنا سىڭىرگەنى - ولەڭنىڭ ءنارى مەن ماڭىزى.
1س.تورايعىروۆ. تاڭدامالى شىعارمالار، 1957, 358-359-بەتتەر.
2بۇل دا سوندا.
شىنىندا دا سۇلتانماحمۇت ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى تەرەڭ. نە تۋرالى جازىپ، ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ قايسىسىن شىعارماسىنىڭ تاقىرىبى ەتسە دە، ولەڭدەرىندە ۇلكەن وي، كەلەلى پىكىرلەر ايتىپ سالادى. بۇل - ءبىر. ەكىنشى، سۇلتانماحمۇتتىڭ قاي ولەڭىن الساق تا، ولەڭنەن ءبىز تەك ءومىر كارتيناسىن عانا كورىپ قويمايمىز، اقىننىڭ بار تۇرعىسىن، جان دۇنيەسىن سەزىنەمىز. بۇل - اسىرەسە ونىڭ ليريكاسىنا ءتان سيپات. قانداي ليريكالىق ولەڭدەرىن الساق تا، جانىن ورتاعا سالا جازۋ، قۋانسا دا، قايعىرسا دا شىن جۇرەگىنىڭ سوعۋىن اڭعارتۋ - سۇلتانماحمۇتقا ءتان ەرەكشەلىك. بىزدىڭشە، مۇنىڭ دا تامىرى ابايدا جاتقانعا ۇقسايدى.
ابايعا كوپ ەلىكتەگەن، ودان ۇيرەنۋگە كوپ تىرىسقان اقىننىڭ ءبىرى - س.دونەنتاەۆ. «الۋان-الۋان جۇيرىك بار، الىنە قاراي شابادى»، ارينە، ءسابيت دونەنتاەۆ سۇلتانماحمۇت ەمەس. مادەنيەتى، تالانتى جاقتارىنان ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرما بار. تۋرا ايتساق، دونەنتاەۆ سۇلتانماحمۇت ءتارىزدى تەرەڭ، تۆورچەستۆولىق ۇيرەنۋ دارەجەسىنە كوتەرىلە العان جوق. ۇلى اقىنىمىز ابايدىڭ دەموكراتتىق يدەياسىن قولداپ، وزىنشە دامىتۋعا كۇش سالۋمەن قاتار، ول تەك ولەڭ تۇرلەرىن عانا ۇيرەنىپ، ابايشا جازۋعا تىرىستى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن دە، كەيىن دە اباي ۇلگىسىندە كوبىرەك جازعان اقىننىڭ ءبىرى - ءسابيت. ونىڭ «وي»، «جۇرەككە» (جىلدارى بەلگىسىز), «ابايعا» (1918ج.), «اتىلعاندارعا»، «تەمىرگە»، «ەلشىلەرگە» (1924ج.), «ءبىر جىل ءوتتى» (1925ج.), «ءبىزدىڭ كولحوز بايگە الدى» (1932ج.) ولەڭدەرى ابايدىڭ «سەگىز اياعى» مەن «بويى بىلعاڭ» ۇلگىلەرىندە جازىلعان.
مىسالى:
ءبارى بالا، جاس (ەدى),
ءبارى ۇيقىدا ماس (ەدى),
بارلىق قازاق بالاسى.
سوندا ىشىنەن جارق ەتىپ،
اقىل، ويىن سارپ ەتىپ،
ءجون باستاعان داناسى.
قيدىق باستى سوڭىڭا،
سول باستاعان جولىڭا.
«ەلىم» دەپ ەڭ،
ەڭىرەپ ەڭ،
ەلگە بار ما ەد بەرگەنىڭ؟
قاقساعاندا،
باستاعاندا،
الماق پا ەدىڭ بەرمەگىن.
بۇنىڭ الدىڭعىسى «سەگىز اياقتىڭ»، سوڭعىسى «التى اياق» تۇرلەرىندە جازىلعان ولەڭدەر.
ءتۇر مەن مازمۇندى بايلانىستىرۋدا اباي مەن دونەنتاەۆتىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق ۇلكەن. اباي ولەڭدەرىندە ءتۇر مازمۇننىڭ ءتۇرى بولىپ، ەكەۋىنىڭ ءوزارا بىرلىكتەرى جىگىن بىلدىرمەي جىمداسىپ جاتسا، جوعارعى ۇلگىلەردە جازىلعان ءسابيتتىڭ كەيبىر ولەڭدەرى ايتايىن دەگەن ويىنا ءتۇرى ءدال كەلمەي تۇرعاندىعى بايقالادى. دونەنتاەۆ اباي ەمەس. سوندىقتان سەن ابايمەن نەگە تەڭ تۇسپەدىڭ دەۋگە بولمايدى. كەلتىرىلگەن فاكتى، مىسالدار دونەنتاەۆتىڭ ابايدى وزىنە ۇستاز ساناپ، شاما-شارقىنشا ودان ۇلگى الىپ، ۇيرەنۋگە كۇش سالعاندىعىن مويىنداتادى. ابايدىڭ تۆورچەستۆولىق ەرەكشەلىكتەرىن ءوز بويىنا تولىق ءسىڭىرىپ، ۇلكەن سۋرەتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلە الماسا، ول - دونەنتاەۆتىڭ كىناسى ەمەس، مۇمكىندىگىنىڭ جەتكەن جەرىنىڭ سول-اق بولعاندىعى. بارلىق شاكىرتتىڭ ۇستازىنىڭ دەڭگەيىنە جەتە بەرۋى شارت ەمەس.
ابايعا ەلىكتەۋشى، ودان ۇيرەنۋشىلەر تەك س.تورايعىروۆ، س.دونەنتاەۆتار عانا ەمەس، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ساكەن سەيفۋلليننەن باستاپ، قازىرگى ادەبيەتىمىزدىڭ العاشقى وكىلدەرى تۇگەل دەرلىك ابايدى وزدەرىنە ۇلگى تۇتتى، ۇستاز ەتە ءبىلدى.
ساكەننىڭ «كەل، جىگىتتەر» (1917), «ءومىرسىز عاشىق» (1919), «اققۇس» (1921), «قارا جەر» «مىنە، كول»، «اققۋ»، «ورمان»، «دالا»، «بوزتورعاي»، «وتاربا» (1925) ولەڭدەرى «سەگىز اياق»، «التى اياق» ۇلگىسىندە جازىلعان. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ابايدان ايىرماسى شۋماعىندا عانا. مىسالى:
اققۇس كوركەم
اق ءتوسىن كەرگەن،
كولىڭدە، ساۋلەم، سىڭقىلدا.
كولدەگى ەركەم،
عاشىعىم، ەركەم،
سىلاڭدا، بيلە، بىلقىلدا، - دەگەن شۋماقتى الساق، بۋىنى، بۋناعى «سەگىز اياققا» ءدال كەلسە دە، تارماق سانى وعان ءدال ەمەس.
بۇل ولەڭدە ساكەن بۋىن سانىن «سەگىز اياقتان»، تارماق، جول سانىن «التى اياقتان» الىپ، وزىنشە شۋماق قۇرعان. ولەڭدەرى سينتاكسيستىك بىتكەن ويدى تۇيىندەيتىن شۋماقتى التى جولعا سىيعىزعان.
اباي ۇلگىسىندە جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ سانى جاعىنان ساكەن قازاق پوەزياسىندا ءبىرىنشى ورىن الادى. اباي مەن ساكەن ارالارىنداعى بايلانىس ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە وتە از ءسوز بولادى. كەيدە ساكەن اباي ۇلگىسىندە ولەڭدەر جازدى دەپ وتە شىعادى. شىندىعىنا كەلسەك، وتكەن ءومىر ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ساكەننىڭ تۆورچەستۆولىق بايلانىسى ۇلكەن.
جاڭا زاماننىڭ جىرشىسى، جاڭا ادەبيەتتىڭ باسى، پوەزيامىزعا جاڭا ءتۇر ەنگىزگەن ءوز ءستيلى، ءوز بەت الىسى بار جانە ونىڭ ولەڭ فورمالارىن الىپ، جولىن قۋشى ءوز شاكىرتتەرىن تاپقان س.سەيفۋللين ءبىر كۇندە دۇنيەگە كەلە سالعان جوق، ۇيرەنۋ، ءوسۋ ءداۋىرىن، ءتىپتى ەلىكتەۋ كەزەڭدەرىن باسىنان كەشىردى.
ساكەننىڭ وقىتۋشىلار سەمينارياسىندا (1913-1916) جۇرگەن كەزدەرىندە شىعىس، ورىس، باتىس ادەبيەتىمەن جاقسى تانىسقاندىعىنا «قالتاسىندا بىرەۋدىڭ»، «دۇنيەدە كوركەم كۇيلەر كوپ» (1917ج.، سااديدەن), «وي سەرىگىم» (1917ج.، شەپكينا-كۋپەرنيكتەن), پولياك اقىنى ميتسكەۆيچتەن اۋدارعاندارى دالەل. ايتسە دە ول ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنداعى ورلىك، پاڭدىعىنا قاراماستان، شىن اقىن دەپ مويىنداپ، ءوزىن ودان ۇيرەنۋشىلەر ساتىسىنا قويىپ، ءوز دومبىراسىنىڭ قۇلاق كۇيىن سونىڭ موتيۆىنە ساي كەلتىرىپ، تۆورچەستۆولىق ۇيرەنۋ نيەتىمەن ونەگە ەتكەن اقىنى اباي بولدى.
ساكەن سەيفۋللين «عازەلگە» (اباي ۇلگىسىمەن) دەپ اتالاتىن ليريكاسىن 1915 جىلى جازعان.
سويلەي كور، ءتىل مەن جاق،
ءسوزىڭنىڭ ءبارى حاق.
پارىزداي مىندەتىڭ
قالقانى ماقتاماق...
ۇلبىرەپ ەكى ەرىن
بەينە گۇل قىزعالداق، - دەپ باستالاتىن ولەڭى ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى» اتتى ولەڭىنىڭ ۇلگىسىندە جازىلعان. بۇل ەكى ولەڭمەن تانىس وقىرماندارعا مازمۇنى، كوركەمدىگى، قۇرىلىسى، بۋىن ساندارى، ۇيقاسى جاقتارىنان جاقىندىق بايلانىستارىنىڭ ايقىندىعى، اقىننىڭ ءوزى «اباي ۇلگىسىمەن» دەپ ەسكەرتپەسە دە كورىنىپ تۇر. ابايدان كەيىنگى اقىنداردان تازا 6 بۋىندى ولەڭدى ءبىرىنشى رەت قولدانعان - ساكەن.
ءبىزدىڭ بۇل جەردەگى نەگىزگى ايتپاعىمىز - اباي ۇلگىسىندە ساكەننىڭ بىرنەشە ولەڭدەر جازعاندىعى عانا ەمەس، تۆورچەستۆولىق ۇيرەنۋدىڭ باستاماسىن كورسەتۋ. قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە ساكەن - ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق ەرەكشەلىگىمەن جەكە-دارا اقىن. ساكەندى اقىن رەتىندە تۇگەل مويىنداسا دا، ءتۇرى جاعىن، ياعني اقىندىق ماستەرلىگىن مويىنداعىسى كەلمەيتىندەر دە تابىلادى.
ءبىز الدىڭعى پىكىردى قولدايمىز. ساكەندى زامان تىلەگىنەن تۋعان ۇلكەن يدەيانى ءدال جىرلاپ بەرۋ ءۇشىن جاڭا ءتۇر تاپقان ءداۋىر پوەزياسىنىڭ ءىرى ءسوز شەبەرى دەپ بىلەمىز. جاڭالىق وپ-وڭاي ومىرگە ەنە سالمايدى. ونداي ءسوزدى بۇرىن ەستىمەگەن قۇلاقتىڭ تواڭسيتىنى راس. بىراق جىل وزعان سايىن نەگىزى بار جاڭالىق ءوزىنىڭ قولداۋشىلارىن دا، ۇيرەنۋشىلەرىن دە كوبەيتە بەرمەك.
ءبىزدىڭ بۇل جەردە ايتپاعىمىز - ساكەننىڭ ابايدان ۇيرەنۋى، ۇلگى الۋى ىزدەنۋگە، قازاقتىڭ عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ون ءبىر بۋىن مەن جىر اعىمى ءتارىزدى ولەڭ تۇرلەرىن وزگەرتۋگە بولاتىندىعىن تانىتتى. سونىڭ العاشقى باستاماسى - «اققۋ» سياقتى ولەڭدەر. مۇندا «سەگىز اياق» پەن «التى اياقتىڭ» ءبىرىنىڭ بۋىنىن، ەكىنشىسىنىڭ تارماعىن الىپ، جاڭا شۋماقتارى ءارى ابايعا ۇقساس، ءارى ودان وزگەرەك ولەڭ ەتىپ شىعارۋ بولدى. بىراق ساكەن ابايداعى بار ۇلگىدە عانا جازىپ، سونىمەن قاناعاتتانىپ قالعان جوق، ىزدەنۋىن توقتاتپادى. قازاق ولەڭدەرىن ءارتۇرلى كەستەگە سالىپ، ينتوناتسياسىن وزگەرتىپ، سول ارقىلى جاڭارتپاق تا بولدى. وسىلاي ىزدەنە ءجۇرىپ، «سوۆەتستان» ولەڭىن جازدى. بۇل - ساكەننىڭ ءارى ءساتتى، ءارى ءوزىنىڭ جاڭا ءستيلىن جاساۋداعى العاشقى ادىمى. ساكەن ماياكوۆسكيمەن وسىلاي كەلىپ ءتۇيىستى. ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل نوۆاتور اقىنىنىڭ تۆورچەستۆوسىمەن تانىسۋ، ەكەۋىنىڭ يدەيالارىنىڭ بىرلەستىگى ءوزى تۋعىزعان جاڭالىعىنا ساكەندى سەندىرە ءتۇستى. ەندى ماياكوۆسكيدىڭ ولەڭ ورنەكتەرىن تەرەڭ زەرتتەپ، ونىڭ دا وزىنە كەرەكتى جاعىن پايدالانادى. وسىلاردىڭ نەگىزىندە ساكەننىڭ قالامىنا ءتان جاڭا ورنەك قازاق پوەزياسىنا ەندى. ساكەن بۇل جاڭالىققا العاشقى ۇلگى-ونەگەنى ابايدان السا، سونىمەن قاتار ساكەندە كوركەم ءسوز دە، تاماشا ليريكالىق نازىك وبرازدار دا، ۇزدىك ءسوز تىركەستەرى دە كەزدەسەدى. بىراق وسىلاردىڭ ءبارى دە تابيعي تۇردە قيىسادى. ول باسقالارداي ءبىر جازعانىن سان وڭداپ، مۇرسىندەي ەتىپ، بارلىق سوزدەرىن قىرلاپ، سىرلاپ جاتپايتىنعا ۇقسايدى. كەيدە قالاي بولسا، سولاي ايتىلا سالعان سوزدەر، تولىمسىز ۇيقاستار دا كەزدەسەدى. ايتسە دە سولار ساكەن قولدانىستارىندا ولەڭگە نۇقسان كەلتىرمەيدى. سول ءسوز، سول ۇيقاس تاپ سول جەردە كەرەكتى، زاڭدى ءتارىزدى.
ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋى،
دامىلسىز سۇلۋ بەتىن جاۋعان جاۋىن،
جان-جاقتان ەرتەلى-كەش بۇلتتار كەلىپ،
جۇرەدى ءبىلىپ كەتىپ ەسەن-ساۋىن، - دەگەن ۇزىندىدەگى «كوكشەتاۋى» مەن «جاۋىن» تولىق ۇيقاس ەمەس. بىراق تاپ وسى جەردە ءدال سولاي ۇيقاسۋى زاڭدى. ولەڭ كوركەمدىگىنە دە، دىبىس اۋەزدىلىگىنە دە كەلەتىن ەشبىر كەمشىلىك جوق.
ساكەن ولەڭدەرىنىڭ قايسىسى بولسا دا، ورىسشاعا اۋدارعاندا ماعىناسىنىڭ، ءتۇرىنىڭ ساقتالۋى جاعىنان باسقا اقىندارعا قاراعاندا، اناعۇرلىم ءدال شىعاتىندىعىن بىلەمىز. قاي كەزدە بولسىن، ولەڭدە شەشۋشى ورىن الاتىن - مازمۇن. ماڭىز، ءنارى بولماسا، قانشا سىرتى سۇلۋ بولعانمەن، ول شىن پوەزيانىڭ بيىگىنە كوتەرىلە المايدى. ساكەن ولەڭدەرىنە ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىك - ولەڭىن مازمۇنعا قۇرۋشىلىق. قانداي ءسوز بولسا دا، تەك مازمۇننىڭ كەرەك ەتكەن سوزدەرىن عانا قولدانۋشىلىق. قازاق پوەزياسىندا بۇل اسىرەسە ابايدان بەرگى، شىن تالانت يەلەرىمىزدە بەرىك ساقتالعان ءداستۇر دەسەك، سونىڭ العاشقى ءىرى وكىلىنىڭ ءبىرى ساكەن جانە ول وسى ادىسىنە ءاردايىم بەرىك بولدى. بۇل ماسەلەدە دە ءبىز ساكەن ولەڭدەرىنىڭ ابايمەن بايلانىستىلىعىن كورەمىز.
1915-1916 جىلداردىڭ وزىندە-اق ساكەنمەن قاتار ابايعا كوڭىل اۋدارىپ، ەلىكتەۋشى، ۇيرەنۋشىلەردىڭ ءبىرى جانسۇگىروۆ ءىلياستىڭ دا اباي ۇلگىسىندە جازعان «جىبىرلاق»، «شىم-شىتىرىق»، «قالپىمىز» اتتى ولەڭدەرى ابايدىڭ «التى اياق»، «سەگىز اياق» ۇلگىسىمەن جازىلعان:
اششى كوڭىل،
تۇششى ءومىر،
توسەك تەمىر، بار ما دوس؟
قايعى باپتاپ،
ويدى شاقتاپ،
سىرعاناقتاپ ءجۇرمىن بوس.
پايداسىز اقىل،
قايلاسىز عافىل،
ولۋگە ورعا سەكىرەر.
دابىرلى جولدى،
تابىلدى بولدى،
ودان ارتىق نە تىلەر؟
اقىل، وي، تالاپ، ار، نامىس
ءبىزدىڭ ەلدەن ءجۇر الىس.
جاستىعى ما، الدە ادەيى سولاي جازدى ما، «قالپىمىزدىڭ» شۋماعى ابايدىڭ «سەگىز اياعىنا» ءدال كەلسە دە، كەي جولدارىنىڭ بۋىندارى اينىمالى بولىپ وتىرادى. 5 بۋىننىڭ ورنىنا 4 بۋىن، 8 بۋىننىڭ ورنىنا كەيبىر جولى 7 بۋىن بولىپ قالاتىن جەرلەرى بار. بىراق كوپشىلىك شۋماعى - «سەگىز اياقتىڭ» ورنەگى.
كەلتىرگەن ۇزىندىلەر اباي ولەڭدەرىمەن تەك ءتۇرى جاعىنان عانا ەمەس، مازمۇنى جاعىنان دا ۇندەس. ابايدىڭ «التى اياق»، «سەگىز اياقتارى» ءوز كەزىندەگى الەۋمەت ءومىرىنىڭ ۇنامسىز جاقتارىن شەنەۋ، اتقا ءمىنىپ، ەل باسقارۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلىق، ءىس-اركەتتەرىن اشىنا سىناۋ، مىسقىل، كەكەسىنگە اينالدىرۋ بولسا، ءىلياستىڭ ولەڭدەرىندە دە وسىنى كورەمىز.
رەۆوليۋتسيا الدىنداعى قازاق اۋىلىنىڭ شىندىعى: الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، ءار الۋان الاياق، سۇم-سۇرقيالىق، ار-نامىستى اياققا باسۋشىلىق، مادەنيەتسىزدىك، ەل قامى، جۇرت پايداسىن ەمەس، ءوز قامدارىن ويلاۋشىلىق ءتارىزدى ءىس-ارەكەتتەردى كوزىمەن كورىپ، جانى اۋىرعان جاس اقىن ءىلياس تا كەمشىلىكتەردى ۇستازى ابايدىڭ ۇلگىسىمەن سىناۋ، شەنەۋدى نەگىزگى نىساناسى ەتىپ، وعان ەڭ قولايلى فورما «سەگىز اياق»، «التى اياق» ولشەمدەرىنىڭ قۇرىلىسى دەپ ۇققان دا، سول فورمانى قولدانعانعا ۇقسايدى. ءىلياستىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى اباي ۇگىسىندە جازعان ولەڭدەرىنىڭ ءبارى دە مازمۇنىنا ءتۇرى ساي كەلىپ، ءساتتى شىققان.
1915-1916 جىلداردان كەيىن بۇل فورمانى بىرنەشە جىل تاستاپ كەتەدى دە، وعان اقىن 1921-1924 جىلدار قايتا ورالادى. «جالشىلار ۇيىمىنىڭ جەتىسى»، «ساپاردا»، «جازۋشىلار موداسى» دەگەن ولەڭدەر جازادى:
تۇرمىسى تولعاپ،
تەڭدىگىن قورعاپ،
اشىلدىڭ ۇيىم جەتىسى.
تاريحتا تۇڭعىش،
ءبىرىنشى قۋانىش،
بۇل جەتىنىڭ ءوتىسى.
جەتىلەرىڭ كوركەيسىن،
جەتىمدەرىڭ ۇلكەيسىن، - دەگەن ولەڭنىڭ شۋماق، تارماق، بۋىن، بۋناقتارى «سەگىز اياق» ۇلگىسىنە ءدال. بىراق ولەڭگە وقىرمانداردىڭ وي، سەزىمدەرىنە ەتەتىن اسەرى جاعىنان كەلسەك، جوعارعى ءۇزىندى كەلتىرگەن ولەڭدەردەي ەمەس، مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى - مازمۇنعا ءتۇرىنىڭ ساي كەلمەۋى.
«جالشىلار ۇيىمىنىڭ جەتىسىن» اقىن 1921 جىلى جازدى. بۇل - قازاق كەدەيلەرىنىڭ بوستاندىق-تەڭدىك العان كەزى. قازاق كەدەيلەرىنىڭ تۇرمىسىن، پراۆوسىن قورعايتىن ۇيىم اشىلعاندىعىنا وزدەرى قالاي قۋانسا، اقىن دا سونداي قۋانادى. سول ىشكى شاتتىق سەزىمدەرىن سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن وسى ولەڭىن جازعان. بىراق ولەڭ ويداعىداي شىقپاعان. ويتكەنى «سەگىز اياق» ولشەمى -شادىمان-شاتتىق كوڭىل-كۇيلەرىن بەرۋگە لايىقتى ولشەم ەمەس، كەرىسىنشە، كوڭىلدىڭ قاياۋلىعىن، كەرنەگەن ىزا، اشىنعان جان سىرلارىن ايتۋعا نەمەسە ءومىر تۋرالى تەرەڭ وي، فيلوسوفيالىق كوزقاراستاردى جىرلاۋعا بەيىم تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. كوڭىلىندەگى قۋانىشىن قانشاما كوتەرىڭكى ەتىپ جىرلايىن دەسە دە، ولەڭ ولشەمى اقىننىڭ قۇلاشىن جازعىزبايتىنىن سەزىنگەندەيسىڭ. سەزىمدەرىنىڭ شىرقاي بيىگى جاقسى ءۇمىت دارەجەسىنەن ءارى اسا الماي قالعان:
جەتىلەرىڭ كوركەيسىن،
جەتىمدەرىڭ ۇلكەيسىن.
«ساپاردا» ولەڭىندە دە وسى سىقىلدى مازمۇن مەن ءتۇردىڭ قابىسپاۋشىلىعى سەزىلەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ-اق: ول - «ساباسىنا قاراي پىسپەگى»، ءتۇر - مازمۇننىڭ ءتۇرى بولسا عانا باعالى. ونىسىز يسكۋسستۆو جوق.
ءسويتىپ، جوعارعى مىسالداردان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ دە العاشقى پوەزيالىق قادامىن ابايعا ەلىكتەۋ، ودان ۇيرەنۋدەن باستاعانى، كەيبىر ۇيرەنۋلەرى ءساتتى، كەيبىرەۋلەرى ءساتسىز شىققاندىعى اڭعارىلادى. بىراق ابايدان ءىلياستىڭ تۆورچەستۆولىق ۇيرەنۋىنىڭ نەگىزگى سالماعى ءسوز وبرازدارىنا شەبەرلەنۋ، ءومىردىڭ ءار الۋان قۇبىلىستارىنىڭ سىرتقى بەينەسىن ءدال بەرە ءبىلۋ، وبراز ارقىلى ويلاۋعا داعدىلانۋدا جاتقانعا ۇقسايدى.
س.تورايعىروۆ، س.دونەنتاەۆ، ساكەن مەن ىلياستارعا قاراعاندا، ابايعا سوڭىراق كەلگەن - بەيىمبەت مايلين. ونىڭ اباي ۇلگىسىندە جازعان العاشقى ولەڭدەرى 1922 جىلدان باستالادى. ب.ءمايليننىڭ اباي ۇلگىسىندە جازىلعان ولەڭدەرى: «ورازادا»، «جىگىت پەن قىز» (1922ج.), «عازيزا» (1924ج.), «جاڭارتتى قازىر جىردى اۋىل» (1929ج.) جانە ەكى ولەڭ: «ءايت، ءشۇۋ، الا اتىم» (1924ج.), «ۇلى توپ الدىندا» (1925ج.).
الدىڭعى ءۇش ولەڭى «التى اياق»، «سەگىز اياق» ولشەمدەرىنىڭ ۇلگىسىندە جازىلعان:
...قارىنى كەپكەن،
قۇدىرەتتەن
جۇماق سۇراپ باي وتىر.
تىرس-تىرس تاسى -
جان جولداسى.
ىرك-ىرك ەتكەن ماي وتىر.
...كۇن كۇلمەي كوكتەن،
كوزدەن جاس توككەن،
مالشى، مالاي، باتىراق;
باۋىرلاپ باسقان،
وسىرمەي جاستان،
باي ەڭبەگىن ساتىپ اپ.
«قۇلشىلىق»، «قۇلدىق» كۇندى اۋىل،
جاڭارتتى قازىر جىردى اۋىل!
«ءايت، ءشۇۋ، الا اتىم»، «ۇلى توپ الدىندا» ولەڭدەرى 6 بۋىندى ولەڭ ۇلگىسىمەن كەلەدى. ءبىز اباي ولەڭدەرى تۋرالى بولىمىمىزدە 6 بۋىندى ولەڭ ولشەمىن قازاق پوەزياسىنا ءبىرىنشى ەنگىزگەن اقىن اباي دەدىك. سوندىقتان ابايدان كەيىنگى اقىندار بۇل ۇلگىنى ابايدان الدى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. ونىڭ ۇستىنە ب.ءمايليننىڭ اباي ۇلگىسىمەن جازۋى 1922 جىلدان دەسەك، سوڭعى ەكى ولەڭىنىڭ جازىلۋى - 1924-1925 جىلدار. اباي 6 بۋىندى ولشەممەن تەك ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان ليريكالىق ولەڭدەر عانا جازعان: «قىزارىپ، سۇرلانىپ»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، ت.ب. ابايدىڭ بۇل ەكى ولەڭى دە ادامنىڭ سۇيىسپەندىك سەزىمىن سۋرەتتەۋدە تالاسى جوق ولەڭدەر جانە وزىنە لايىقتى ليريكالىق اندەرى دە بار. ءسوز بەن ءان يسكۋسستۆوسىنىڭ ءبىر ولەڭدە توعىسۋى ونىڭ كوركەمدىگىن كۇشەيتە، ارلەندىرە تۇسكەن.
مايلين 6 بۋىندى ولەڭ ولشەمىن كۇندەلىكتى تۇرمىس ماسەلەلەرىن جىرلاۋعا قولدانعان. ولەڭنىڭ قۇرىلىس جاعى اباي ولشەمىنە دالمە-ءدال كەلسە دە، وقىرماندارىنا اسەرى اباي ولەڭىنەن الدەقايدا كەم جاتقاندىعى بايقالادى. بۇل اقىننىڭ السىزدىگىنەن ەمەس. ءوز ستيلىندە مايلين - تالانتتى، جاقسى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى. بىزشە، جوعارعى ايتقانىمىز ءتارىزدى، ءتۇر مەن مازمۇننىڭ ءوزارا قابىسپاۋىنان. جالپى العاندا، 6 بۋىندى ولەڭ ليريكالىق تاقىرىپتاردى جىرلاۋعا لايىق جانە انمەن ساباقتاسىپ ءجۇرۋدى تىلەيتىنگە ۇقسايدى.
ابايعا ەلىكتەۋشى، ودان وزىنشە ۇيرەنىپ، ۇلگى الۋشى قازاق اقىندارى تەك اتالىپ وتكەندەر عانا ەمەس، س.مۇقانوۆتان باستاپ، اسقار، تايىر، جاقان، وتەباي، ت.ب. قازىرگى اقىندارىمىزدىڭ ابايعا سوقپاي كەتكەندەرى جوق. ولاردىڭ بارىنە توقتالىپ جاتۋ وقۋلىقتىڭ شەڭبەرىنە سىيمايدى.
«اباي جانە قازاق ادەبيەتى» دەگەندەگى ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز - ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى نە اباي شاكىرتتەرى دەگەن ماسەلەدە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىنان بەرگى ادەبيەتىمىزدە اباي ءداستۇرىنىڭ ارناسىنىڭ جاتقاندىعى. حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى اقىندار جانە سوۆەت داۋىرىندەگى قازاق پوەزياسىنىڭ ءىرى وكىلدەرى - ءبارى دە اباي مەكتەبىنەن ساباق الدى، ءبارى دە سول ۇيادان ۇشتى. بۇل ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلسەك قانا، دۇرىس تۇسىنە الامىز.
سونىمەن قاتار، تەك قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، ءتىلىمىز تۋىسقان ەلدەر ادەبيەتىنە دە بەلگىلى دارەجەدە ابايدىڭ اسەرى بولدى. بۇعان كەيبىرەۋلەردىڭ كۇدىكتەنە قاراۋى دا مۇمكىن. ەڭ الدىمەن، ابايدى وقىعان تۋىسقان ەلدەر اقىندارىنىڭ كەيبىرى ونىڭ تالانتىنا ءتانتى بولىپ، وزدەرىنىڭ ونان عاجايىپ اسەرلەر العاندىعىن مويىنداسا، كەيبىرى اباي ۇلگىسىمەن ولەڭدەر شىعارىپ، ءوز ادەبيەتىن جاڭا تۇرمەن بايىتا ءتۇستى.
باشقۇرت حالقىنىڭ تالانتتى اقىنى ءشايحزادا ءبابيچتىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنا جازعان العىسوزىندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، بەلگىلى عالىم ءا.حاريسوۆ ءشايحزادا ءبابيچتىڭ اباي تۋرالى ايتقاندارىنان وتە قۇندى فاكتىلەر كەلتىرەدى.
1913 جىلى «عاليادا» وقىپ جۇرگەن كەزىندە، ول جازعى ءتورت اي دەمالىسىن تاعى دا قازاقستاندا وتكىزدى (بابيچ 1910 جىلدان 1911 جىلعا دەيىن قازاق اۋىلىندا بالا وقىتقان). «ارقا قازاقتارىندا وتكىزگەن كۇندەرىم» دەگەن كۇندەلىك داپتەرىنە جانە اقىننىڭ ءوزى تۋرالى شىعارمالارىنا قاراعاندا، - دەپ جازادى ءا.حاريسوۆ جولداس، - قازاقستانعا بۇل بارۋىندا قازاق اۋىز ادەبيەتى جانە جازبا ادەبيەتىمەن ءبابيچتىڭ ايرىقشى شۇعىلدانعانى كورىنەدى. ول قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆتىڭ شىعارمالارىن بەرىلە وقيدى.
ءوزىنىڭ كۇندەلىگىندە «قۇنانباەۆ ولەڭدەرىندە، - دەپ جازادى بابيچ، - كوڭىل تولقىتارلىق ارتىقشا كۇش بار، ونان ەرەكشە ءلاززات الاسىڭ، ونى تاتاردىڭ توقايى، ارابتىڭ يمەرلكايسە دارەجەسىندەگى اقىن دەپ بىلەمىن»، - دەگەن جازۋ بار.
ول جىلدار 18 جاسار، باسقا ەلدەر ادەبيەتىمەن ءالى تانىستىعى جوق جاس اقىن ءشايحزادانىڭ بۇل - وزىنشە ابايعا بەرگەن ۇلكەن باعاسى. ەگەر سول كەزدە پۋشكين، لەرمونتوۆ، بايرونداردىڭ شىعارمالارىمەن تانىس بولسا، مۇمكىن ول جوعارعى ەكى اقىننان باسقا دا ابايدىڭ سىڭارلارىن اتاعان بولار ەدى. «اباي اۋدارماسى ارقىلى بابيچ العاش رەت لەرمونتوۆ پوەزياسىمەن تانىسادى، ونىڭ كەيبىر ولەڭدەرىن جاتتاپ تا الادى. مىسالى، ول لەرمونتوۆتىڭ «ۆىحوجۋ ودين يا نا دوروگۋ» دەپ باستالاتىن ولەڭىن ورىسشا دا، اباي اۋدارماسى ارقىلى قازاقشا دا جاتقا بىلگەن جانە ولار ونىڭ جاتقا ايتاتىن ەڭ سۇيىكتى ولەڭدەرى بولعان»1, - دەپ جازادى سول ماقالاسىنىڭ ەكىنشى ءبىر جەرلەرىندە ءا.حاريسوۆ جولداس.
ء1شايحزادا بابيچ. ھارلانما ءاسارلار. ءوفو، 1958, 4-5-بەتتەر.
قىرعىز پوەزياسىنا ابايدىڭ ىقپال، اسەرلەرىن ءسوز ەتكەن قىرعىز عالىمى، دوتسەنت قۇلان رىساليەۆ ابايدىڭ «باي سەيىلدى، ءبىر پەيىلدى» دەيتىن 6 جولدان قۇرىلاتىن شۋماعىن مىسالعا الا وتىرىپ، بىلاي دەپ جازادى: «بۇل ولەڭنەن ۇيقاستىرا سالىنعان تەك ءتۇرىن ەمەس، قىرعىز اقىندارىنىڭ ولەڭ ولشەمدەرىن دە تولىق ءوز قالپىندا قولدانعاندىعىن بايقايمىز. مۇنى ءبىز، اسىرەسە 20-30 جىلدارداعى جىرلاردان انىق كورەمىز. ا.توقامباەۆتىڭ 1930 جىلى جازعان «تۇتقىن مارات» اتتى ەپيكالىق پوەماسىنىڭ جىر قۇرىلىسىن الالىق. پوەما باستان اياق التى جولدى ارالاس ولشەمدى شۋماقتان تۇرادى. شۋماق ىشىندە بۋىن جىر جولدارىنىڭ بۋىن ساندارى جانە ولاردىڭ قيىستىرىلۋى، ۇيقاسۋ تۇرلەرى دە ابايدىڭ «باي سەيىلدى» ولەڭىنە كەلەدى:
يچي كۇنگو (4) (ا)
اشىق ءتۇرمو (4) (ا)
فاشيست، بايلار قولۋندا. (7) (ب)
دالاي ەرلەر، (4) (ۆ)
تۇركۇن شەرلەر (4) (ۆ)
چىنجىر، ءتۇرمو، تورۋندا... (7) (ب)
كەيبىر ادەبيەتشىلەر پوەمانىڭ فورماسىنا ۆ.ماياكوۆسكيدىڭ اسەرى تيگەن دەپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا جانە فاكتىلەرگە قاراعاندا، اقىن جىر جولدارىنىڭ بۋىن قۇرىلىسىن، سونداي-اق ۇيقاس ءتۇرىن دە ابايدان العان...
قىرعىز پوەماسىندا التى جولدى ولەڭنىڭ اابۆۆب فورماسى ءازىر كەڭ قولدانۋدا...»1.
تاپ وسى ءتارىزدى، ابايدىڭ ىقپال، اسەرىندە بولعان، ودان ۇيرەنۋشى شاكىرتتەردى ءبىز ۇيعىر، قاراقالپاق ادەبيەتتەرىنەن دە كەزدەستىرەمىز. ول تۋرالى كەيبىر قىسقا ماقالا-ەڭبەكتەردە جازىلىپ تا ءجۇر.
قورىتا ايتقاندا، اباي - جالعىز قازاق ادەبيەتىنىڭ شەڭبەرىندەگى عانا اقىن ەمەس، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىنداعى بۇكىل شىعىس ادەبيەتىندەگى ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سول داۋىردە ەۆروپا، ورىس حالىقتارىنىڭ شوڭ ويشىلدارى كوتەرگەن پروگرەسسيۆتىك، جالپى ادام بالاسىلىق ۇلكەن ماسەلەلەرگە شىعىس الەمىنەن ءۇن قوسىپ، شىلبىر بەرگەن سانامالىلاردىڭ دا اباي الدىڭعى ساپىندا بولدى. ويى تەرەڭ، ءتۇرى كوركەم، وزىنشە ايتساق، «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس» ءسوز جاقسىسىن جازا بىلگەن اباي - قازاق قانا ەمەس، تۋىسقان ەلدەردىڭ دە الدىڭعى قاتارداعى كوپتەگەن تالانتتى اقىندارىنا ۇستاز. دەمەك، ءبىز ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىن زەرتتەۋدى تەرەڭدەتە تۇسۋگە مىندەتتىمىز.
1قۇلان رىساليەۆ. «قىرعىز ىرلارىنىڭ ءتۇزۇلۇشۇ»، 1965, 185-186-بەتتەر.
سوڭى
kazakhadebieti.kz سايتى
