قۋاندىق شاماحايۇلى. وسى جۇرت ينتەرنەتكە تاۋەلدى بولىپ بارا ما؟
ادام بالاسى پايدا بولعان كەزدەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى قارىم-قاتىناس دەڭگەيىندە سانقيلى تاسىلدەر مەن قۇرالدار ارقىلى ءوزارا بايلانىس جاسادى. قازاق دالاسىندا تاسقا قاشالعان تاڭبادان باستاپ، ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەر دە اقپارات الماسۋدىڭ بەلگىلى ءبىر قىزمەتىن اتقاردى. ايتالىق، جەتى وزەندى اسىرىپ ۇزاتىلعان قازاق قىزى توركىنىنە ءوز قولىمەن كەستەلەگەن تۇسكيىز نەمەسە سىرماق، ورامال سەكىلدى بۇيىمداردى اتىراۋدان التايعا جولاۋشىلار ارقىلى سالەمدەمە ەتىپ بەرىپ جىبەرەدى. ونى العان اتا-اناسى، تۋىس-تۋعاندارى كەستەنىڭ ءتۇر-ءتۇسى، ويۋ-ورنەگىنە قاراپ قىزدارىنىڭ سارى ءتۇستى كوبىرەك قولدانعان بولسا، ساعىنىشتان سارعايىپ جۇرگەنىن، جاسىل، كوك ءتۇس باسىم بولسا، جاعدايىنىڭ جايلى ەكەندىگىنەن حاباردار بولىپ وتىرعان. وزگە دە قۋانىش پەن قايعىنى، ساتتىلىك پەن قيىندىقتى بەينەلەيتىن ويۋ-ورنەكتىڭ نەشە ءتۇرلىسى بولعان ەكەن.
كەيىن جازۋدىڭ پايدا بولۋى حات الماسۋعا، پوشتا، تەلەفون، راديو، تەلەۆيزيا سەكىلدى قۇرالداردىڭ ومىرگە ەنۋى بايلانىستى ودان ارى جەتىلدىرە تۇسكەنى ايان. ولاي بولسا، بۇگىنگى داۋىردە الەم تۇتاسىپ، جاھاندانۋدىڭ قارقىن الۋى – قارىم-قاتىناس ءتاسىلىمىز بەن بايلانىس قۇرالىمىزدى New media اتتى وزىق تەحنولوگياعا نەگىزدەۋىمىزگە يتەرمەلەپ وتىر. ارينە، بۇل سالاداعى ءتيىمدى قۇرال ءومىرىمىزدى وزگەرتۋ ءۇشىن جاسالعان ينتەرنەت ەكەندىگى بەلگىلى.
ادام بالاسى پايدا بولعان كەزدەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى قارىم-قاتىناس دەڭگەيىندە سانقيلى تاسىلدەر مەن قۇرالدار ارقىلى ءوزارا بايلانىس جاسادى. قازاق دالاسىندا تاسقا قاشالعان تاڭبادان باستاپ، ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەر دە اقپارات الماسۋدىڭ بەلگىلى ءبىر قىزمەتىن اتقاردى. ايتالىق، جەتى وزەندى اسىرىپ ۇزاتىلعان قازاق قىزى توركىنىنە ءوز قولىمەن كەستەلەگەن تۇسكيىز نەمەسە سىرماق، ورامال سەكىلدى بۇيىمداردى اتىراۋدان التايعا جولاۋشىلار ارقىلى سالەمدەمە ەتىپ بەرىپ جىبەرەدى. ونى العان اتا-اناسى، تۋىس-تۋعاندارى كەستەنىڭ ءتۇر-ءتۇسى، ويۋ-ورنەگىنە قاراپ قىزدارىنىڭ سارى ءتۇستى كوبىرەك قولدانعان بولسا، ساعىنىشتان سارعايىپ جۇرگەنىن، جاسىل، كوك ءتۇس باسىم بولسا، جاعدايىنىڭ جايلى ەكەندىگىنەن حاباردار بولىپ وتىرعان. وزگە دە قۋانىش پەن قايعىنى، ساتتىلىك پەن قيىندىقتى بەينەلەيتىن ويۋ-ورنەكتىڭ نەشە ءتۇرلىسى بولعان ەكەن.
كەيىن جازۋدىڭ پايدا بولۋى حات الماسۋعا، پوشتا، تەلەفون، راديو، تەلەۆيزيا سەكىلدى قۇرالداردىڭ ومىرگە ەنۋى بايلانىستى ودان ارى جەتىلدىرە تۇسكەنى ايان. ولاي بولسا، بۇگىنگى داۋىردە الەم تۇتاسىپ، جاھاندانۋدىڭ قارقىن الۋى – قارىم-قاتىناس ءتاسىلىمىز بەن بايلانىس قۇرالىمىزدى New media اتتى وزىق تەحنولوگياعا نەگىزدەۋىمىزگە يتەرمەلەپ وتىر. ارينە، بۇل سالاداعى ءتيىمدى قۇرال ءومىرىمىزدى وزگەرتۋ ءۇشىن جاسالعان ينتەرنەت ەكەندىگى بەلگىلى.
العاش 1958 جىلى عىلىم مەن اسكەري-تەحنولوگيانى دامىتۋدى كوزدەيتىن اقش پروگرەسسيۆتىك زەرتتەۋ جوباسى اگەنتتىگىنىڭ (US ARPA) قۇرىلۋى ينتەرنەتتىڭ دامۋىنا باستاۋ بولعانى تاريحي شىندىق.
قازاقستانعا تاياۋ جىلداردان باستاپ ەنگەن Social media تەرمينى ەنىپ ۇلگەرمەي جاتىپ-اق الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانۋشىلار سانى ارتۋمەن قاتار وعان تاۋەلدى توپتار دا بوي كورسەتە باستادى. Social media دەگەندى ينتەرنەتكە نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس دەپ تۇسىنۋگە بولادى.
ولاي بولسا، social media قوعامدىق قاۋىمداستىقتان گورى الەۋمەتتىك اقپاراتتار مەن حابارلامالاردىڭ جەلىسى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. الەۋمەتپەن قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ اقپاراتتىق جەلىسى [social media] دەگەنىمىز [social networking websites]، [social news websites]، سونداي-اق [social bookmarking websites] سەكىلدى ءتۇرلى ۆەب-پاراقشالار ارقىلى ادامداردىڭ ءوزارا قاتىناساتىن، تىلدەسەتىن اقپارات، جاڭالىقتارىن بولىسەتىن، پىكىر الماساتىن ينتەرنەت اياسىنداعى ۆيرتۋالدىق بايلانىس.
ينتەرنەتكە نەگىزدەلگەن social media-ن نەگىزى 2000 جىلى ۆەب 2.0 تەحنولوگيانىڭ ەنگىزىلۋىنەن تاريحي باستاۋ الادى. ولاي بولسا، ۆەب 2.0 تەحنولوگيا دەگەنىمىز نە؟ بۇل ۇعىمدى O'Reilly 2004 جىلى ءبىر سۇحباتىندا تىلگە تيەك ەتۋى ونىڭ تەرمين رەتىندە قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن. ودان بۇرىن ۆەب 1.0 دەگەن دە بولعان ەكەن. ەكەۋىنىڭ ءوزارا ايىرماشىلىقتارى دا بارشىلىق. ۆەب 1.0 – بەلگىلى ءبىر ينتەرنەت قولدانۋشى تەك اقپارات الۋمەن عانا شەكتەلەدى. ياعني، كەرى بايلانىس جوق. العان اقپاراتى جايىندا پىكىر قالدىرا المايدى، تەك قانا سايت ادمينستراتورىنىڭ (ۆەب ۇيلەستىرۋشىسى) قىزمەتىنە تاۋەلدى بولسا، قازىرگى ۆەب 2.0-ءنىڭ ەرەكشەلىگى جۋرناليست اقپارات بەرە وتىرىپ، ونى قابىلداۋشىلارمەن وي-پىكىرىن بولىسە الادى. بۇل ءسوزسىز پروگرەسس. الايدا، پىكىرتالاس مادەنيەتى تومەن كەيبىر اقپارات قابىلداۋشىلار تاقىرىپتى تالقىلاۋدان بۇرىن اۆتوردىڭ جەكە باسىن قورلاۋعا، جالا جابۋعا، مازاق ەتۋگە بەيىم تۇراتىنى بۇل سالادا قۇقىقتىق ۇيلەستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋدىرىپ وتىر.
Social media-نى الداعى ۋاقىتتا broadcast media monologues-س social media dialogues سالاسىنا قاراي ويىستىرىپ، الماستىرۋعا ينتەرنەت پەن ۆەبكە نەگىزدەلگەن تەحنولوگيالار قولدانىلادى ەكەن. مۇنىڭ ءمانى تۇتىنۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعا وتىرىپ (user generated content) ونى ءوندىرۋشىنىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزىپ، بىلىكتىلىككە جانە اقپاراتتىق دەموكراتياعا پايداسىن تيگىزەدى.
زەرتتەۋشى عالىمدار Andreas Kaplan مەن Michael Haenlein ەكەۋى social media-عا انىقتاما بەرگەندە ونى Web 2.0-دى يدەولوگيالىق جانە تەحنولوگيالىق ۇيىمعا نەگىزدەلىپ پايدا بولعان جانە تۇتىنۋشىنىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋشى، بىردەمەنى وزگەرتۋگە ىنتا-ىقىلاسىنا نەگىزدەلگەن ينتەرنەتتىڭ ءبىر سالاسى دەگەن ەكەن. Social media – قازىرگى داۋىردە جۇرتتىڭ باستى نازارىنداعى نىسان ءارى ەشبىر كۇشكە دەس بەرمەس ءوندىرىس ىسپەتتى دەپ انىقتايدى.
Social media نەگىزگى ءۇش قۇرىلىمنان تۇرادى:
1. Concept ( ونەر، اقپارات، مادەني يدەيالاردان);
2. Media ء(تاسىل، قۇرال، تاراتۋ تەتىك);
3.Social (ىنتىماقتاستىق كەلىسىم، ۆيرال ماركەتينگ، ەلەكتروندىق راديو نەمەسە ءباسپاسوز اگەنتتىگى ت.س.س. تۇرلەرى).
تاريحي ءتۇپ نەگىزى. «Social media» دەگەن اتاۋدىڭ پايدا بولۋى 2006 جىلدىڭ ماۋسىم ايى دەگەندى زەرتتەۋشىلەر ءبىراۋىزدان قولداپ وتىر. سول تۇستا wikipedia ارقىلى تاراعان «social media» تۋرالى ماقالادا وعان مىنانداي انىقتاما بەرىلگەن: «بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى جۋرناليستەر مەن باقىلاۋشىلاردىڭ جاساعان تۇجىرىمدارىنان گورى جەكە ادامداردىڭ وي-پىكىرلەرى مەن ۇسىنىس، كوزقاراستارىنىڭ نازارعا الىنىپ، قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋى».
Social media – وندىرىستىك جاريالانىمنان (industrial media), گازەت، تەلەۆيزيا، كينو ونەرىنەن مۇلدە وزگەشە دۇنيە. وندىرىستىك مەديا – اقپاراتتى جاريا ەتۋدە وزەكتى ءارى ماڭىزدى شارالاردى تالاپ ەتەدى. ال، social media - سالىستىرمالى تۇردە ارزان ءارى قولجەتىمدى قۇرال ارقىلى جەكە ادام ءوزى قالاعان اقپاراتتارىن جاريالاپ، تاراتۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇل جەردە industrial media دەگەن تەرميندى ءبىز ءداستۇرلى ءباسپاسوز ءتاسىلى رەتىندە تۇسىنگەنىمىز ابزال. Social media جانە industrial media ەكەۋىنە ورتاق ەرەكشەلىكتەرىنە كەلسەك، اۋديتوريا قامتۋعا مۇمكىندىكتەرى كەڭ. ايتالىق، بلوگ، پوست نەمەسە تۆ شوۋ بولسىن، ءبارى دە مىڭداعان، ميلليونداعان ادامدارعا جەتۋگە مۇمكىنىدكتەرى بار.
دەگەنمەن، ءوزارا ايىرماشىلقتارى دا بارشىلىق. مىسالى، industrial meda جاريالانىمدارى ونى وقيتىنداردان بەلگىلى دەڭگەيدە ساۋاتتىلىق پەن ءبىلىمدى تالاپ ەتەدى. ال، social media تىم قاراپايىم، كەيدە ءتىپتى قارابايىر بولۋى دا مۇمكىن. ءىndustrial media ءبىر رەت جاسالعان بولسا، ونى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. ال، ءsociaى media-نى سول ساتتە comment ارقىلى جوندەۋگە، وزگەرتۋگە بولا بەرەدى.
سونىمەن قاتار تۇتاس مەديا دەگەن اتاۋ الەم جۋرناليستيكاسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا كەزدەسىپ ءجۇر. ونىڭ ءمانى industrial جانە social media-نىڭ گيبريد ءتۇرىن قۇرايتىندىعىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر. ءبىر شاڭىراق استىندا راديو، تەلەۆيزيا، گازەت-جۋرنال ءبارىن اشىپ، وعان ماماندار دا، اۋەسقوي قىزىعۋشىلار دا توپتاسىپ جاتقان جايى بار. كوپ جاعدايدا social مەن industrial media ەكەۋىنىڭ دە قۇرىلىمى قوسارلانا قولدانىلۋى پراكتيكادا كورىنىس تابۋدا.
Social media – ادامدار اراسىنداعى ارەكەتتەرگە نەگىزدەلەدى. ايتالىق، سۋ جۇگىرتۋ ءۇشىن قۇبىردى پايدالاناتىن سەكىلدى اقپاراتتىق
تەحنولوگيانى پايدالانىپ، ءوزارا يدەيا الماسادى، پروبلەمانى بىرلەسىپ تالقىلايدى. Social media-نى ءتيىمدى پايدالانعان شارۋاشىلىق ۇجىمدارى ماركەتينگ قىزمەتتەرى ارقىلى تۇتىنۋشىلارىنا ءتيىمدى قىزمەت كورسەتىپ وتىر.
Social media-دا ارنايى بەلگىلەنگەن پاراق سانى بولماسا دا ونى شەكتەۋسىز دۇنيە دەۋگە كەلمەگەنىمەن، جۇرت وعان پىكىر بىلدىرۋلەرىنە، ءوز جاريالانىمدارىن قويۋلارىنا جانە جازبالارىن قايتا قاراپ رەداكتورلاۋلارىنا مول مۇمكىندىكتەرى بار. جالپى، جاڭا قۇرال-جابدىقتار مەن قازىرگى زامان قۇرىلعىلارى تەك قانا اقپارات بەرۋمەن شەكتەلىپ وتىرعان جوق. ىسكەر، شىعارماشىل، ىزدەنگىش جانداردىڭ ارىپتەس تابۋلارىنا، جاڭا جۇمىس ورنىن اشۋلارىنا، سيرەك ءارى وزىق تەحنولوگيالىق تاسىلدەرىن تانۋلارىنا جاعداي تۋدىرىپ وتىر.
Social media الدا دا جەتىلدىرىلىپ، وزگە سان ءتۇرلى قىزمەت تاسىلدەرىن تاۋىپ، يگىلىككە جاراپ جاتۋى ىقتيمال. ينتەرنەت تالقىلاۋ مەن كونفەرەنتسيالار، ۆەب-بلوگ، الەۋمەتتىك جەلىلەر، ۋيكي، پودكاست سايتتاردىڭ كوبەيىپ، داۋىس-دىبىس، بەينە تۇرلەرى بويىنشا اقپارات الماسۋ جەتىلە تۇسپەك.
بۇگىنگى قولدانىستاعى تەحنولوگيالاردىڭ كەڭ تاراعان تۇرلەرى:بلوگ ارقىلى فوتولار الماسۋ، بەينە بلوگ، بەينە دارىستەر جۇرگىزۋ، ەلەكتروندىق پوشتا بولىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى كەيبىر، فيرما، كاسىپورىندار وزدەرىنىڭ برەند تاۋارلارى مەن قىزمەت تۇرلەرىنىڭ ماركەتينگىنە ارناعان platform نەمەسە وزگە ارنالاردى قولدانا باستاعان. دەنساۋلىق ساقتاۋ ورىندارى مەن ەمحانالار اتالمىش تەحنولوگيالاردى يگەرسە ءوز پاتسيەنتتەرىمەن كەڭەس وتكىزۋگە اسا قولايلى بولار ەدى.
قازىرگى تاڭدا Social media-نىڭ قاجەتتىلىگى بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى. ساناۋلى جىل بۇرىن الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ پروفەسسورلارىنىڭ ءدارىسىن تىڭداۋ مۇڭ بولسا، قازىر قالاعان وكسفوردىڭ، گارۆاردتىڭ، كەمبريدجدىڭ عالىمدارىمەن ۆيرتۋالدى الەمدە جۇزدەسە بەرۋگە بولادى. ايتا بەردى، الەمنىڭ ايتۋلى ساياساتكەرلەرىمەن، قۇراما شتاتتىڭ پرەزيدەنتىمەن دە Social media ارقىلى بايلانىس جاساۋعا مۇمكىندىك بار.
ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك جەلى جايىنداعى ۇعىمىمىزدىڭ ماسشتابىنىڭ ءوزى قازىرگى تاڭدا facebook, Twitter, Youtube, blog سەكىلدىلەرمەن شەكتەلىپ، دوستاردىڭ ءوزارا حابارلاسۋىنان، فوتو، بەينەكليپتەر الماسۋىنان اسا الماي وتىرمىز. شىن مانىندە ءسىز نەنى بىلگىڭىز كەلسە، ينتەرنەت ءبارىن دە بەرە الادى.
جىلدامدىقتىڭ زور قارقىنىمەن قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان ونلاين قوعامدا ءار ازامات جەكە تۇلعالىق برەندىن قالىپتاستىرۋ جولىندا ءوزىن وزگەلەرگە دۇرىس تانىتىپ، ابىرويىن اسقاقتاتۋ ءۇشىن قالاسا دا، قالاماسا دا Social Media-عا جۇگىنۋگە ءماجبۇر. بۇل جەردە ارينە، ايتارى بار ادامدار عانا ءوزىنىڭ ءبىلىم-بىلىگىن، قارىم-قابىلەتىن كورسەتە الادى.
قازىرگى ستۋدەنت دەگەنىمىز ۇستەلدەن باس كوتەرمەي وتىرىپ، كىتاپ وقي بەرەتىن نەمەسە ۇستازدىڭ وقىعان دارىسىنەن بەلگىلەپ العان ازىن-اۋلاق مالىمەتتى جاتتاپ الىپ ونىسىن سەمينار ساباعىندا اينا-قاتەسىز ايتىپ بەرەتىن «سوۆەتتىك زاماننىڭ» تۇلەگى ەمەس. ول ءداۋىر الدەقاشان كەلمەسكە كەتتى.
ايتالىق، بيزنەس، قارجى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتى مىسالعا الايىق. ول الدە ءبىر ەلدە اقشا ساياساتى وزگەرگەنى جايىندا اقپاراتتىڭ تەلەارنا ارقىلى حابارلانعانىن قۇلاعى شالدى دەلىك. تولىق اقپاراتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ول قانداي ارەكەت جاسايدى؟
1. Google, Wikipedia بويىنشا ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىنىڭ دەرەكتەرىمەن تانىسادى
2. Youtube-تەن اقپاراتقا قاتىستى Podcast-تەردى كورىپ تىڭدايدى. وندا كاسىبي ماماندار مەن سالا عالىمدارىنىڭ سۇحباتتارى، بەينە دارىستەرى دە كەزدەسەدى.
3. Twitter ارقىلى ءوز ۇستازدارىمەن نەمەسە الەمنىڭ وزگە ىرگەلى وقۋ ورىندارىنىڭ ماماندارىمەن بايلانىسقا شىعىپ سۇراق قويۋلارىنا بولادى. ايتالىق، گارۆارد، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتتەرى پروفەسسورلارىنىڭ ءبارىنىڭ Twitter پاراقشالارى بار. ستۋدەنتتەر ءوز سالالارى بويىنشا تىركەلە الادى.
4. Facebook نەمەسە وزگە فورۋم سايتتار ارقىلى ارنايى تاقىرىپقا ساي تالقىلاۋ ۇيىمداستىرا الادى. مۇنىڭ پايدالى جاعى كوپتىڭ پىكىرىمەن تانىسىپ، ولارمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاساۋعا بولاتىندىعىندا.
5. ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، بەلگىلى دەڭگەيدە جان-جاقتى اقپاراتقا قانىعىپ، ءتۇرلى مالىمەت العان سوڭ ستۋدەنت ءوز تۇجىرىمى مەن پايىمىن بلوگىنە نەمەسە پاراقشاسىنا جازىپ، ءوز كوزقاراسىن جالپاق جۇرتقا جەتكىزە الادى. سونىمەن قاتار google group-ءتى پايدالانا وتىرىپ، اركىم وزىمەن مۇددەلەس، پىكىرلەس جانداردى تاۋىپ بىرىگە الادى.
سايىپ كەلگەندە، Social Media ارقىلى پايدا اقپارات الۋدىڭ ارقاسىندا ادام رۋحاني تۇرعىدان ءوزىن بايىتىپ، دامىتا الاتىندىعىن دا ۇمىتپاعانىمىز ابزال.
Abai.kz
