بەيسەنبى, 25 ءساۋىر 2024
جاڭالىقتار 9927 0 پىكىر 20 قىركۇيەك, 2013 ساعات 09:27

سوۆەتسكايا يدەولوگيا ي مۋستافا شوكاي

ك سوجالەنيۋ، مى دو سيح پور ەششە نە موجەم دوستوينو وتسەنيت ناشيح ۆەليكيح ليۋدەي، بورتسوۆ زا نەزاۆيسيموست ناشەگو نارودا، پاۆشيح ۆ ەتوي بوربە. ەششە بولشەگو سوجالەنيا زاسلۋجيۆاەت تو، چتو ۆ كازاحستانە دو سيح پور ناحودياتسيا ليۋدي، كوتورىە نازىۆايۋت ەتيح گەروەۆ «پرەداتەليامي»، كاك ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا.

 حوتيا پروشلو ۋجە بولەە 20 لەت س تەح پور، كاك كازاحستان وبرەل نەزاۆيسيموست ي يزباۆيلسيا وت سوۆەتسكيح وكوۆ ي زاپرەتوۆ، ەست ەششە گراجدانە، جيۆۋششيە پرەجنيمي يدەولوگيچەسكيمي پونياتيامي. ك ەتومۋ موجنو وتنەستيس س پونيمانيەم. پوتومۋ، چتو زا 20 لەت نە موجەت پوكينۋت سوزنانيە نارودا يدەولوگيا، كوتورايا ۆنۋشالاس نارودۋ ۆ تەچەنيە 70 لەت – پوستوياننو ي ۆسەستوروننە. دليا ەتوگو نۋجنو ۆرەميا. 

ك سوجالەنيۋ، مى دو سيح پور ەششە نە موجەم دوستوينو وتسەنيت ناشيح ۆەليكيح ليۋدەي، بورتسوۆ زا نەزاۆيسيموست ناشەگو نارودا، پاۆشيح ۆ ەتوي بوربە. ەششە بولشەگو سوجالەنيا زاسلۋجيۆاەت تو، چتو ۆ كازاحستانە دو سيح پور ناحودياتسيا ليۋدي، كوتورىە نازىۆايۋت ەتيح گەروەۆ «پرەداتەليامي»، كاك ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا.

 حوتيا پروشلو ۋجە بولەە 20 لەت س تەح پور، كاك كازاحستان وبرەل نەزاۆيسيموست ي يزباۆيلسيا وت سوۆەتسكيح وكوۆ ي زاپرەتوۆ، ەست ەششە گراجدانە، جيۆۋششيە پرەجنيمي يدەولوگيچەسكيمي پونياتيامي. ك ەتومۋ موجنو وتنەستيس س پونيمانيەم. پوتومۋ، چتو زا 20 لەت نە موجەت پوكينۋت سوزنانيە نارودا يدەولوگيا، كوتورايا ۆنۋشالاس نارودۋ ۆ تەچەنيە 70 لەت – پوستوياننو ي ۆسەستوروننە. دليا ەتوگو نۋجنو ۆرەميا. 

دوكازاتەلستۆوم سلۋجيت وبۆينەنيە سو ستورونى ريادا جۋرناليستوۆ ۆ ۋست-كامەنوگورسكە ۆ ادرەس شوكايا، كوتورىە نازىۆايۋت ەگو «كازاحسكيم ۆلاسوۆىم»، «فاشيستسكيم پريحۆوستنەم». كرومە توگو، نا سۋدە، كوتورىي سوستويالسيا پو ەتومۋ پوۆودۋ، پرەدسەداتەل سۋدا پرينيال رەشەنيە و توم، چتو ۆ وتنوشەني ليۋبوگو گراجدانينا كازاحستانا تاكوە وبۆينەنيە ياۆلياەتسيا پرەستۋپلەنيەم، نو ۆ وتنوشەني شوكايا – نە ياۆلياەتسيا. چەم ەتو موجنو وبياسنيت، كرومە ۆليانيا سوۆەتسكوي يدەولوگي؟ پوتومۋ، چتو منەنيا ەتيح ليۋدەي ي يح رەشەنيا ناپومينايۋت و سوۆەتسكوي يدەولوگي. سوۆەتسكايا ۆلاست پريدەرجيۆالاس جەستكوي پوليتيكي وسوبەننو ۆ وتنوشەني شوكايا. پوچەمۋ؟ پوتومۋ، چتو، كاك ۆام يزۆەستنو، گلاۆنايا تسەل پوليتيچەسكوي بوربى شوكايا بىلا – ۋتۆەرديت ۆ تۋركەستانە نەزاۆيسيمۋيۋ ناتسيونالنۋيۋ ۆلاست ۆمەستو سوۆەتسكوي ۆلاستي. پوەتومۋ، دليا سوۆەتوۆ نە بىلو ۆراگا حۋجە شوكايا. ۆوت پوچەمۋ موسكۆا وبياۆيلا شوكايا «ۆراگوم نارودا» ي زاپرەتيلا راسپروسترانيات ەگو يدەي. زاتەم بىل نالوجەن زاپرەت نا يزدانيە ترۋدوۆ شوكايا، يح راسپروسترانەنيە ي چتەنيە. تە، كتو نە پودچينيالسيا ەتومۋ زاپرەتۋ، داجە تە، كتو ۋپومينال ەگو يميا، كاراليس بەزجالوستنو. پود پرەدلوگوم توگو، چتو ون بىل «ۆراگوم نارودا»، دليا سۆەدەني و شوكاە نە پرەدوستاۆليالوس مەستا ۆ ۋچەبنيكاح ي ەنتسيكلوپەدياح. پو ەتوي پريچينە، ۆ پودگوتوۆلەننوي س بولشيمي ترۋدامي 12-تومنوي كازاحسكوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي، كوتورايا دولجنا بىلا ۆكليۋچيت ۆسە داننىە و كازاحستانە ي كازاحسكوم نارودە، ۆى نە نايدەتە نيكاكيح ۋپوميناني و شوكاە.

 ا ەسلي يميا شوكايا ۋپومينالوس ۆىنۋجدەننو ۆ يستوريچەسكيح كنيگاح، تو ەگو ۆسەگدا پوكازىۆالي، كاك يزمەننيكا، پرەداۆشەگو سۆويۋ رودينۋ. ۆ «يستوري كازاحسكوي سسر»، كوتورايا سچيتالاس وفيتسيالنوي يستوريەي كازاحستانا ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا، كوگدا يزلاگاليس سوبىتيا، سۆيازاننىە س تۋركەستانسكوي اۆتونوميەي، وبراششالوس وسوبوە ۆنيمانيە نا تو، چتو شوكاي بىل كونتررەۆوليۋتسيوننىم دەياتەلەم. ۆ كنيگە «يستوريا كازاحسكوي سسر»، يزداننوي ۆ الماتى ۆ 1961 گودۋ، مى ۆسترەچاەم تاكيە ستروكي: «…ۆمەستە س تەم، پو ۋكازكە انگليسكيح يمپەرياليستوۆ، ۆ كونتسە نويابريا 1917 گودا ۆ كوكاندە بىلا سوزدانا كوكاندسكايا اۆتونوميا. ۆ سوستاۆە ەتوگو رەاكتسيوننو-مياتەجنوگو پراۆيتەلستۆا، ناريادۋ س ۋزبەكسكيمي بۋرجۋازنىمي ناتسيوناليستامي بىلي كازاحسكيە ناتسيوناليستى م.تىنىشباەۆ ي م.شوكاەۆ.» [1]

 كاجدايا وتسەنكا ۆ «يستوري كازاحسكوي سسر» وچەن ۆاجنا. پوتومۋ، چتو ەتوت ترۋد ۆىراجال وفيتسيالنۋيۋ توچكۋ زرەنيا نا يستوريۋ كازاحستانا. تاكيە كنيگي، كاك «يستوريا كازاحسكوي سسر»، گوتوۆيليس پود تششاتەلنىم كونترولەم كومپارتي، پوسكولكۋ ۆىراجالي ەە ۆزگليادى ي پرينتسيپى. پوسكولكۋ كوممۋنيستيچەسكايا پارتيا وپرەدەليالا سوۆەتسكۋيۋ يدەولوگيۋ، س پريحودوم ك ۆلاستي نوۆىح پارتينىح رۋكوۆوديتەلەي يدەولوگيا تاكجە مەنيالاس. ودنوۆرەمەننو س ەتيم مەنيالاس ي «يستوريا كازاحسكوي سسر». پەرۆايا «يستوريا كازاحسكوي سسر» ۆىشلا ۆ 1943 گودۋ. نو پوسلە ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى بىلو زاياۆلەنو، چتو ۆ كنيگۋ پوپالي وشيبوچنىە منەنيا، ي پرينياتو رەشەنيە پەرەيزدات «يستوريۋ». ۆ 1948 گودۋ بىل يزدان ۆتوروي ۆاريانت «يستوري كازاحسكوي سسر». ودناكو، ۆ دالنەيشەم ي ەتا كنيگا بىلا پريزنانا ۆرەدنوي. ۆ 1978 گودۋ بىل پودگوتوۆلەن ي پرەدلوجەن ۆنيمانيۋ چيتاتەلەي ترەتي ي پوسلەدني ۆاريانت. سودەرجانيە تاكيح ۆاجنىح كنيگ، كاك «يستوريا كازاحسكوي سسر»، پروۆەريال سەكرەتار پو يدەولوگي تسەنترالنوگو كوميتەتا كوممۋنيستيچەسكوي پارتي كازاحستانا. [2]

 نيكتو نە موگ پروۆوديت يسسلەدوۆانيا ي پۋبليكوۆات ماتەريالى و شوكاە، پوسكولكۋ ۆ «يستوري كازاحسكوي سسر» و نەم ۆىسكازىۆاليس نەگاتيۆنىە منەنيا. پوتومۋ، چتو كنيگي، ناپيساننىە ۆ سووتۆەتستۆي س سوۆەتسكوي يدەولوگيەي وب يستوري رەسپۋبليكي – چلەنا سوۆەتسكوگو سويۋزا، – ۆىپولنيالي رول كومپاسا دليا يسسلەدوۆاتەلەي يستوريچەسكوي ليتەراتۋرى ي يستوريكوۆ. پو ەتيم كنيگام وتسەنيۆالاس يستوريا. پوەتومۋ، يستوچنيكوم ۆدوحنوۆەنيا دليا يستوريچەسكيح كنيگ ي ترۋدوۆ، كاسايۋششيحسيا كازاحستانا، بىلا «يستوريا كازاحسكوي سسر».

 گراجدانە كازاحستانا، وسوبەننو ۋچەنىە ي دەياتەلي يسكۋسستۆا، ا تاكجە ليتەراتورى ي مولودەج، نازىۆاەمايا «سترويتەليامي كوممۋنيزما»، دولجنى بىلي سچيتاتسيا س ۆزگليادامي، يزلوجەننىم ۆ ەتوي كنيگە. پو ەتوي پريچينە بىلو سوۆەرشەننو نەۆوزموجنو گوۆوريت و شوكاە، كوتورىي ۆ «يستوري كازاحسكوي سسر» بىل وحاراكتەريزوۆان، كاك رەاكتسيوننىي مياتەجنيك.

  ۆ وفيتسيالنوي يستوري سوۆەتسكوگو كازاحستانا بىلي زاپرەششەنى نە تولكو شوكاي ي تۋركەستانسكايا اۆتونوميا. زاپرەششەنى بىلي ي دۆيجەنيە «الاش وردا» ي درۋگيە ەگو رۋكوۆوديتەلي. نو، درۋگيە رۋكوۆوديتەلي دۆيجەنيا «الاش»، پوسلە توگو، كاك ۋتۆەرديلاس ۆلاست بولشەۆيكوۆ، نە پوكينۋلي، كاك شوكاي، رودينۋ دليا توگو، چتوبى ۆەستي بوربۋ، ا ۆىبرالي پۋت سوترۋدنيچەستۆا س بولشەۆيكامي، ۆنەسلي ۆاجنىي ۆكلاد ۆ تو، چتوبى پريدات ناتسيونالنىي حاراكتەر سوۆەتسكوي سيستەمە ۋپراۆلەنيا ۆ كازاحستانە. وسوبەننو منوگو وني پوترۋديليس ۆ سفەرە وبرازوۆانيا ي پروسۆەششەنيا، ناۋكي ي يسكۋسستۆا. كتو سەگودنيا سموجەت سكازات، چتو يح ترۋد نە پريگوديلسيا تەپەر، كوگدا كازاحستان زانيماەت دوستوينوە مەستو ۆ مەجدۋنارودنوم سووبششەستۆە، كاك ناتسيونالنوە گوسۋدارستۆو؟

 سوۆەتسكايا ۆلاست ناچالا پرەسلەدوۆات تاكيح رۋكوۆوديتەلەي ي چلەنوۆ الاشوردى، كاك اليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۋرسىنوۆ، ميرجاكىپ دۋلات پوسلە 1925 گودا. نا رازليچنىح سۋداح ۆ 1930-1932 گوداح اكتيۆنىح چلەنوۆ الاشوردى، وبۆينيايا يح ۆ توم، چتو وني ۆراگي نارودا ي ينوستراننىە شپيونى، پريگوۆاريۆالي ك ليشەنيۋ سۆوبودى، پەرەسەلەنيۋ يلي سمەرتنوي كازني. تە، كتو نە پوپال نا ەتي سۋدى، بىلي يسترەبلەنى پوزدنەە، ۆو ۆرەميا رەپرەسسي 1937-1938 گودوۆ. ناچينايا س 1935 گودا، بىلو زاپرەششەنو پروۆوديت يسسلەدوۆانيا پو تەمە الاشوردى، ەە رۋكوۆوديتەلەي، پيسات و نيح. [3]

 

 شوكاي پونيمال ۆسە پرويسحودياششەە. پو ەگو منەنيۋ، بىلو نەۆوزموجنو، چتوبى يستوريكي بەسپريستراستنو پيسالي و ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنىح دۆيجەنياح ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە. پوتومۋ، چتو سوۆەتسكايا ۆلاست نە پرينيمالا نەيترالنوگو وسۆەششەنيا يستوري. سوۆەتسكايا ۆلاست يسپولزوۆالا يستوريۋ، كاك سرەدستۆو دليا بوربى. شوكاي پودچەركيۆال، چتو سوۆەتسكيە يستوريكي حوروشو پونيمايۋت، كاك موجنو سدەلات يستوريۋ نە تولكو ناۋكوي و پروشلوم، نو ي يسپولزوۆات دليا توگو، چتوبى ۋكازىۆات پۋت ۆ بۋدۋششەە. [4]

 نە تولكو شوكاي بىل نازۆان پرەستۋپنيكوم ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە زا پوليتيچەسكيە ۋبەجدەنيا ي دەياتەلنوست. ەگو رودستۆەننيكي تاكجە بىلي وتنەسەنى ك وپاسنىم دليا رەجيما ليۋديام. ۆلاست نە رازبيرالاس، پوددەرجيۆالي ەتي ليۋدي شوكايا، يلي نەت. يح رودستۆو س «ۆراگوم نارودا» بىلو دوستاتوچنىم پوۆودوم دليا پريتەسنەني. پوەتومۋ، رودستۆەننيكي شوكايا پودۆەرگاليس پرەسلەدوۆانيام سوۆەتسكيح ورگانوۆ ۆلاستي. [5]

  ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە وبىچنو، پري ۋپوميناني يمەني شوكايا، پو ليۋبومۋ پوۆودۋ، سرازۋ جە دوباۆلياليس نەگاتيۆنىە حاراكتەريستيكي. نا نەگو، ۆ بولشينستۆە سلۋچاەۆ، ناۆەشيۆاليس يارلىكي «پانتيۋركيست»، «يسلاميست»، «ناتسيوناليست»، چتو بىلو تياجەلىم وبۆينەنيەم ۆ سوۆەتسكيح تيۋركويازىچنىح رەسپۋبليكاح، يلي «شپيون ميروۆوي بۋرجۋازي». [6]

ۆوت ي جۋرناليست يز ۋست-كامەنوگورسكا دانيلەۆسكي، نەسموتريا نا تو، چتو س راسپادا سوۆەتسكوگو سويۋزا ي وبرەتەنيا كازاحستانوم نەزاۆيسيموستي پروشلو بولەە 20 لەت، وبۆينياەت شوكايا ۆ تيۋركيزمە. موجنو پريۆەستي تسيتاتۋ يز ودنوي گازەتنوي پۋبليكاتسي:

 «دانيلەۆسكي گوۆوريت، چتو ۆوزۆەدەنيە شوكايا ۆ رانگ ناتسيونالنوگو گەرويا پروتيۆورەچيت پوليتيكە پرەزيدەنتا نازارباەۆا ي گوسۋدارستۆەننوي پوليتيكە كازاحستانا، پوتومۋ چتو شوكاي بورولسيا زا سۆوبودۋ تيۋركسكيح نارودوۆ، ستالو بىت، پروتيۆ روسسي. نازارباەۆ ستاۆيت تسەليۋ ينتەگراتسيۋ بىۆشيح سوۆەتسكيح رەسپۋبليك ي، ۆ تاكوي وبستانوۆكە، ۆوزۆەليچيۆانيە پودوبنىح گەروەۆ ۆەدەت ك ۆوزۆەدەنيۋ ناپراسلينى نا روسسيۋ، يدەت ۆرازرەز س گەوستراتەگيچەسكيم كۋرسوم كازاحستانا، گوۆوريت دانيلەۆسكي». [7]

 تو ەست، پو ەگو منەنيۋ، ۆوزۆىشەنيە شوكايا دو ناتسيونالنوگو گەرويا پروتيۆورەچيت پوليتيكە پرەزيدەنتا كازاحستانا نۋرسۋلتانا نازارباەۆا ي پوليتيكە گوسۋدارستۆا. پوچەمۋ؟ پوتومۋ، چتو شوكاي بورولسيا زا نەزاۆيسيموست تيۋركسكيح نارودوۆ!

 رازۆە نەزاۆيسيموست كازاحستانا نە ياۆلياەتسيا چاستيۋ نەزاۆيسيموستي تيۋرسكيح نارودوۆ؟ ياۆلياەتسيا ي، بولەە توگو، سەگودنيا كازاحستان پود رۋكوۆودستۆوم پرەزيدەنتا نۋرسۋلتانا نازارباەۆا دوستيگ توگو، و چەم مەچتال شوكاي. پوەتومۋ، شوكاي دوستوين نازىۆاتسيا گەروەم.

 ۋتۆەرجداەتسيا، چتو ۆوزۆىشەنيە شوكايا پروتيۆورەچيت پوليتيكە پرەزيدەنتا كازاحستانا نازارباەۆا. ناوبوروت، پوليتيكا گلاۆى گوسۋدارستۆا پەرەكليكاەتسيا س ۆزگليادامي شوكايا. يدەيۋ شوكايا و «ەدينوم تۋركەستانە» پرەزيدەنت وفيتسيالنو وزۆۋچيل ۆ 2005 گودۋ، كاك «تسەنترالنو-ازياتسكي سويۋز». كرومە توگو، نازارباەۆ سەگودنيا ياۆلياەتسيا گوسۋدارستۆەننىم دەياتەلەم، پريلوجيۆشيم بولشە ۆسەگو ۋسيلي دليا ۋكرەپلەنيا سوترۋدنيچەستۆا تيۋركسكيح گوسۋدارستۆ ي تيۋركسكيح نارودوۆ. پوەتومۋ پرەزيدەنت تۋرتسي ۆىسوكو وتسەنيۆاەت پرەزيدەنتا نازارباەۆا، كاك «ليدەرا تيۋركسكيح ستران». ۆوت، پوەتومۋ شوكاي، ەششە ۆ 1930-ە گودى ۆىسكازىۆاۆشي پروزورليۆىە مىسلي، دوستوين نازىۆاتسيا ۆەليكيم چەلوۆەكوم. جۋرناليست دانيلەۆسكي پىتاەتسيا ۋتۆەرجدات، چتو ۆوزۆىشەنيە پانتيۋركيستا شوكايا موجەت پوۆرەديت درۋجەسكيم وتنوشەنيام كازاحستانا ي روسسي. مى نە موجەم س ەتيم سوگلاسيتسيا. ي كازاحستان، ي روسسيا زاينتەرەسوۆانى پوددەرجيۆات تەسنىە وتنوشەنيا – ەتو مەجدۋنارودنايا پوليتيكا.

 كازاحستان تاكجە زاينتەرەسوۆان ۆ تەسنىح ۆزايمووتنوشەنياح س درۋگيمي سترانامي بىۆشەگو سويۋزا. س درۋگوي ستورونى، كازاحستان بۋدەت سوترۋدنيچات ي س تيۋركسكيمي گوسۋدارستۆامي. سەگودنيا ەتو نازىۆاەتسيا «منوگوۆەكتورنوي پوليتيكوي»، زدەس نەت نيكاكوگو پروتيۆورەچيا. ەسلي بى شوكاي بىل جيۆ، ون پروۆوديل بى تاكۋيۋ جە پوليتيكۋ.

 حوتيا دانيلەۆسكي جيۆەت ۆ 2012 گودۋ، پوحوجە، چتو ەگو زنانيە پوليتيكي وستالوس نا ۋروۆنە 1991 گودا، كوگدا راسپالسيا سوۆەتسكي سويۋز. سوترۋدنيچەستۆو س تيۋركسكيم ميروم سەگودنيا نە پروتيۆورەچيت ي پوليتيكە موسكۆى. سەيچاس تۋرتسيا ي روسسيا ۆ تاكيح حوروشيح وتنوشەنياح، كاك نيكوگدا رانشە. مەجدۋ ەتيمي دۆۋميا سترانامي داۆنو وتمەنەنى ۆيزوۆىە وگرانيچەنيا. يح گراجدانە سۆوبودنو ەزديات يز ودنوي سترانى ۆ درۋگۋيۋ. كرومە توگو، ەكسپەرتامي روسسي ي تۋرتسي وبسۋجداەتسيا ي تو وبستوياتەلستۆو، چتو «ەۆرازيسكي سويۋز»، يدەيۋ كوتوروگو ۆپەرۆىە وزۆۋچيل پرەزيدەنت كازاحستانا ۆ 1994 گودۋ، ستاۆشي وسنوۆوي ۆنەشنەي پوليتيكي موسكۆى، ياۆلياەتسيا سويۋزوم مەجدۋ سلاۆيانسكيمي ي تيۋركسكيمي نارودامي. ۆ بۋدۋششەم ۆەروياتنو ۆحوجدەنيە ۆ ەتوت سويۋز ي تۋرتسي. ۆسە ەتي يزمەنەنيا سۆيازانى نە تولكو س راسپادوم سوۆەتسكوگو سويۋزا، ەتو ترەبوۆانيا ەپوحي گلوباليزاتسي.

 ەپوحا گلوباليزاتسي تاكجە ترەبۋەت، ناريادۋ س پريوبششەنيەم ناتسي ك ميروۆوي تسيۆيليزاتسي، رازۆيتيا ي سۆوەي ناتسيونالنوي كۋلتۋرى. ۋچەنىە گوۆوريات، چتو ناتسيونالنىە كۋلتۋرى، پري ودنوستوروننەم پودحودە، موگۋت يسچەزنۋت پود ۆليانيەم درۋگيح كۋلتۋر، ي ناوبوروت، ەسلي زاكرىتسيا وت ميروۆوي تسيۆيليزاتسي، تو سترانا نە سموجەت ۋسپەشنو رازۆيۆاتسيا ي وكاجەتسيا پەرەد بولشيمي ترۋدنوستيامي. پوەتومۋ، سەگودنيا ۆ ۆىيگرىشە تە نارودى، كوتورىە، كاك ي ۆو ۆنەشنەي پوليتيكە، پريدەرجيۆايۋتسيا منوگوۆەكتورنوستي ي ۆ سفەرە كۋلتۋرى.

 نو ۆەرنەمسيا ك ناشەي وسنوۆنوي تەمە. انتيشوكاەۆسكايا سوۆەتسكايا پروپاگاندا دوستيگلا ۆىسشەگو ناكالا ۆ 1968 گودۋ. توگدا ۆىشلا پوۆەست و شوكاە، ناپيساننايا وفيتسەروم كگب سەريكوم شاكيباەۆىم «پادەنيە بولشوگو تۋركەستانا». ەتو سوچينەنيە، پرەدستاۆلەننوە، كاك دوكۋمەنتالنايا پوۆەست، پوكازىۆالو شوكايا، كاك پرەداتەليا، پروداۆشەگو رودينۋ ناتسيستام رادي چينوۆ ي زۆاني. ەتا پوۆەست – ەدينستۆەننايا پۋبليكاتسيا و شوكاە، نە زاپرەششەننايا ۆ سوۆەتسكۋيۋ ەپوحۋ، – يزداننايا ۆ 1972 گودۋ نا رۋسسكوم يازىكە، ا ۆ 1976 گودۋ نا كىرگىزسكوم يازىكە، ناچيناەتسيا س توگو، چتو شوكاي، ناحودياس ۆ ناتسيستسكوي تيۋرمە، پيشەت پيسمو مينيسترۋ وككۋپيروۆاننىح ۆوستوچنىح تەرريتوري فاشيستسكوي گەرماني الفرەدۋ روزەنبەرگۋ. ۆ پيسمە شوكاي سووبششاەت و سۆوەي ۋۆەرەننوستي ۆ توم، چتو تۋركەستان موجەت بىت سپاسەن تولكو گەرمانيەي، پوەتومۋ ون حوچەت سوبرات ۆسپوموگاتەلنىە وتريادى يز سوۆەتسكيح سولدات تيۋركسكيح ناتسيونالنوستەي، ي پوموگات نەمەتسكوي ارمي. تاك ناچيناەتسيا پوۆەستۆوۆانيە، تسەل كوتوروگو – پوكازات شوكايا پرەداتەلەم، پىتاۆشيمسيا سدەلات سۆويۋ سترانۋ كولونيەي، دليا توگو، چتوبى ستات رۋكوۆوديتەلەم تۋركەستانا، وتداننوگو پود ۆلاست فاشيستوۆ. پو سيۋجەتۋ پوۆەستي شوكاي بىل وتراۆلەن سۆويم بليزكيم سوراتنيكوم ۋالي كايۋم حانوم، پونەسيا، تاكيم وبرازوم، «زاسلۋجەننوە ناكازانيە». [8]

 ۆ ينتەرۆيۋ، كوتورىە داۆال جۋرناليست دانيلەۆسكي، سچيتايۋششي مۋستافۋ شوكايا «پرەداتەلەم»، دليا پودتۆەرجدەنيا ەتوگو ۆزگليادا سرەدي سوۆەتسكيح پۋبليكاتسي پريۆوديتسيا ي رومان شاكيباەۆا. نو، ۆ يستوريچەسكوي ناۋكە رومان، ي پوۆەست، پۋست داجە ناپيساننايا نا وسنوۆە دوكۋمەنتالنىح داننىح، نە سچيتاەتسيا يستوچنيكوم ينفورماتسي. كاكايا بى ونا ني بىلا دوكۋمەنتالنايا، پوۆەست وستاەتسيا پوۆەستيۋ. ۆ نەي ۆسترەچاەتسيا ي اۆتورسكي ۆىمىسەل، نە سووتۆەتستۆۋيۋششي دەيستۆيتەلنوستي. يناچە ونا نازىۆالاس بى نە پوۆەستيۋ، ا يستوريچەسكيم يسسلەدوۆانيەم.

 كرومە توگو، كاك بۋدەت پوكازانو نيجە، فاكتى، پريۆەدەننىە ۆ رومانە، نە يمەيۋت نيچەگو وبششەگو س دەيستۆيتەلنوستيۋ.

 ۆووبششە، يا نە وتريتسايۋ پولنوستيۋ، چتو پوۆەست شاكيباەۆا ناپيسانا نا وسنوۆە دوكۋمەنتوۆ. موجەت بىت، ي تاك. نو يا موگۋ ۋتۆەرجدات، چتو سۆەدەنيا يز يسپولزوۆاننىح يستوچنيكوۆ وشيبوچنى. پوتومۋ، چتو ۆ حودە يسسلەدوۆانيا يا زامەتيل: بولشينستۆو دوكۋمەنتوۆ سوۆەتسكوگو پەريودا، كاسايۋششيحسيا تۋركەستانسكوگو لەگيونا – ەتو پروتوكولى پروۆەدەننىح ۆ كگب دوپروسوۆ لەگيونەروۆ، ۆەرنۋۆشيحسيا ۆ سوۆەتسكي سويۋز پوسلە ۆوينى. موجەت بىت، ۆ موسكۆە ەست دوكۋمەنتى و تۋركەستانسكوم لەگيونە يز ارحيۆوۆ، زاحۆاچەننىح پوسلە ۆوينى ۆ گەرماني ي پولشە. نو ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا يسپولزوۆاليس، ۆ وسنوۆنوم، نە تاكيە دوكۋمەنتى، ا ۋكازاننىە پروتوكولى. پوتومۋ، چتو، كاك سەيچاس ۆىياسنياەتسيا، ۆ ارحيۆنىح داننىح نە بىلو سۆەدەني، سووتۆەتستۆۋيۋششيح تسەليام سوۆەتسكوي يدەولوگي. پوەتومۋ، ۆ كاچەستۆە يستوچنيكوۆ ينفورماتسي يسپولزوۆاليس وشيبوچنىە سۆەدەنيا، پولۋچەننىە وت لەگيونەروۆ پود داۆلەنيەم نا دوپروساح.

شاكيباەۆ يسپولزوۆال ۆ كاچەستۆە دوكۋمەنتالنىح داننىح پوكازانيا لەگيونەروۆ، كوتورىە حوتيا ي نە زنالي نيچەگو و شوكاە، پود پىتكامي راسسكازىۆالي، ۆسە چتو موگلي پريدۋمات. تاكيم وبرازوم، پوياۆيلسيا نا سۆەت ەتوت ترۋد، نازىۆاەمىي دوكۋمەنتالنوي پوۆەستيۋ. ۆ ەتوي پوۆەستي موجنو ۆسترەتيت منوجەستۆو سۆەدەني، پروتيۆورەچاششيح يستينە.

 

ۆوت، ەتي سۆەدەنيا: 1.ۆ ناچالە پوۆەستي شوكاي، پيشۋششي پيسمو مينيسترۋ وككۋپيروۆاننىح ۆوستوچنىح تەرريتوري روزەنبەرگۋ، ۋجە گود ناحوديتسيا ۆ تيۋرمە. [9] نو، شوكاي نيكوگدا نە سيدەل ۆ تيۋرمە. مى ۆيديم، چتو شوكاي زا سۆويۋ جيزن ليش وكولو ترەح نەدەل ناحوديلسيا ۆ زاكليۋچەني ۆ لاگەرە كومپيەن ۆبليزي پاريجا. ەتو بىل سكورەە ۋچەبنىي لاگەر، چەم تيۋرما. ديسكۋسسي س رۋسسكيمي ەميگرانتامي ي درۋگيمي زاكليۋچەننىمي وچەن پونراۆيليس شوكايۋ. [10] كرومە توگو، ۆ ەتو ۆرەميا مينيستەرستۆو وككۋپيروۆاننىح ۆوستوچنىح تەرريتوري ەششە نە بىلو سوزدانو، ي روزەنبەرگ نە بىل مينيستروم. رەشەنيە و سوزداني ەتوگو مينيستەرستۆا بىلو پرينياتو نا سوۆەششاني س ۋچاستيەم گيتلەرا 16 يۋليا 1941 گودا. نا ەتوم سوۆەششاني بىلو پرينياتو رەشەنيە و سوزداني نوۆوگو مينيستەرستۆا، كوتوروە دولجنو بىلو زانيماتسيا زاحۆاچەننىمي تەرريتوريامي سوۆەتسكوگو سويۋزا، ي ەگو پولنوموچياح. رۋكوۆوديتەلەم ەتوگو مينيستەرستۆا، نازۆاننوگو «مينيستەرستۆو وككۋپيروۆاننىح ۆوستوچنىح تەرريتوري»، بىل نازناچەن روزەنبەرگ. تاكيم وبرازوم، مينيستەرستۆو وككۋپيروۆاننىح ۆوستوچنىح تەرريتوري (وستمينيستەريۋم) ناچالو رابوتات س 17 يۋليا 1941 گودا.[11]

      

 2. ۆ پوۆەستي سووبششاەتسيا، چتو شوكاي ۋچيلسيا ۆمەستە س كەرەنسكيم نا يۋريديچەسكوم فاكۋلتەتە ۆ پەتەربۋرگە. [12] ۆ دەيستۆيتەلنوستي، وني نە موگلي بىت ستۋدەنتامي ۆ ودنو ۆرەميا. شوكاي پريەحال ۆ پەتەربۋرگ ۋجە پوسلە توگو، كاك كەرەنسكي زاۆەرشيل سۆويۋ ۋچەبۋ. پوتومۋ، چتو كەرەنسكي، روديۆشيسيا 22 اپرەليا 1881 گودا، پوستۋپيل ۆ پەتەربۋرگسكي ۋنيۆەرسيتەت نا 11 لەت رانشە شوكايا. [13]

 3. ۆ كنيگە شاكيباەۆا گوۆوريتسيا و توم، چتو شوكاي سوترۋدنيچال س انگليسكيمي رازۆەدچيكامي. [14] ۆىشە مى وتمەچالي، چتو شوكاي نە رابوتال نا رازۆەدكۋ نيكاكوي سترانى، ەتو وبۆينەنيە بىلو وبىچنىم مەتودوم سوۆەتسكوي يدەولوگي.

 4. شاكيباەۆ پيشەت، چتو شوكاي پريبىل ۆ ەۆروپۋ پو جەلانيۋ سۋپرۋگي ماري. 15] ۆ ناشەي كنيگە پودروبنو وپيسانو، كاك شوكاي پريەحال ۆ ەۆروپۋ دليا توگو، چتوبى ۆەستي پوليتيچەسكۋيۋ بوربۋ. [16]

 5. ۆ كنيگە شاكيباەۆا وتمەچاەتسيا، چتو ۋالي كايۋم پوموگال شوكايۋ يزداۆات جۋرنال «ياش تۋركەستان». [17]. ەتو نەپراۆدا. دەلو ۆ توم، چتو ۆ گودى، كوگدا شوكاي يزداۆال جۋرنال «ياش تۋركەستان» – 1929-1939, – ون نە بىل زناكوم س ۋالي كايۋموم. وني پوزناكوميليس ۋجە پوسلە توگو، كاك ناچالاس ۆتورايا ميروۆايا ۆوينا، ي جۋرنال پەرەستال ۆىحوديت. سۋپرۋگا شوكايا ماريا ۆ مەمۋاراح پيشەت، چتو ۆسترەچا شوكايا س ۋالي كايۋموم ۆپەرۆىە پرويزوشلا وسەنيۋ 1941 گودا ۆ يح دومە ۆ پاريجە. نو، پوحوجە، ەتا ۆسترەچا سوستويالاس نا نەسكولكو مەسياتسەۆ رانشە، تو ەست، ۆەسنوي 1941 گودا. دا ي ساما ماريا، پوزدنەە، پيشەت، چتو ۋالي كايۋم پريحوديل ۆو ۆتوروي راز چەرەز دۆە نەدەلي – ۆ اپرەلە. سۋديا پو ەتومۋ، ۋالي كايۋم ۆ پەرۆىي راز پريحوديل ۆ 1941 گودۋ، ۆو ۆتوروي پولوۆينە مارتا. ۋالي كايۋم تاكجە پيشەت، چتو ۆپەرۆىە پوزناكوميلسيا س شوكاەم ۆ 1941 گودۋ. [18]

 6.ۆ كنيگە پيشەتسيا، چتو شوكاي پەرۆىم ۆنەس پرەدلوجەنيە و سوزداني تۋركەستانسكوگو لەگيونا. [19] نو نيكاكيح سۆەدەني و توم، چتو شوكاي ەتو سدەلال، نە يمەەتسيا. ناپروتيۆ، يمەيۋتسيا داننىە و توم، چتو شوكاي پرەدلاگال ۆەرنۋت پلەننىح ۆوەننوسلۋجاششيح س فرونتوۆ ي ناپراۆيت نا ۋچەبۋ. چتو كاساەتسيا توگو، وت كوگو يسحوديت ەتا يدەيا، تو مى موجەم ۋتۆەرجدات و ناليچي سۆەدەني، ۋكازىۆايۋششيح نا تۋركوۆ. ودين يز نيح – كوماندير ۆوەننوي اكادەمي ۆ ستامبۋلە گەنەرال الي فۋاد ەردەن، ا ۆتوروي – پيساتەل-ناتسيوناليست، رابوتاۆشي ۆ گازەتاح «جۋمحۋريەت» ي «سون پوستا»، گەنەرال ۆ وتستاۆكە حۋسني ەمير ەركيلەت. ۆ 1941 گودۋ وني پوەحالي ۆ گەرمانيۋ ي، پوسلە ۆسترەچي س سوترۋدنيكامي مينيستەرستۆا ينوستراننىح دەل، سوۆەرشيلي پوەزدكۋ نا ۆوستوچنىي فرونت. تام وني بىلي نا پريەمە ۋ گيتلەرا. نا ەتوم پريەمە دۆا گەنەرالا ۆنەسلي سۆوە پرەدلوجەنيە و سوزداني تۋركەستانسكوگو لەگيونا. موجنو پرەدپولوجيت، چتو ۆسترەچا س ەتيمي دۆۋميا گەنەرالامي پرويزۆەلا بولشوە ۆپەچاتلەنيە نا گيتلەرا. پوتومۋ، چتو، پو منەنيۋ يسسلەدوۆاتەلەي، پوسلە ەتوي ۆسترەچي گيتلەر دال سوگلاسيە نا فورميروۆانيە ۆسپوموگاتەلنىح وتريادوۆ يز ۆوەننوپلەننىح. [20]

 7. پو شاكيباەۆۋ ۆىحوديت، چتو شوكاەۆ بىل ارەستوۆان پوتومۋ، چتو نە سموگ دوگوۆوريتسيا س انگليچانامي. [21] پريچينوي ارەستا شوكايا بىلو تولكو تو، چتو ون حوتەل بوروتسيا س سوۆەتامي. ناتسيستى ارەستوۆالي شوكايا ۆ ەگو دومە ۆ پاريجە 22 يۋنيا 1941 گودا – ۆ توت دەن، كوگدا ناپالي نا سوۆەتسكي سويۋز. تسەليۋ ناتسيستوۆ بىلو يسپولزوۆانيە شوكايا پروتيۆ سوۆەتسكوگو سويۋزا. نو شوكاي نە پرينيال ەتو پرەدلوجەنيە. [22]

 8. شاكيباەۆ پيشەت، چتو شوكاي ەنەرگيچنو پرينيالسيا زا ۆەربوۆكۋ لەگيونەروۆ، ي ۆزيال نا سەبيا ۆسيۋ وتۆەتستۆەننوست زا ەتۋ رابوتۋ. [23] ەتو پولنوستيۋ پروتيۆورەچيت دەيستۆيتەلنوستي. پوتومۋ، چتو شوكاي كاتەگوريچەسكي وتكازالسيا ۋچاستۆوۆات ۆ تۋركەستانسكوم لەگيونە. چاگاتاي وتمەچاەت، چتو شوكاي نە سوگلاسيلسيا س ترەبوۆانيەم نەمتسەۆ اگيتيروۆات سۆويح پلەننىح زەملياكوۆ ۆوەۆات ۆمەستە س نەمتسامي پروتيۆ رۋسسكيح. پو ەگو سلوۆام، شوكاي وتكرىتو زاياۆيل، چتو نە بۋدەت ۋچاستۆوۆات ۆ ەتوم. شوكاي پوسوۆەتوۆال نەمتسام نە وتپراۆليات تيۋركويازىچنىح سوۆەتسكيح پلەننىح نا فرونت. ۆمەستو ەتوگو ون پرەدلوجيل ناپراۆليات مولودەج، كوتورايا، نە زاۆەرشيۆ ۋچەبۋ، بىلا وتپراۆلەنا ۆ رياداح كراسنوي ارمي نا ۆوينۋ، نا ۋچەبۋ دليا پرودولجەنيا وبرازوۆانيا، ا درۋگيح پلەننىح ناپراۆليات نا تىلوۆىە رابوتى. [24]

 

 9. ۆ پوۆەستي گوۆوريتسيا، چتو ۆ 1937 گودۋ زاكي ۋاليدي ۆپەرۆىە پريەحال ۆ پاريج، ي ۆزياۆ س سوبوي شوكايا ۆ بەرلين، پورۋچيل ەمۋ ۆمەستە س گاليمجانوم يدريسي يزداۆات جۋرنال «ياش تۋركەستان». دو وتەزدا ۆ ستامبۋل ۋاليدي پوموگال شوكايۋ ي يدريسي يزداۆات ەتوت جۋرنال. [25] ەتو ۆووبششە نەپونياتنو. ۋاليدي پريەحال ۆ پەرۆىي راز ۆ پاريج نە ۆ 1937, ا ۆ كونتسە 1923 گودا. [26] گاليمجان يدريسي ي زاكي ۋاليدي ۆ ەتوم جۋرنالە نە رابوتالي. جۋرنال «ياش تۋركەستان» ناچال ۆىحوديت نە ۆ 1937 گودۋ، ا ۆ 1929 گودۋ. [27] شاكيباەۆ نە زناەت، چتو گاليمجان يدريسي بىل پروتيۆنيكوم شوكايا. وب ەتوم گوۆوريات دوكلادى و شوكاە، كوتورىە بىلي ناپيسانى يدريسي، رابوتاۆشيم ۆ روسسيسكوم كوميتەتە مينيستەرستۆا ينوستراننىح دەل گەرماني. ۆ ودنوم يز تاكيح دوكلادوۆ، سوحرانيۆشيحسيا ۆ نەمەتسكيح ارحيۆاح، يدريسي سووبششاەت، چتو شوكاي ياۆلياەتسيا ودنيم يز اكتيۆنىح چلەنوۆ انتيناتسيستسكوگو «سويۋزا پرومەتەيا»، ي پريزىۆاەت وتنوسيتسيا ك نەمۋ س وستوروجنوستيۋ.[28] ۆوت، ي ەتوت ماتەريال پوكازىۆاەت، چتو شوكاي نە سوترۋدنيچال س ناتسيستامي.

 10. ۆ رومانە ۆىسكازىۆاەتسيا منەنيە، چتو پوسلە سمەرتي شوكايا بەجەنتسى يز تۋركەستانا نە پرينيالي زاكي ۋاليدي ۆ تۋركەستانسكي ناتسيونالنىي كوميتەت. وتمەچاەتسيا، س تسيتاتوي يز سووبششەنيا اگەنتستۆا تاسس وت 20 مايا (گود نە ۋكازان), چتو تۋرەتسكايا پوليتسيا پروۆەلا وبىسك ۆ دوماح چلەنوۆ فاشيستسكوي ورگانيزاتسي نيحالا اتسىز، وگۋزا تۋرككانا ي زاكي ۋاليدي. [29] پيساتەل ي زدەس وتكلونياەتسيا وت يستينى. ۋاليدي ۆو ۆرەميا ۆوينى نە بىل ۆ گەرماني. پوەتومۋ مى نە موجەم گوۆوريت و ەگو پوپىتكە ۆويتي ۆ تۋركەستانسكي ناتسيونالنىي كوميتەت. س درۋگوي ستورونى، سوبىتيە، و كوتوروم گوۆوريتسيا، چتو ونو پرويزوشلو 20 مايا، ۋمىشلەننو نە ۋكازىۆايا گود، يمەلو مەستو ۆ تۋرتسي ۆ 1944 گودۋ. پيساتەل، نە ۋكازىۆايا گود، كوگدا ەتو سلۋچيلوس، ستاراەتسيا ۋبەديت چيتاتەليا، چتو مەجدۋ تۋركەستانسكيم ناتسيونالنىم كوميتەتوم ي زاكي ۋاليدي بىلا كاكايا-تو سۆياز، ا تاكجە، چتو كوميتەت پرەسلەدوۆالسيا تۋرەتسكيمي پراۆووحرانيتەلنىمي ورگانامي، كاك فاشيستسكايا ورگانيزاتسيا.

 

 11. ۆسە ەتي داننىە ياۆليايۋتسيا نيچەم ينىم، كاك رازگوۆورامي، حوديۆشيمي مەجدۋ ۆوەننوسلۋجاششيمي لەگيونا. ەتي ۆوەننوسلۋجاششيە نە زنايۋت توچنو، داجە كوگدا شوكاي ۋمەر. پوەتومۋ، شوكاي، سكونچاۆشيسيا 27 دەكابريا 1941 گودا، ۆ رومانە شاكيباەۆا وكازىۆاەتسيا جيۆىم ۆ مارتە 1942 گودا. [30] پوتومۋ، چتو ۆوەننوپلەننىە ۆ لاگەرە ۆەريلي، چتو شوكاي ۋمەر ۆ اپرەلە 1942 گودا. ودين يز تۋركەستانسكيح ۆوەننوپلەننىح، ناحوديۆشيحسيا ۆ لاگەرە – كارىس كاناتباي، گوۆوريل، چتو وني ۋزنالي و سمەرتي شوكايا ۆ اپرەلە. [31]

 ەسلي پودۆەستي يتوگ ۆسەمۋ ۆىشەيزلوجەننومۋ، تو ۆىياسنياەتسيا، چتو حود سوبىتي ۆ سوچينەني، نازۆاننوم دوكۋمەنتالنوي پوۆەستيۋ، سليشكوم وتكلونياەتسيا وت دەيستۆيتەلنوستي، ۆ سۆيازي س تەم، چتو يسپولزوۆاليس لوجنىە ماتەريالى. زابلۋجدەنيە پيساتەليا ۋسۋگۋبلياەتسيا تەم، چتو ون ستاراەتسيا وتسەنيۆات دەياتەلنوست شوكايا س پوزيتسي سوۆەتسكوي يدەولوگي.

 ناپريمەر، ۆ پوۆەستي روزەنبەرگ گوۆوريت شوكايۋ، چتو تۋركەستان بۋدەت نەمەتسكوي كولونيەي، ي نە بۋدەت ناتسيونالنوي ارمي ي گوسۋدارستۆەننوستي. شوكاي، ياكوبى، سوگلاشاەتسيا س ەتيم بەز ۆوزراجەني. پونياتنو، چتو پيساتەل سووبششاەت و ۆسترەچە روزەنبەرگا س شوكاەم، نە وسنوۆىۆاياس ني نا كاكيح داننىح. بەزۋسلوۆنو، زدەس ون پولنوستيۋ پولاگاەتسيا نا سۆوە ۆووبراجەنيە، يزوبراجايا ۆسە ۆ سووتۆەتستۆي س سوۆەتسكوي يدەولوگيەي. بەزۋسلوۆنو، ي رۋسسكوە يزدانيە پوۆەستي شاكيباەۆا ۆىپولنيلو بولشۋيۋ رابوتۋ پو فورميروۆانيۋ نە تولكو ۋ كازاحستانتسەۆ، نو ي ۋ ۆسەح سوۆەتسكيح نارودوۆ لوجنوگو پرەدستاۆلەنيا و شوكاە، كاك و پرەداتەلە، سوترۋدنيچاۆشەم س ناتسيستامي. پوەتومۋ مى گوۆوريم، چتو پيساتەلي، كينەماتوگرافيستى دولجنى سوزداۆات پوبولشە پرويزۆەدەني و ناتسيونالنىح دەياتەلياح، و ناتسيونالنوي يستوري. تو، چتو پيشۋت ۋچەنىە، نە راسپروسترانياەتسيا شيروكو سرەدي نارودا. ا حۋدوجەستۆەننىە پرويزۆەدەنيا حوروشو سپوسوبستۆۋيۋت فورميروۆانيۋ سوزنانيا نارودا. ەتو موجنو ۆيدەت ي نا پريمەرە ەتوي رابوتى شاكيباەۆا.

 

 تاكيم وبرازوم، موجنو گوۆوريت و توم، چتو پوۆەست شاكيباەۆا، وسنوۆاننايا نا لوجنىح داننىح، بىلا پوپىتكوي سوۆەتسكوي پروپاگاندى دوبيتسيا سۆوەي تسەلي ۆ وتنوشەني شوكايا، ۆ پوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي ي ۆ پۋبليكاتسياح كوتوروگو نە ۋدالوس نايتي نيچەگو انتينارودنوگو.

 شاكيباەۆ ناستولكو پرەدان سوۆەتسكوي يدەولوگي، چتو، كوگدا پوسلە وبرەتەنيا نەزاۆيسيموستي ستالا يزۆەستنوي پراۆدا و مۋستافە شوكاە، ي ون ۋۆيدەل، چتو يز «ۆراگا نارودا» شوكاي ستانوۆيتسيا نارودنىم گەروەم، ي سپراۆەدليۆوست تورجەستۆۋەت، سوۆەرشەننو راستەريالسيا. ون نە موگ پونيات، كاكيم وبرازوم شوكاي، كوتوروگو ون سام ۆ سۆوە ۆرەميا نازۆال «ۆراگوم نارودا»، ۆ نەزاۆيسيموم كازاحستانە پرەۆراتيلسيا ۆ ناتسيونالنوگو گەرويا.

 پو ەتوي پريچينە شاكيباەۆ بىل پروتيۆ توگو، چتوبى شوكاي دليا نەزاۆيسيموگو كازاحستانا ستال ناتسيونالنىم گەروەم، ي نە زامەدليل ۆىستۋپيت سو ستاتەي، ۆ كوتوروي پودەليلسيا سۆويمي مىسليامي س وبششەستۆەننوستيۋ. ۆوت، كاك ۆىرازيل سۆوە نەدوۆولستۆو شاكيباەۆ ۆ يۋلسكوم نومەرە 1992 گودا گازەتى «كازاك ادەبيەتى»:

 «ناپيسانيە ەتوي ستاتي – موي دولگ. پوسكولكۋ شوكاي – ودين يز مويح پەرسوناجەي، چيتاتەليۋ بىلو بى نەپونياتنىم موە مولچانيە ۆ تو ۆرەميا، كاك نا سترانيتساح پەريوديچەسكوي پەچاتي و نەم ۆىسكازىۆايۋتسيا رازليچنىە منەنيا، ۆ وسوبەننوستي، كوگدا نەكوتورىە پودۆەرگايۋت سومنەنيۋ ەگو سوترۋدنيچەستۆو س فاشيستامي، ي داجە پىتايۋتسيا وتريتسات ەتو». [32]

 شاكيباەۆ وتمەتيل ۆ سۆوەي ستاتە «نەوبوسنوۆاننىە پرەدپولوجەنيا – نە دوكازاتەلستۆو»، چتو ەگو بەسپوكويت چاستوە پوياۆلەنيە ستاتەي و شوكاە ي ەگو پرويزۆەدەنياح. پو منەنيۋ شاكيباەۆا، تاكيە ستاتي ستانوۆياتسيا پريچينوي فورميروۆانيا ۋ نارودا «لوجنوگو» منەنيا و شوكاە، كاك ناتسيونالنوم گەروە. ا ۆ دەيستۆيتەلنوستي، شوكاي ۆوۆسە نە بىل گەروەم. ون بىل «پرەداتەلەم ي پريسلۋجنيكوم فاشيستوۆ». سوزداننىي يم «تۋركەستانسكي لەگيون» نامەرەۆالسيا ۆمەستە س فاشيستسكوي ارميەي گەرماني زاحۆاتيت تۋركەستان، سدەلات ەگو ودنوي يز كولوني گەرماني. شاكيباەۆ، تاكيم وبرازوم، گوۆوريت، چتو نەلزيا ۆوزۆىشات دو ۋروۆنيا ناتسيونالنوگو گەرويا چەلوۆەكا، كوتورىي حوتەل پرەۆراتيت تۋركەستان ۆ نەمەتسكۋيۋ كولونيۋ.

 زامەتنو، چتو داجە ۆ تو ۆرەميا، كوگدا كازاحستان وبياۆيل سۆويۋ نەزاۆيسيموست وت سوۆەتسكوگو سويۋزا، شاكيباەۆ نە سموگ وسۆوبوديت سۆوە سوزنانيە وت سوۆەتسكوي يدەولوگي، ي پوۆتورياەت تە وبۆينەنيا، كوتورىە ۆىدۆيگاليس پروتيۆ شوكايا ۆ سوۆەتسكي پەريود.

 يتاك، ۆ سۆوەي ستاتە شاكيباەۆ پوپىتالسيا دوكازات، چتو شوكاي نە گەروي وتەچەستۆا، چتو سوۆەتسكيە وبۆينەنيا ۆ «پرەداتەلستۆە ي سوترۋدنيچەستۆە س فاشيستامي» بىلي پراۆديۆىمي. وتۆەت نا ەتۋ ستاتيۋ دال يزۆەستنىي كازاحسكي ليتەراتور انۋار اليمجانوۆ. ستاتيا اليمجانوۆا بىلا وپۋبليكوۆانا ۆ توم جە نومەرە گازەتى «كازاك ادەبيەتى» ي نا توي جە سترانيتسە، گدە ي ستاتيا شاكيباەۆا.

 دەلو ۆ توم، چتو رەداكتسيوننايا كوللەگيا گازەتى «كازاك ادەبيەتى»، كوگدا پوستۋپيلا ستاتيا شاكيباەۆا، دالا ۆوزموجنوست وزناكوميتسيا س نەي اليمجانوۆۋ ي ناپيسات وتۆەتنۋيۋ ستاتيۋ.

 ا.اليمجانوۆ، ۆ سۆوەي ستاتە «نە بۋدەم سپوريت س دۋحوم ۆەليكوگو چەلوۆەكا»، وتسەنيل ستاتيۋ شاكيباەۆا، كاك تراديتسيوننىي دليا كگب مەتود وچەرنەنيا. پو ەگو منەنيۋ، شاكيباەۆ ني ۆ ستاتە، ني ۆ پوۆەستي «پادەنيە بولشوگو تۋركەستانا» نە سموگ پرەدوستاۆيت نيكاكيح ۋبەديتەلنىح دوكازاتەلستۆ توگو، چتو شوكاي سوترۋدنيچال س ناتسيستامي پروتيۆ ينتەرەسوۆ سۆوەي سترانى.

 ۆ كونتسە سۆوەي ستاتي ا.اليمجانوۆ وتمەتيل، چتو زاسلۋگي شوكايا پەرەد رودينوي ۆپولنە وچەۆيدنى، ي چتو ون نە نۋجداەتسيا ني ۆ چەي زاششيتە:

 «مۋستاف شوكاي نە نۋجداەتسيا ني ۆ كاكيح وپراۆدانياح. ون سام سەبيا وپراۆدىۆاەت سۆويمي پرويزۆەدەنيامي، سۆويم مۋجەستۆوم. ەگو وپراۆدالي يستوريا ي ۆرەميا. تيۋركويازىچنىە نارودى دايۋت ەمۋ دوستوينۋيۋ وتسەنكۋ». [33]

 دليا شاكيباەۆا ەتا ستاتيا ا.اليمجانوۆا نە وكازالاس ۋدوۆلەتۆوريتەلنىم وتۆەتوم. شاكيباەۆ، ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا ناگراجدەننىي منوگيمي مەداليامي، ا تاكجە گراموتوي ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحستانا، پرودولجيل سۆويۋ دەياتەلنوست پروتيۆ شوكايا. كازاحسكي يستوريك ابۋ تاكەنوۆ گوۆوريل ۆ تو ۆرەميا، چتو شاكيباەۆ پىتالسيا ۆوسپولزوۆاتسيا تەم، چتو پراۆدا و شوكاە ەششە نە بىلا يزۆەستنا وبششەستۆەننوستي.

 شاكيباەۆ پەرەيزدال كنيگۋ «پادەنيە بولشوگو تۋركەستانا». چتوبى ۋۆەليچيت كوليچەستۆو چيتاتەلەي ي پوستۋپلەني وت كنيگي، ون پۋبليكوۆال سۆوي ۆىسكازىۆانيا و شوكاە ۆ گازەتە «كاراۆان»، كوتورايا پريوبرەلا يزۆەستنوست بلاگوداريا پۋبليكاتسيام پو سپورنىم ۆوپروسام. ون گوۆوريل و توم، چتو شوكاي بىل «سوزداتەلەم تۋركەستانسكوگو لەگيونا»، پوموگاۆشيم نەمتسام، چتو بىل زا ەتو پرويزۆەدەن ۆ گەنەرالسكوە زۆانيە ي سوزدال ۆوەننىي سويۋز س گيتلەروم.

 تاكەنوۆ گوۆوريل، چتو تاكيم وبرازوم شاكيباەۆ ستارالسيا پوكازات شوكايا ۆراگوم ميرنىح ي بلاگورودنىح ليۋدەي. نو شاكيباەۆ نە دوبيلسيا سۆويح تسەلەي. پوەتومۋ، ون ستال يسكات درۋگيە پۋتي، ي دوشەل داجە دو توگو، چتوبى گەنەرالنايا پروكۋراتۋرا رەسپۋبليكي كازاحستان ۆوزبۋديلا ۋگولوۆنوە دەلو. [34]

 پودۆوديا يتوگي، مى موجەم تۆەردو زاياۆيت، چتو يارلىكي، كوتورىە بىلي ناۆەشەنى سوۆەتسكوي يدەولوگيەي نا ۆەليكوگو كازاحسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو دەياتەليا مۋستافۋ شوكايا س تسەليۋ پرەدستاۆيت ەگو رودنومۋ نارودۋ چۋدوۆيششەم: «ۆراگ نارودا»، «كونتررەۆوليۋتسيوننىي ەلەمەنت»، «بۋرجۋازنىي ناتسيوناليست»، «رەاكتسيونەر-مياتەجنيك»، «ينوستراننىي شپيون»، «انگليسكي شپيون»، «شپيون ميروۆوي بۋرجۋازي»، «پانتيۋركيست»، «يسلاميست»، «ناتسيوناليست»، «پرەداتەل، پروداۆشي رودينۋ ناتسيستام زا چينى ي زۆانيا»، «سويۋزنيك فاشيستوۆ»، «پرەداتەل ي فاشيستسكي پريسلۋجنيك»، «ينيتسياتور سوزدانيا تۋركەستانسكوگو لەگيونا»، «پرەتەندەنت نا دولجنوست رۋكوۆوديتەليا تۋركەستانا پود فاشيستسكوي ۆلاستيۋ»، «چەلوۆەك، جەلاۆشي پرەۆراتيت كازاحستان ۆ كولونيۋ گەرماني»، «سوزداتەل تۋركەستانسكوگو لەگيونا» – ۆسە ەتي يارلىكي ي وبۆينەنيا پولنوستيۋ نەوبوسنوۆاننى.

 

 سوۆەتسكي سويۋز ۆ 1991 گودۋ بەزۆوزۆراتنو سوشەل س يستوريچەسكوي ستسەنى. نو يدەولوگيا نە موجەت بىسترو ۋيتي يز چەلوۆەچەسكوگو سوزنانيا. ەتو دليتەلنىي پروتسەسس. پوەتومۋ نەۋديۆيتەلنو، چتو سوۆەتسكايا يدەولوگيا، پەرەد تەم كاك وكونچاتەلنو يسچەزنۋت، ينوگدا ۆسە جە پروياۆلياەت سەبيا. ۆچەرا ونا، ۆ ليتسە دەنيسا دانيلەۆسكوگو ي سەرگەيا ميحەەۆا ۆ ۋست-كامەنوگورسكە پرودولجيلا سۆويۋ اتاكۋ نا شوكايا. ەتي اتاكي موگۋت پوۆتوريتسيا ي ۆ دالنەيشەم.

 ي ۆسە جە، پريزراك – ەتو پريزراك. پراۆدا جە زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتو شوكاي – ۆيدنايا ليچنوست ۆ يستوري نەزاۆيسيموستي كازاحستانا، ي ون بۋدەت ۆوزۆىشاتسيا س تەچەنيەم ۆرەمەني.

 ابدۋاكاپ كارا – ستامبۋل

________________________________________[1] «يستوريا كازاحسكوي سسر. سوتسياليستيچەسكي پەريود» الماتى، 1961, ءىى ت.، 40-ستر.

[2] ماگاۋين م.. «ازبۋكا كازاحسكوي يستوري»، الماتى، 1995.
[3] نۋرپەيسوۆ ك. «الاش ي الاش وردا»، الماتى، “اتاتەك”، 1995, 9-14-ستر.
[4] شوكاي م. Bir “İlmi” Yalganga Karşı (Hokand Muhtariyetinin 14nçı Yıldönümü Münasebtiyle). “ياش تۋركەستان”. 1931, دەكابر، № 25, 5-ستر.
[5] ساربۋلاك ي. مۋستافا شوكايۋلى. “جاس الاش”. 1991, 28 يۋنيا.
[6] «مۋستافا شوكاي. تۇركىستاننىڭ قيلى تاعدىرى». پودگ. بايبوتا سەرىكبايۇلى كوشىم نوگاي. الماتى، 1992, 3-4-ستر.
[7] مۋستافا شوكاي: پوسوبنيك فاشيستوۆ يلي گەروي؟ http://shymkent.kz/?previd=29008&type=mnen&start=30
[8] شاكيباەۆ س. «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» دوكۋمەنتالنايا پوۆەست. الماتى، «جازۋشى»، 1968, 36-ستر.
[9] تام جە، 7, 14-بەت.
[10] كارا، ا. «مۇستافا شوقاي. ءومىرى. كۇرەسى. شىعارماشىلىعى». الماتى، 2004, 196-198-ستر.
[11] كارا، 199-ستر.
[12] شاكيباەۆ، 1-ستر.
[13] Kerensky, A. The Kerensky Memoirs, Russia and History’s Turning Point. London 1965.
[14] شاكيباەۆ، 9-ستر.
[15] تام جە. 12-ستر.
[16] كارا، 94-151-ستر.
[17] شاكيباەۆ، 13- ستر.
[18] كارا، 194-195; حان ۋ. ق. «Mustafa Çokaybekni Eslab». “Halk Sozi”. 27 Şubat 1992.
[19] شاكيباەۆ، 15-ستر.
[20] كارا، 205-206- ستر.
[21] شاكيباەۆ، 18- ستر.
[22] كارا، 196-198- ستر.
[23] شاكيباەۆ، 19- ستر.
[24] كارا، 206-210- ستر.
[25] شاكيباەۆ، 21-22- ستر.
[26] توگان ز.ۋ. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 538- ستر.
[27] قارا، 263-277- ستر..
[28] Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». Ankara, 1984, 92- ستر.
[29] شاكيباەۆ، 206- ستر.
[30] تام جە، 49- ستر.
[31] چوكاي م. “يا پيشۋ ۆام يز كوكانا (ۆوسپومينانيا، پيسما، دوكۋمەنتى). الماتى، «كاينار»، 2002, 140- ستر.
[32] شاكيباەۆ س. «قۇرعاق دولبار - دالەل ەمەس». «قازاق ادەبيەتى». 1992, 24 يۋنيا.
[33] اليمجانوۆ ا. «ۇلى ادامنىڭ ارۋاعىمەن الىسپايىق». «قازاق ادەبيەتى2. 1992, 24 يۋنيا، 7- ستر.
[34] تاكەنوۆ ا. «مۇستافا شوقاي ءومىرىنىڭ كەيبىر قىرلارى». «قازاق تاريحى». 1996, سەنتيابر-وكتيابر، №: 5, 56-57- ستر.

 

0 پىكىر